1. ЦУС АЛДАЛТ
Тодорхойлолт: Цус алдалт гэдэг нь арьс салст, эд эрхтэний бүрэн бүтэн
байдал алдагдсанаас судасны хана гэмтэж судаснаас цус гарахыг хэлнэ.
Ангилал
1.Цус апдалтыг хэлбэрээр нь: !
^г
Гадаар
Дотуур гэж ангилдаг.
Гадуур цус алдалт гэдэг нь гадны янз бүрийн хүчин зүйлийн улмаас арьс,
салст, тэнд орших цусны судсууд гэмтсэнээс нүдэнд ил харагдаж байгаа
цус ладалтыг хэлнэ.
Дотуур цу|§ршгг гэдэг нь хүчтэй доргилт, битүү гэмтлийн улмаас эд
эрхтнүүд гэмтэх эсвэл дотор эрхтний зарим өвчний хүндрэлээс болж тэнд
орших судас тэмтсэнээс биеийн дотуур хөндийн алдаж байгаа нүдэнд үл
харагдах цус алдалтыг хэлнэ.
2. Ямар судаснаас алдаж байгаагаар нь
Тараагуур судасны -» *л*-Г /■
Хураагуур судасны %*^., |Ййв№ .•**■-'
Хялгасанс7дасныгэжа1Ллдаг,ш'*|^Щ:; |#' ;,..—щ^ ''7ХЭц*^.-

2. Цус алдалтын үе илрэх ерөнхий шинж тэмдэг нь алдаж байгаа цусны хэмжээ, ямар
судаснаас алдаж байгаа, судасны өргөн, цус хаашаа алдаж байгаа зэргзэс
шалтгаалан харилцан адилгүй илэрнэ.
Апь ч хэлбэрийн цус алдалтын үед
Арьсны өнгө цайх
Судасны цохилт олшрох
Толгой эргэх
Бөөлжис цутгах
Нүд бүрэлзэх
чих чуугих зэрэг өрөнхий шинжүуд илэрнэ.
• Эдгээрийг дараах шинжу дээр ялгаж болно.ү
Öóñ àëäàëòûí
õýëáýð
ºí㺠Хэмжээ Илрэл
Тараагуур судасны час улаан Их олгойдож
Хураагуур судасны Улаан хурэн Дэнд зэрэг урсаж гарна
Хялгасан судасны Улаанх рэнү Бага шүүрч гарна.

3. Гадуур цус алдалтын үед дээрх ерөнхий шинж тэмдгээс гадна цус алдаж
байгаа нь нүдэнд ил харагддаг тул танихад маш хялбар.
Дотуур цус алдахад дээрх ерөнхий шинжуүдээс гадна ямар эрхтний
хөндийд цус алдаж байгаагаас шалтгаалж харилцан адилгуй шинж тэмдэг
илэрдэг. Жишээ нь: тархины судас гэмтэж гавлын хөндийд цус хурвал
толгой өвдөх, сэтгэхүйн үйл ажиллагаа алдагдах, х д лг ний болонө ө өө
саатлын байдалд орох, ухаан алдах саажлын гэх мэт шинж д, цээжний х ндийдүү ө
цус хурвал амьсгаадах, амьсгал давчдах, царай х хр х, цээжээр вд х, енийө ө ө ө ү
х ндийд цус хурвал ений х д лг н хязгаарлагдах, вд х, х хр х, шингэнө ү ө ө өө ө ө ө ө
бамбалзахзэрэг шинж д илэрнэ.үү
АНХНЫ ТУСЛАМЖ
Хэрвээ бага зэргийн цус алдалттай байвал тусламж үзүулэхдээ:
Гараа угаана
Шархан дээрээ цэвэр бинт эсвэл даавуу тавина
Гэмтсэн судасны ханыг шахаж хатуу биетийг тавина
Боолт хийнэ
Мөчийг өргүүлэн сойлт хийнэ. Энэ нь цусны урсгалыг ундаашруулах
зорилготой.
Энэ хэлбэрийн боолтыг даралттай боолж гэж хэлдэг.

4. 1 .Том судасны цэгүүд дээр дарах.
Цус алдаж байгаа газрын дээд талд байрлах
судасны /эгэмний доорх, гуяны, гүрээний,
бугалганы, шууны/ цэгүүд дээр ясанд тултал
дарна. Ингэхэд цус алдалт багасдаг.
2.Даралттай чангалуур боолт
нийг хийхдээ эхлээд цус алдаж буй газар ариун жийргэвч тавьж, дээр ньҮү
гэмтсэн судсанд даралт з лэх т хэрийн хатуу би тийг тавьж цусыг тогттолү үү өө ө
чангалан эрчилж бооно. Энэ ед тавьсан даралттай чангалуур боолтыг эмнэлэгү
х ртэл 10-15 минут тутамд суллаж цус алдалтыг хянаж байх ёстой. уний тулдү Ү
эхлзэд тавьсан цаг минутыг заавал бичиж тэмдэглэн гэмтсэн х ний хувцсандү
хавчуулах буюу дагалдан яваа хэн нэгэнд заавал анхааруулах ёстой. Эс тэгвэл
чангалуур тавьсан газраас урагш эрхтэнд хжил сэх аюул заналхийлж байдаг.ү үү

5. • Зураг 2-7 а, б: даралттай чангалуур боолт
АНХААР!
Тавьсан чангалуурыг 10-15 минут тутамд суллахаа бүү март Чангалуур
боолт тавьсан цаг минутыг заавал бичиж тэмдэглэ.
З.Хэрвээ эрхтэн таслагдсан тохиолдолд чангалуур тавьж, боолт хийнэ.
Таслагдсан мөчнөөс цус алдахад даралттай чангалуур боолтыг
тайрагдсан
үзүүрээс 1-2 см-т хийнэ. Энэ үед тавьсан боолтыг эмнэлэг хүртэл сулпаж
хэрхэвч болохгүй. Зөв тавибал захын судасны лугшилт алга болж цус
тогтоно. Таслагдсан эрхтнийг мөстэй усанд хийж гэмтсэн хүний хамт
эмнэлэгт хүргэнэ.
Шарх
Тодорхойлолт:Янз бүрийн шалтгааны улмаас арьс салст, булчин гэх мэт
зөөлөн эдүүд гэмтэж бүтэн байдлаа алдахыг шарх гэж хэлдэг.

6. Шархыг дараах байдлаар ангилан үздэг.
А.Шалтгаанаар нь:
Зүсэгдсэн
Урагдсан
Хатгагдсан
Хазагдсан
Огтлогдсон
Буудагдсан гэх мэт

7. Үүссэн байдлаар нь:
өнгөц- зөвхөн арьс, салст бүрхэвчийг хамарсан
гүн- булчин, шөрмөс, яс хүртэл гэмтсэн
нэвтэрсэн -биеийн аль нэг хөндий үрүү нэвтэрч орсон.
Шархны шинж тэмдэг:
• арьс салстын б тэн байдал алдагдсан байна.ү
• Цус ш рэх буюу цус алдана.үү
• Шархны орчим ямар нэг хэмжээгээр хавдаж,
вд н .ө ө ө
• Шархадсан эрхтний йл ажиллагаа алдагдана.ү
Шарх хүндрэх нь:
•Анхны тусламжийг хэрхэн үзүүлсэн
•Шарх бохир зүйлээр үүсгэгдсэн эсэх
•Шархны хэмжээ
•Биеийн хаана үүссэн
•Хэр хугацаа өнгөрсөн зэргээс хамаардаг.

8. • Анхны тусламж
.Эхлээд гараа заавал угаа
.өөрийгөө цусаар дамжих халдвараас сэргийлж резин бээлий өмс Хэрэв
.бээлий байхгүй бол түүнийг орлуулж гялгар уут ч өмсч болно
.Шархтай хүнээ тайвшруулж тусалж чадна гэдгээ ойлгуул
.Шархны эргэн тойрны талбайг цэвэр усаар угаа Халдваргүйжүүлэх
.уусмал байвал арчиж болно Шаардлагатай тохиолдолд спиртхэрэглэж
.болно
.Шархан дээрээ ариун бинт эсвэл даавуун жийргэвч тавина
.Боолт хийнэ
Боолтын тухай
Тодорхойлолт :Боолт гэдэг нь шархыг бооха буюу мөчдийг хөдөлгөөнгүй
болгох зорилгоор бэлтгэсэн материалыг хэлнэ. Апь ч хэлбэрийн шархны
үед бид төрөл бүрийн боолтууд хийдэг.
Боолтыг зөв хийж сурснаар:
• :Шархыг халдвариш хамгаалах
•Шархнаас бусдид хнмдвар тараахаас сэргийлэх
• .Шархны эдгэрэлтийг тургэсгэх зэрэг ач холбогдолтой юм

9. Боолтын төрлүүд:
1.Бинтэн боопт.Энэ нь янз бүрийн өргөн, урттай, хуйлж ороосон даавуун
ба сунадаг боолтууд байдаг.
2.Гурвалжин алчурын боолт
3.Цуулбар боолт
Боолтын зарим хэлбэрүуд
1. Бинтээр хийх боолтууд
Хэрвээ биеийн аль нэгэн хэсэгт гадны биет
зоогдсон тохиолдопд тухайн гадны биетийг
авах оролдлого
хийлгүйгээр ариун жийргэвч буюу даавуу,
самбай тавьж гадуур нь боолт хийнэ. Учир
нь шарханд халдвар орох, цус алдахаас
сэргийлж байгаа юм.
8-ын тоо хэлбэрийн боолт: Энэ боолтыг мөчдийн
үенүүд дээр хийдэг. Өвдөг, тохой, сарвуу,
шагайны үенүүд дээр боолт хийхэд тогтоц муутай
байдаг тул энэ хэлбэрийн боолтыг хийх нь
тохиромжтой байдаг. Үүнийг хийхийн тулд эхлээд
үеийг 2-3 удаа ороож дараа нь үений хонхроос
ддээш ташуу чиглэлтэй үений дээгүүр тойруулаад
доош ташуу чиглэптэй явуулж үений доогуур
тойруулаад үйлдлийг давтана.

10. Ороомог хэлбэрийн боолт: Энэ боолтыг
мөчдийн шулуун хэсэг дээр байгаа шархыг
бооход хэрэглэнэ. Үуний тулд бинтийн эхний
үзүүрийг боох мөчний нарийн хэсэгт 2-3 ороож
бэхлээд бүдүүн хэсэг үрүү чиглүүлэн ороох
маягаар бооно. Ороож боохдоо эхний ороосон
боолтын 2/3-ийгдарж байхаар дараачийн
ороолтыг хийнэ.
• Гурвалжин алчуураар хийх боолтын хэлбэрүүд
Толгойн боолт: Алчуурын суурийг духанд байрлуулан, оройг
шилэн хүзүүнд авчирч толгойг шилэн хузүүнд авчирч толгойг бүтээн,
2 үзүүрийг нь г шилэн хүзүүний орчимд алчуурын оройг дарж
зөрүүлэн ороогоод дахин үзүүрээ духны орчим авчраí зангидна.
Гарын боолт :Алчуурын суурийг бугуй үе үрүү, оройг хурууны үзүүр үрүү их
биеийг боох гарын алган талд байрлуулна

11. Алчуурын оройг гарын ар гадаргуун дээр давуулан 2 үзүүрээ оройг гарын ар
гадаргуун дээр даву"улан 2 үзүүрээ оройг оролцуулан зангидна /хөлийн тавхайг
үүнтэй ижил бооно./
• Чих буюу хацрын боолт: Гурвалжин алчуураа уртаар нь
нугалаад, гэмтсэн талын хацар буюу чихэн дээр биеийн
тэнхлэгийн дагуу байрлуулж 2 үзүүрийг эсрэг талын
шанаан дээр авчирч зөрүүлээд дахин нөгөө талäàваачин
зангидна.
• Гарын сойлт:Гарыг тохойн үөэр нугалаад суурийг эрүүл
талын

12. мөчийн дагуу байрлуулна. Алчуурын голд гарыг тавьж 2 узүүрийг
мөрөн дээгуүр давуулан шилэн хүзүүнд авчран зангидна. Алчуурын
оройг тохой орчим зангидна.
З.Цуулбар боолт:Цуулбар боолт хамар, эрүү зэрэг өнцөгтэй
эрхтэнүүдийг бооход хэрэглэнэ. Энэ боолтыг бид өөрсдөө бэлтгээд
боох боломжтой. Боох даавууны 2 үзүүрийг боох эрхтний хэмжээнд
тохирсон талбай үлдээн цуулна. Цуулбар хоорондын хэсгийг боох
хэсэгт хөндлөн байрлуулаад үзүүрүүдийг дээш доош нь зөрүүлэн
зангидна.
Бид хамгийн ойр зуур өргөн хэрэглэгдэх цөөн төрлийн боолтуудын
тухай өгүүллээ. Та эдгээр боолтуудыг заавал хийж үзээрэй. Төрөл
бүрийн боолтуудыг зөв хийж сурах нь Танд хэзээ нэгэн цагт заавал ач
тусаа өгнө гэдгийг бүү мартаарай.
2.6. Ясны хугарал
Тодорхойлолт: Гадны механик хүч, ясны бүтцийн эмгэг өөрчлөлтийн
улмаас ясны бүрэн бүтэн байдал алдагдахыг ясны хугарал гэнэ.

13. Шалтгаан:
-Цохигдох
-Хөшигдөх
-Дарагдах гэх мэт
• Ангилал:
• 1 .Ясны хугарлыг хэлбэрээр нь :
-Ил
-Далд гэж ангилдаг.
Ил хугарал гэдэг нь яс хугарч хугарлын үзүүрүүд нь арьсыг цоолон ил гарч
харагдаж байгаа хугарал юм. Далд хугарал гэдэг нь хүчтэй доргилт, битүү
гэмтлийн улмаас арьсанд шарх үүсгэлгүй яс хугарахыг хэлнэ. Үүнийг
танихад төвөгтэй байдаг. Учир нь хугарлын үзүүрүүд нүдэнд ил
харагдахгүй, тэр орчмын зөөлөн эдүүд хавдаж, улайсан, өвдөлт ихтэй
байдагтул үзлэг хийхэд төвөгтэй байдаг.
2.Ясыг хугарсан байдлаар нь:
• З р тэйө өө
• З р г й гэж ангилна.ө өө ү
• Зөрөөтэй хугарал гэдэг нь хугарлын 2 үзүүр зөрж байрлэсныг хэлдэг.Энэ
хэлбэрийн хугарлын үед хугарлын үзүүрүүд арьсыг цоолон гарч ил хугарал
болдог.

14. Зөрөөтэй хугарал гэдэг нь хугарлын 2 үзүүр зөрж
байрлэсныг хэлдэг.Энэ хэлбэрийн хугарлын үед хугарлын
үзүүрүүд арьсыг цоолон гарч ил хугарал болдог. Зөрөөгүй
хугарал гэдэг нь хугарлын 2 үзүүр зөрөөгүй, нэгтүвшинд
байрласныг хэлнэ. Энэ хэлбэрийн хугарлын үед голдуу
далд хугарал байдаг.
З.Хугарлыг м н ямар яс хугарсан гэдгээр нт ангилдаг.ө
• Гавал ясны
• Дээд м чний /дал, эгэмний, шууны, бугалганы , сарвуу ясны/ө
• Доод м чний /с ж ясны, дунд ч м гний, шилбэ ясны , тавхай ясны/ө үү ө ө
• Цээжний хэнхэрцгийн /хавирганы, нурууны нугалмын, вч ний /ө үү
Илрэх шинж тэмдэг:
Ямар ч хэлбэрийн хугарлын ед дараах ндсэн шинж тэмдг уд илэрнэ.ү ү ү
1. вд нӨ ө ө
2.Хугарсан ясны хэлбэр алдагдана.
3.Хугарсан хэсэгт хавдаж, упайж х х рнө ө ө
4.Тэр орчмын арьс халуун болсон байна.
5.Х д лг н хязгаарлагдана.ө ө өө
6.Барьж зэхэд ясны хавиралдах чимээ сонсогдоноү

15. 7.Тэр хэсгийн үйл ажиллагаа алдагдана.
Хэрвээ ил хугарал байвал:
-Гараа угаа.
-Цус гарч байвал цусыг тогтоо /өмнөх сэдвийг үзнэ үү/
-Шархан дээр цэвэр жийргэвч тавь
-Боолт хий.
-Хугарсан ясанд чиг барьж боо.
-угарсан үеийг хөдөлгөөнгүй болгон тээвэрлэхэд бэлтгэ. /хатуу биөт буюу
мод, төмөр, хатуу цаас зэргийг ашиглаж болно. /
Хэрвээ далд хугарал байвал:
-Биед ил шарх байгаа эсэхийг сайтар ажигла.
-Хугарсан ясыг хөдөлгөөнгүй болгож чиг барьж боо
-Биеийн аль нэг хэсэгт өөр ил шарх байвал ариун жийргэвч тавьж боолт хий.
Чигийг тавихдаа дараах зүйлүүдийг анхаарах хэрэгтэй.
- Чиг нь хугарсан яснаас дээшээ ба доошоо 1-2 уеийг хамарсан байна.
-Чиг нь гулзайж муруйхгүй бат бөх байна.
-Чиг нь арьс, зөөлөн эдийг холгохгүйн тулд зөөллөсөн байна.
-Боолтны чанга сулыг тохируулсан байна.

16. Чигийг доорх байдлаар тавьдаг.
1 Хурууиы яс хугарсан тохиолдолд :
2. Гарын шууны яс хугарсан тохиолдолд
3. Хөлийн шилбэний яс хугарсан тохиолдолд доорх байдлаар чи

17. Хугарсан ясанд чиг тавьж боохдоо маш болгоомжтой хөдөлгөх ба
хувцастай тохиолдолд хувцастай нь хамт өргөх хэрэгтэй
• 2.7. Үений мултрал
Тодорхойлолт :Янз бүрийн шалтгааны улмаас үений бүтэн байдал
алдагдаж, үе үүсгэж байгаа ясны нийлсэн хэсгүүд зөрж байрлахыг
мултрал гэнэ.
• Ангилэл:
- Мултралыг хэлбэрээр нь :
- Б тэн хагас гэж ангилдаг.ү
• Б тэн мултрал гэдэг нь е сгэж байгаа яснууд б х гадаргаараа з ржү ү үү ү ө
байрлахыг хэлнэ. Хагас мултрал гэдэг нь е сгэж байгаа яснуудын гадаргаү үү
хагас буюу дутуу з рж байрлахыг хэлнэ.ө
• 2.Мултарсан ений яснууд хаашаа мултарснаас нь хамаарч:ү
- Урагшаа
-Арагшаа
-Хажуу тийшээ гэж ангилдаг.

18. Иlрэх шинж тэмдэг:
Ямар ч үе мултрахад дараах үндсэн шинж тэмдэг илэрнэ.
Үеийг эрүүл талтай нь харьцуулахад хэлбэр нь алдагдсан байна.
Мөчний чиг өөрчлөгдөж гадагш чиглэлтэй бопсон байна.
3.Тэмтрэхэд чиг өөрчлөгдөж гадагш чиглэлтэй болсон байна.
4.Өвдөнө.
6 Хппдаж, хөхөрсөн байна.
Мултралтай талын мөч нь эрүүл талтай харьцуулахад уртассан эсвэл
богиноссон мэт харагдана.
7. Үений идэвхтэй хөдөлгөөн хязгаарлагдана.
• Мумфалын үөд дээрх үндсэн шинж тэмдэгүүдээс гадна ямар үе
мултарсан гэдгээс химнарч өвөрмөц шинж тэмдэгүүд илэрдэг.
Жишээлбэл: Эрүүний үе мултарвал юм 1ШКИЛЖ, ярьж чадахгүй, амаа
ангайсан байдалтай байдаг.
• АНХНЫ ТУСЛАМЖ
• Мултралын үед анхны тусламжийг Р1СЕ буюу хөдөлгөөигүй болгох
зарчмыг
• баримталдаг.
• Р-гез1 /хөдөлгөхгүй байх буюу чиг тавах/
• 1-юе /хүйтэн жин тавих/
• С-сотргез5 /дарж боох/
• Е-е1еуа1е /өргөх буюу сойх/ гэсэн зарчмын дагуу тусламж үзүүлэн
эмнэлэгт хүргэнэ.

19. Мултарсан үенд чиг тавих нь хугарсан ясанд чиг тавихтай ижил үйлдэл
АНХНЫ ТУСЛАМЖ
• Мултралын үед анхны тусламжийг Р1СЕ буюу хөдөлгөөигүй болгох
зарчмыг баримталдаг.
• Р-гез1 /хөдөлгөхгүй байх буюу чиг тавах/
• 1-юе /хүйтэн жин тавих/
• С-сотргез5 /дарж боох/
• Е-е1еуа1е /өргөх буюу сойх/ гэсэн зарчмын дагуу тусламж үзүүлэн
эмнэлэгт хүргэнэ.
• Мултарсан үенд чиг тавих нь хугарсан ясанд чиг тавихтай ижил үйлдэл
юм.
АНХААР!
• Мултралыг оруулах гэж б оролд, Оролдлого хийснээр тэнд байгаа цусныүү
судас,
• мэдрэлийн ширхэгийг гэмтээх аюултай.

20. ТҮЛЭГДЭЛТ
Тодорхойлолт:
Галыí дөл, хэт халуун шингэн, халуун уур, химийн бодис, цахилгаан
гуйдэл, цацраг туяа гэх мэт хүчин зүйлийн нөлөөгөөр арьс болон арьсан
доорх өөхөн эд, эрхтэн гэмтэхийг ТҮЛЭГДЭЛТ гэнэ.
Түлэгдэлтийн аюултай эсэх нь :
-Түлэгдэлт юунаас үусэв /галын дөл үү, химийн бодис уу гэх мэт/
-Хаана түлэгдсэн /толгойд уу, хөлд үу гэх мэт /
-Хэр талбай хамарсан
-Түлэгдсэн хүний нас /хүүхэд үү, том хүн үү/
-Түлэгдсэн хүний эрүүл мэндийн байдал /хэвтрийн хүн үү, архаг өвч I :>и
хүн үү/ зэргээс хамаардаг.
- А.Түлэгдэлт нь арьсыг хэр зэрэг хамарснаас шалтгаалж дараах 3 зэрэг
болгон ангилдаг.
Т лэгдэлтийн зэрэгү Арьсыг гэмтээсэн Илрэх шинж гэмдэг
1 зэрэг
. Арьсны нг ц давхаргаө ө
Буюу нг ц т лэгдэлтө ө ү
гэмтэнэ.
-Улайна
-Бага зэрэг хавдана
хорсоно

21. II зэрэг буюу
хэсэгчилсэн т лэгдэлтү
Арьсны нг ц болонө ө
жинхэнэ арьс гэмтэнэ.
-Улайж хавдана
-Цэвр снэүү үү
вд нө ө ө
III зэрэг буюу г нү
т лэгдэлтү
Арьсны б хү
давхарга
гэмтэнэ.
-Улайна
-Хавдана
- вд лтг йө ө ү
-арьсны нгө ө
рчл гд нөө ө ө ө

22. 1,2-р зэргийн, алга ны хэмжээтэй буюу 1 %
т лэгдэлтийн ед гэрээр эмчилж болно.ү ү
• Зогс-хз т-внх р гзсэн дарааллаар тусламж з лнэ.ө ө ү үү
• Цахилгааны т лэгдлийн едү ү
• Аюул аа с холдуулн а
• Резинэн бэлий мс ж цахилг аан ыг салганаө ө
• Цахилгà н г йдлийг салгах боломжг й бол цахилгаанү ү
дамжуулахг й з йлээр х нээ холдуулна /мод/ү ү ү
•
• Тайвшруулна
• Яараптай эмнэлэгт х ргэнэ.ү

23. Шинж тэмдэг
Хэн нэгэн хүн хахаж байгааг танихад хялбар байдаг хахах үед
амьсгапын зам 2 янзаар бөглөрдөг. Амьсгалын зам хагас бөглөрөх
.Энэ үед хахсан хүн ханиалгаж, хахсан зүйлийг гаргах оролдлого
хийнэ, ярьж чадна, амьсгалах үед хэржигнэх авиа гарна. Хоолойгоо
нэг юм уу хоёр гараараа атгасан байна. Энэ нь хахсан хүний гол шинж
юм. Мөн айж сандарсан, ямар нэгэн уух юм гуйж ийш тийшээ гүйнэ.
Завьжаар нь шүлс, хоолны үлдэгдэл зэрэг гоожсон, нүдэнд нь нулимс
цийлэгнэсэн байна.