2. Robert Brown zbuloi berthamen.
Mathias J.Schhleiden zbuloi se cdo bime eshte e
ndertuar nga qeliza.
Qeliza tulla e jetes.
Historik i shkurter
Robert Hook zbuloi qelizen.
Theodor Schwan arriti ne te njejtin perfundim
per gjallesat shtazore.
1665
1831
1838
1839
3. • Qeliza eshte njesia baze ndertimore.
• Qeliza eshte njesia baze funksionale.
Qeliza eshte njesia baze e rritjes dhe zhvillimit.
• Qeliza eshte njesia baze e trashegimise.
• Qeliza eshte njesia baze e riperteritjes.
Teoria qelizore
FUNKSIONALENDERTIMORE TRASHEGIMISE
4. QELIZA BIMORE
Eshte e ndertuar nga
aparati i Golxhit,
berthama,rrjeti
endoplazmatik i lemuar
e i ashper, mitokondri,
peroksizome,
citoplazma, ribozome,
endozome, lizozome,
membrana plazmatike,
kloroplaste, mur qelizor,
vakuola.
Eshte e ndertuar nga aparati i
Golxhit, berthama,rrjeti
endoplazmatik i lemuar e i
ashper, mitokondri,
peroksizome, citoplazma,
ribozome, endozome,
lizozome, membrana
plazmatike.
QELIZA SHTAZORE
Qeliza bimore dhe shtazore
5. Ndarja qelizore ndodh nëpërmjet ndarjes së thjeshtë ku nga
një qelizë nënë formohen dy qeliza bija. Tërësia e procesit
jetësor që karakterizojnë qelizën që nga formimi deri në
ndarjen e saj përfundimtare quhet cikël qelizor. Cikli qelizor
kalon në katër faza kryesore G1 ,S ,G2 dhe M.Fazat G1 ,S
dhe G2 përfaqësojnë inte rfaz ë n.Një qelizë gjatë ciklit jetësor
të saj kalon në dyperiudha: interfaza dhe ndarja qelizore.
Cikli qelizor
6. Profaza
-Centriolat zhvendosen në polin e qelizës.
-Cdo kromozom përbëhet nga dy kromatide që takohen në një pikë që quhet centromer.
-Membrana bërthamore tretet
-Fijet e boshtit kapin kromozomet në struktura në formë disku që quhen cinetokore.
Metafaza
-Fijet e kromatideve tërhiqen herë në drejtim të një poli e herë në drejtim të polit
tjetër
Anafaza
-Kromozomet shkojnë në pole .
-Fijet e boshtit mitotik treten .
-Rreth kompletit kromozomik formohet membrana bërthamore
-Fillon një ngushtim (Q. shtazore) në ekuatorin e qelizës.
Telofaza
-Është ndarja e citoplazmës së qelizës nënë në dy qeliza bija.
-Ngushtimi thellohet deri sa qeliza nënë ndahet në dy qeliza bija.
Riprodhimi qelizor
7.
8. ADN materiali gjenetik baze
ADN është akronim për Acidin Desoksiribonukleik. ADN-ja është substanca në të cilën mbartet e
koduar, për shumicën e organizmave, informacioni i trashëgimisë, informacion i cili kalohet në qelizat
bija pas cdo ndarje qelizore. Në këtë mënyrë, ADN-ja është përgjegjëse për strukturën dhe
karakteristikat physiologjike dhe biokimike për gati të gjitha qeniet e gjalla.
ARN Struktura dhe formimi
ARN është produkt parësor i gjeneve, d.m.th. i ADN dhe ka strukturë të ngjashme me ADN, mirëpo për
dallim ARN është molekulë lineare njëzingjirore shumë më e vogël se molekula e ADN. Në vend të
dezoksiribozës ka sheqerin-ribozë si dhe në vend të timinës (T) ka bazën uracilë (U). ARN është
përbërës i kromozomeve i të gjithë organizmave të gjallë, ndërsa në përqindje më të madhe gjendet në
bërthamëz dhe në ribozome. ARNi-informativ perben 5% te ARN ARNt-transportus perben 10% te ARN
ARNr-ribozomal perben 85% te ARN.
Gjenet dhe Proteinat
Gjeni është nje copë e molekules së acidit dezoksiribonukleik (ADN-së), që përmban informacionet
themelore të krijimit të një acidi ribonukleik (ARN). Gjenet janë njësitë e trashegimise në organizmat e
gjalla.Proteinat janë lëndë organike, janë makromolekula të cilat kryesisht përbëhen nga elementet e
karbonit, hidrogjenit, oksigjenit, azoti si dhe rrallë herë edhe prej sulfurit. Proteinat janë baza kryesore
të qelizave.
Kodi gjenetik
Bazat e azotuara [Adenina (A), Citozina (C), Timina (T), Guanina (G)] mund te imagjinohen si kater
shkronja te alfabetit. Duke përdorur grupe me nga tre shkronja mund te formohen 64 kombinime të
ndryshme të cilat formojnë 20 aminoacidet ekzistuese. Me që ekzistojnë 64 tripleta dhe 20 aminoacide
në kodin gjenetik disa aminoacide mund të kodifikohen nga disa tripleta të ndryshme por jo anasjelltas,
një tripletë i përket vetëm një aminoacidi
Informacioni gjenetik
9. Si kopjohet informacioni Gjenetik
Helika e dyfishtë despiralizohet nga këputja e lidhjeve hidrogjenore ndërmjet bazave
përplotësuese duke bërë që dy fijet e ADN-së të dalin të lira.Përballë çdo fijeje të lirë formohet
një fije e re përplotësuese të cilat lidhen me lidhje hidrogjenore dhe formojnë dy molekula te reja
bija.Dy molekulat e reja të ADN-së janë identike me molekulën prindërore.Cdo molekulë bijë ka
një varg nga molekula prindërore dhe një varg të ri.Për kryerjen e këtij procesi nevojitet një
enzimë e vecantë ADN-polimeraza.
Mutacionet e gjeneve
Ato mund te ndryshojne pjese te caktuara te materialit gjenetik, e si pasoje te korrnizes se
leximit te informacionit. Per shembull nje delecion, nje shtim apo nje zevendesim I nje ose me
shume bazave te azotuara ne renditjen e nukleotideve te nje gjeni mund te shkaktoje nje
alteracion qe quhet mutacion gjenetik. Disa nga mutacionet gjenetike mund te shkaktohen nga
faktor mjedisore, te cilet sulmojne molekulat e AND-se dhe ndryshojne strukturen e saj. Disa
viruse me enzimat perkatese, rrezatimi UV dhe disa perberes kimik jane shkaktaret e
mutacioneve. Elementet kimik qe shkaktojne mutacionet quhen mutagjene.
Terapia gjenike
Terapia e gjeneve është dizenjuar për te futur material gjenetik brenda qelizave për te
kompensuar funksionin e gjeneve anormalë ose për te ndertuar një proteine te nevojshme.
Nëse mutacioni ne një gjen ben qe nje proteine e nevojshme te mungoje ose te jetë ne pakice,
terapia e gjeneve mund te jetë e afte qe te fusi një kopje normale (që nuk ka pesuar mutacion),
qe te risjelle, rivendosi funksionin e proteines.
10. Qelizat staminale ndryshojnë prej qelizave të maturuara. Ato kanë një aftësi të mahnitshme. Jo
vetëm që janë të afta të shumëfishojnë vetveten, por mund të krijojnë inde të reja kur ato ndahen
e zhvillohen më tej. Qelizat staminale luajnë një rol kyç gjatë zhvillimit të trupit të njeriut pas
ngjizjes. Dhe kjo aftësi e tyre për të prodhuar lloje të ndryshme qelizash të specializuara i bën të
papërsëritshme për efektin veprues që mund të kenë në terapinë mjekësore. Qelizat staminale
klasifikohen sipas origjinës dhe sipas llojit të qelizave të maturuara që mund të prodhojnë. Ato
ndahen në qelizat staminale embrionale, qeliza staminale të të rriturve dhe qeliza staminale të
kordonit kerthizor.
Qelizat staminale
11. Shkencëtarët thonë se qeliza të lëkurës nga dy burra të moshuar që vuajnë nga sëmundje të zemrës, kanë
arritur t'i transformojnë në qeliza të shëndetëshme në zemër. Përdorimi i qelizave në laborator, është hap
për përsosjen e teknologjisë qelizore, dhe një ditë të ndihmojnë për të trajtuar sëmundje të zemrës që janë
në rritje në thuajse çdo rajon të botës. Shkencëtarët morën qelizat e lëkurës nga 2 pacientë me qeliza të
sëmura të zemrës. Pastaj këto qeliza i ri-programuan për t'u bërë qeliza embrionale të cilat mund
riprodhojnë qeliza për një sërë organesh. Përfitimi më i dukshëm i kësaj forme trajtimi është se trupi nuk
mund t'i refuzojë qelizat e veta, siç ndodh normalisht me transplantimin e qelizave të huaja. Studimi
kryesohet nga profesor Lior Gepstein, mjek kardiolog në Qendrën Mjekësore Rambam në Haifa dhe
profesor në Institutin Izraelit të Teknologjisë. Për të prodhuar këtë sasi të vogël indesh në epruvetë, thotë
doktor Gepstein, duhen disa miliarda qeliza, pa llogaritur që ato duhet të gjitha të jenë të shëndetëshme e
të mos krijojnë sëmundje në vend që ta luftojnë atë. Një pengesë e madhe për shkencëtarët në këtë
moment është se qelizat e zemrës që ata prodhojnë nuk kanë një jetë të gjatë. Në fushën e kirurgjisë së
zemrës, gjatë dy dekadave të fundit janë bërë shumë përparime, por doktor Gepstein beson se një ditë
mjekësia do t'i trajtojë sëmundje të tilla nëpërmjet terapisë qelizore. Pavarësisht përmirësimeve të
rëndësishme që janë bërë në trajtimin me kirurgji apo ndërhyrje koronare, numri i pacientëve që pësojnë
goditje në zemër vazhdon të rritet. Ndërhyrje të tilla kirurgjike nuk garantojnë mos kthimin e sëmundjes,
prandaj duhet t’i lenë vendin trajtimit me qeliza emrionale. Sëmundjet e zemrës janë vrasësi i katërt më i
madh në botë, sipas shifrave të Organizatës Botërore Shëndetësore. Vetëm vitin e kaluar, 57 milionë
njerëz vdiqën nga sëmundje të zemrës. Por kërkimet në fushën e terapisë me qelizave embrionale ecin
ngadalë dhe kushtojnë shumë. Puna e shkencëtarëve në këtë fushë bazohet në dhjetra vjet njohuri e
kërkime në laboratorë në mbarë botën.
Terapia qelizore
12. Biologjia moderne mund te permblidhet ne pese
principe unifikuese: Teoria Qelizore, Teoria e
Evolucionit, Gjenetika, Homeostaza dhe
Energjia.
Teoria e evolucionit gjithashtu mund te ndahet
ne dy epoka. Teoria klasike e evolucionit u
formulua nga Carls Darvini dhe Alfred Rasell
Uallis ne mesin e shek te 19 dhe ishte e para
teori evolucionare qe perfshinte mekanizmin e
perzgjedhjes natyrore.
Homeostaza eshte aftesia qe kane organizmat e
ndryshem biologjik, qofshin keta nje apo
shumeqelizore, per ta mbajtur mjedisin e tyre te
brendshem ne nje ekuiliber dinamik dhe kushte
te stabilizuara.
Gjenetika është dega e cila studion gjenet,
trashëgiminë, dhe ndryshimin e organizmave.
Trashëgimia e tipareve te ndryshme tek gjallesat
behet e mundur nëpërmjet tejçimit te materialit
gjenetik nga njeri brez ne tjetrin.
Cdo gjallese ka nevoje per energji te
vazhdueshme per te mbijetuar, energji e cila
perftohet gjate perpunimit te ushqimit ne
proceset metabolike.
Biologjia moderne dhe shoqeria
13. Evolucioni është çdo ndryshim te brezat pasardhës në karakteristikat e trashëgueshme te popullatave. Proceset
evolucionare i japin jetë diversitetit në çdo nivel të organizimit biologjik, si në specie, organizma individualë dhe
në molekula si AND-ja dhe proteinat.
Jeta në Tokë filloi dhe evoluoi nga një paraardhës universal i përbashkët rreth 3.7 miliard vjet më parë. Shfaqja e
gjallesave të reja dhe divergjenca e jetës mund të dëshmohen nga një grup i përbashkët i tipareve biokimikë dhe
morfologjikë, ose nga sekuenca të përbashkëta të AND-së. Këto tipare dhe sekuenca homologe janë më të
ngjashme ndër speciet të cilat kanë një paraardhës më të ri dhe mund të përdoren për të rindërtuar historinë
evolucionare duke u mbështetur në rekordet e fosileve dhe specieve të tanishme. Struktura e sotme e
biodiversitetit është formuar si nga zhdukja, si nga shfaqja e specieve të reja.
Çarls Darvin qe i pari që formuloi një argument shkencor për teorinë e evolucionit me mekanizëm seleksionim
natyror. Evolucioni me seleksion natyror është një proces që dëshmohet nga tre fakte për popullatat: 1) më
shumë pasardhës prodhohen sesa mbijetojnë, 2) tiparet janë të ndryshme për çdo individ, duke çuar në raporte
të ndryshme të mbijetesës dhe riprodhimit dhe 3) ndryshimet në tipare janë të trashëgueshme. Kështu që, kur
anëtarët e një popullate vdesin, ata zëvendësohen nga pasardhësit e prindërve që përshtatën më mirë për të
mbijetuar dhe riprodhuar në mjedisin në të cilin seleksioni natyror ndodhi. Ky proces krijon dhe ruan tiparet që
janë më të përshtatshmet për të kryer funksionet biologjike. Seleksioni natyror është shkaku i vetëm i njohur i
përshtatjes, por jo i vetmi shkak i evolucionit. Të tjerë, jo-përshtatës shkaqe të evolucionit janë mutacioni dhe
shmangia gjenetike.
Në fillim të shekullit të 20-të, gjenetika u integrua me teorinë darviniane të evolucionit me seleksion natyror
përmes disiplinës së gjenetikës së popullatave. Rëndësia e seleksionit natyror si shkak i evolucionit u pranua
edhe në degë të tjera të biologjisë. Përveç kësaj, nocione të vjetra të evolucionit, si ortogjeneza dhe "progresi" u
bënë pa vlerë. Shkencëtarët vazhdojnë të studiojnë aspekte të ndryshme të evolucionit duke dhënë dhe testuar
hipoteza, ndërtuar teori shkencore me anë të të dhënave vëhzguese dhe performuar eksperimente në fushë dhe
në laborator. Biologët pranojnë se pasardhja me modifikim është një nga faktet më të besueshme në
shkencë. Zbulimet në biologjinë evolucionare kanë kryer impakt jo vetëm në degët tradicionale të biologjisë, por
edhe në disiplina të tjera akademike (p.sh, antropologjia dhe psikologjia) dhe në shoqëri.
Evolucioni
15. Perfundimet
Gjenet na kontrollojne neve aq sa ne i
kontrollojme ata.psh ne qofte se nje njeri ka
gjenin per trup shtatlarte ai ne qofte se nuk
ushqehet mire nuk ka kushte te mira
mbijetese atehere gjeni nuk shprehet qe do
te thote se ne ndikojme ne shprehjen e
gjeneve.
