2. Puji syukur wonten ngarsanipun Allah
SWT. ingkang sampun paring rahmat
saha hidayahipun satemah kula saged
ngrampungaken tugas buku digital
menika. Sholawat saha salam mugi
tansah katur dhumateng junjungan
kita Nabi Agung Muhammad SAW.
sing wis nggawa kita menyang jaman
sing padhang kaya saiki.
Buku digital menika dipundamel
kangge ngrampungaken tugas basa
Jawi kelas XI taun ajaran 2022/2023
ingkang saged nyengkuyung kagiyatan
pamulangan. Kaajab kanthi buku
digital menika kita saged langkung
sregep maca buku.
PAMBUKA
Halaman 2
3. DHAPTAR ISI
Pambuka......................................................2
Dhaptar isi....................................................3
Pangerten Tembang Macapat............................4
Filosofi Tembang Macapat................................5
Ancase Tembang Macapat...............................11
Pangerten :
1. Guru Gatra...........................................12
2. Guru Wilangan......................................12
3. Guru Lagu............................................12
Tabel Tembang Macapat.................................13
Unsur kebasaan Tembang Macapat :
1. Tembung Garba.....................................14
2. Tembung Kawi.......................................14
3. Dasanama.............................................15
4. Sandi Asma...........................................16
5. Sandi Karsa...........................................17
Halaman 3
4. PANGERTEN TEMBANG
MACAPAT
Tembang Macapat inggih menika salah
satunggaling kelompok tembang ingkang
ngantos semenika taksih dipunlestantunaken
dening masyarakat jawi. Tembang Macapat
nduweni teges proses uripe manungsa, proses
gusti Allah maringi roh nganti manungsa bali
marang panjenengane.
Halaman 4
5. 1. Maskumambang
Maskumambang minangka pratandha wiwit uripe
manungsa ing donya, tembang macapat iki
menehi gambaran babagan jabang bayi ing guwa
garbane ibu nalika ing mbobot. Tegesipun
tembang maskumambang yaiku emas ngambang
(emas kumambang).
2. Mijil
Anane manungsa ing donya iki digambarake
kanthi tembang macapat, yaiku tembang mijil,
padha tegese karo wijil yaiku metu saka wetenge
ibu.
FILOSOFI TEMBANG
MACAPAT
Halaman 5
6. 3. Kinanti
Wonten ing filosofi tembang macapat kinanti
mujudaken wekdal nalika lare dipun tuntun saha
dipuntuntun dening tiyang sepuhipun supados
saget dados pribadi ingkang langkung sae ing
tembe.
4. Sinom
Sinom asale saka tembung enom kang tegese
enom. Nom-noman digunakake kanggo sinau,
golek kanca lan golek jati diri.
Halaman 6
7. 5. Asmara
Asmaradana nggambarake geger asmara ing
panguripane manungsa. Periode iki diwiwiti
nalika manungsa wiwit nduweni minat marang
lawan jenis, yaiku nalika isih remaja.
6. Gambuh
Gambuh saget dipuntegesi jumbuh ingkang trep
utawi sarujuk, nggambaraken bab enggal
gesangipun manungsa, inggih menika mlebet ing
jaman bebrayan.
Halaman 7
8. 8. Durma
Durma asale saka tembung derma kang tegese
menehi rejeki marang wong liya. Nalika kabeh
kebutuhan wis kacukupan lan ora ana kekurangan
apa-apa, manungsa wiwit mikir babagan mbagi
rejeki marang wong liya. Nanging ora jarang
sawise rumangsa cukup dheweke malah tumindak
sombong lan gumedhe.
7. Dhandanggula
Ngandharake proses munggah lan mudhun ing
omah sing kudu dilewati bebarengan. Wiwit
mapan ing kulawarga lan bisa nyukupi kebutuhan
urip bebrayan.
Halaman 8
9. 9. Pangkur
Pangkur asale saka tembung mungkur
(mundur/mungkur). Manungsa wiwit mundur
saka kepinginan kadonyan lan wiwit mikir bab
urip sawise pati mengko. Sawise kabeh kebetahan
ing donya wis kacukupan, mula manungsa banjir
golek bekal kanggo urip langgeng ing tembe.
10. Megatruh
Megatruh yaiku tembang macapat kang
nggambarake manungsa ing setengahing pati.
Megat tegesipun pisah, ruh tegesipun gesang
ingkang tegesipun misahaken raga kaliyan nyawa
lajeng wangsul dhateng asalipun.
Halaman 9
10. 11. Pocung
Raga kang wis ditinggal roh banjur disucekake
sadurunge dibalekake ing lemah. Layon banjur
dikumbah lan dibungkus nganggo kain kafan lan
diarani pocong. Tembang Macapat pocung yaiku
tembang kang ngelingake marang pati. Tembang
iki minangka pungkasan saka sewelas tembang
macapat.
Halaman 10
11. Tembang Macapat nduweni
nilai luhur lan nilai budaya.
Tembang Macapat iki ancase
nuntun perjalanan e manungsa
saka cilik kanthi sedo supaya
nduewni kauripan sing bener
lan tentrem.
ANCASE TEMBANG
MACAPAT
Halaman 11
12. PANGERTEN GURU GATRA,
GURU WILANGAN, LAN
GURU LAGU
Guru gatra yaiku akehe
gatra(baris)saben
sapada(bait)tembang.
3
2
1
Guru wilangan yaiku
akehe wanda(suku
kata)ing saben
gatra(baris)tembang.
Guru lagu yaiku Tibaning
Swara Vokal (a,i,u,e,o) ing
pungkasan gatra.
Halaman 12
14. UNSUR KEBASAAN TEMBANG
MACAPAT
Tembung Garba
tembung garba yaiku tembung loro utawa luwih
sing digabung dadi siji, kanthi ngurangi jumlah
wanda lan nduwe makna dewe, tembung garba
uga diarani sinandhi.
Tuladha :
1. Aneng, yaiku saka tembung Ana + Ing
2. Lumebeng, yaiku saka tembung Mlebu + Ing
3. Taksyalit, yaiku saka tembung Taksih + Alit
Tembung kawi yaiku jenise tembung kang
cak-cake winates ana ing basa endah,
umpamane kanggo ing kesenian
kethoprak, wayang lan acara liane kang
gegayutan karo adat kejawen.
Tuladha :
1. Angga = Awak
2. Atmaja = Anak
3. Brama = Geni
Halaman 14
TembUng KAWI
15. DASANAMA
Halaman 15
Dasanama yaiku tembung pirang-pirang kang
duwe teges siji utawa padha.
Tuladha :
1. Aran = Ngaran, kekasih, wewangi, panelah,
juluk.
2. Asri = Raras, sri, lengeng, resmi, ati.
3. Ati = Budi, ambek, budaya, angen-angen,
cita.
16. TASYA YURIL
Tarangga sing apik banget
Katon ing wayah Sarwari
Yeku kang ndadekake langit padhang
Kang ngenggoni kabeh peranganing Awyati
Lintang Yeku titahe gusti
Kang mandhangi Uripe para makhluk
Ngadeg ing sangisore langit kaya-kaya dadi
Ratwagung
Karo lintang minangka makutha Inten
Lan Langit minangka sandhangan impen
Halaman 16
Sandi Asma
sandi asma yaiku asma kang sinandi utawa
jeneng kang sinamun (sinamar) ing sajroning
tembang, kidung, utawa karangan.
• Tembung kawi : Tarangga
(Bintang), Sarwari (Malam),
Awyati (Langit)
• Dasanama : Inten (Berlian),
Langit
• Tembung Garba : Yeku
(Ya dan iku), Ratwagung
(Ratu dan agung)
Tuladha :
17. Sandi Karsa
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa
karep kang sinamun utawa sinamar ana ing
tembang.
DINA PENDIDIKAN
Dimen lebdeng kawruh
Ing pakaryan mrih trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi nuwsantara
Halaman 17
Tuladha :
18. Kesimpulan
bisa dielingake yen tembang
macapat yaiku tembang utawa
geguritan tradhisional Jawa
kang nyritakake tahapan-
tahapan panguripane
manungsa. Filsafatipun
nggambaraken manungsa wiwit
lair, wiwit sinau nalika alit, nalika
diwasa, ngantos pungkasanipun
tilar donya.
PANUTUP
Halaman 18
