Presentatie voor seminariereeks van het Interfacultair Centrum Agrarische Geschiedenis (ICAG, KU Leuven), 2017.

1. Verduurzaming van de agrovoedingsketen
Systeemdenken & transformatief leren
ICAG
14 december 2017
Fleur Marchand
Social Science Unit
vv

2. Verduurzaming : issues at stake?
SYSTEEMDENKEN
Verschillende soorten kennis en leren…
Handvaten vanuit ervaringen

3. Verduurzaming : issues at stake?
Complexe uitdagingen :
anthropoceen, connectivity, multi-
level governance

4. Working with Wicked Problems”
Philippe Vandenbroeck, shiftN
4
4

5. 5

6. 6
Multilevel
governance
Governance of Baltic Fisheries Burns et al. 2011

7. Governance
 Veranderende rol van de overheid
 Van publieke financiering van projecten naar partnerschappen
 Veelheid van actoren: publieke, private, ngo’s, bedrijven, …
 Ook voor het uitwerken van beleid
“governance refers to the new styles of governing that operate not only
through the apparatuses of the sovereign state but also through a range of
interconnecting institutions, agencies, partnerships and initiatives in which the
boundaries between the public, private and voluntary sectors become blurred”
(Woods 2005)

8. Verduurzaming : issues at stake?
Complexe uitdagingen :
anthropoceen, connectivity, multi-
level governance
Industriële landbouw

9. Groene revolutie – Feeding the world
Uniformiteit, hoge producties
standaardisatie, specialisatie,
intensificatie (kapitaal, nutriënten, water, GBM)
9
Anthropoceen

10. Anthropoceen
Mechanisatie
gebruik van fossiele brandstoffen
Gedegradeerde bodems
grote nutriënten verliezen
C opslagfunctie verloren
Uitstoot van broeikasgassen
opwarming van de aarde
Waterverbruik
Droogtes
Verlies aan diversiteit
Verlies aan diversiteit in farming systems (bio, soorten, genetische, habitat)
Verlies aan on farm systems expertise (monoculture of the minds)
Disconnectie tussen landbouwer en consument – lange keten
10

11. zeer veel verschillende beleidsniveaus en veelheid aan actoren
prominente rol van beleid, onderzoekstations, industrie
(zaadbedrijven, agrochemicals,…)
top down gedreven, landbouwers “moeten” volgen
alternatief discours vanuit ngo – imago van landbouw
11
multi-level governance & connectiviteit

12. Verduurzaming : issues at stake?
Onzekere productie & beperkte
houdbaarheid
Complexe uitdagingen :
anthropoceen, connectivity, multi-
level governance
Industriële landbouw

13. Productie van levende planten en dieren
geen 100% zekerheid en controle over het productieproces (inelastisch aanbod)
ineffectieve opslag en distributie
ineffectieve wereldmarkten (externaliteiten, voedsel basisbehoefte en dus inelastische vraag)
13

14. Voedsel wordt niet geproduceerd waar het nodig is:
India : jaarlijks 21 miljoen ton graan
weggegooid door slechte opslag en distributie
Inschatting 30-50% van de productie bereikt
de maag van de mens niet
(Gustavsson et al. 2011, FAO)
Voedselverliezen in Vlaanderen : 211.855 ton per
jaar in de Vlaamse huishoudens, 19000 ton in de
horeca en 57.000 ton in de catering
14

15. Verduurzaming : issues at stake?
Burger – Consumenten
paradox
Onzekere productie & beperkte
houdbaarheid
Complexe uitdagingen :
anthropoceen, connectivity, multi-
level governance
Industriële landbouw

16. BURGER – CONSUMENTEN PARADOX
Burger Samenleving Consument
(Media, politiek,
opiniemakers)
Markt (labelling)Overheid
(regelgeving, subsidies)
Rol distributiesector?
Duurzame productie
(Aankoopgedrag)

17. Verduurzaming : issues at stake?
Burger – Consumenten
paradox
Export
Orientatie &
Marktmacht
Onzekere productie & beperkte
houdbaarheid
Complexe uitdagingen :
anthropoceen, connectivity, multi-
level governance
Industriële landbouw

18. onvoldoende marktmacht bij primaire producenten
zeer moeilijk om milieukost te internaliseren of door te
rekenen aan de consument
eisen worden bepaald door volgende schakels
profit for agribusiness hoog houden
specifieke supply chains (e.g. for animal feed, for
processed food ingredients) zeer export georiënteerd
wereldmarkt = moeilijke/oneerlijke concurrentie?
Marktmacht & Export oriëntatie

19. Verduurzaming : issues at stake?
Burger – Consumenten
paradox
Export
Orientatie &
Marktmacht
Onzekere productie & beperkte
houdbaarheid Path dependency
Complexe uitdagingen :
anthropoceen, connectivity, multi-
level governance
Industriële landbouw

20. Path dependency - Padafhankelijkheid
• investeringen, in terms of equipment, training, networks and retail
relationships = nodig voor opschaling
• na dergelijke investeringen = moeilijk om business te veranderen
• incentives
• Beleid houdt fossiele brandstof goedkoop
• Ha gebaseerde landbouwsubsidies
• Onderzoek focust op enkele hoofdsoorten en richt zich meestal op de noden
van de grote groep = grootschalige vaak industriële landbouwbedrijven
• Bulk contracten vanuit de retail

21. Ecological intensification
Efficiency/substitution
Ecological modernisation
Ecologically intensive agriculture
Eco-functional intensification
Biodiversity-based agriculture
continuum
REDESIGNEFFICIENCY SUBSTITUTION ?

22. Verduurzaming : issues at stake?
Burger – Consumenten
paradox
Export
Orientatie &
Marktmacht
Onzekere productie & beperkte
houdbaarheid Path dependency
Complexe uitdagingen :
anthropoceen, connectivity, multi-
level governance
Industriële landbouw
Sustainability tools: wat
en hoe meten?

23. Sustainability tools
WAT?
 Criteria: e.g. gewasopbrengsten, arbeidsproductiviteit
 Wat met: e.g. veerkracht van het bedrijf, ecosysteemdiensten, efficient
gebruik van resources, arbeidsvoorziening (job-creatie)
HOE?
 Nu : vnl. in functie van beleid (FADN, LNE…)
 Op welk level meten? Wie is eindgebruiker ?
 incentives om te meten? Hoe implementeren als leertool voor
landbouwers?

24. Green revolution
Feeding the world
COMPARTMENTALIZED &
SHORT TERM THINKING
Where and by whom must
additional food be produced ?
Measures of success?
SYSTEM THINKING &
TRANSFORMATIEF LEREN

25. https://www.youtube.com/watch?v=Miy9uQcwo3U
SYSTEEMDENKEN

26. SYSTEEMDENKEN
tijd relatie
context
functie
emergentie
ruimte
VERSCHEIDENE PERSPECTIEVEN :
Referentiekader en leefwereld creëren eigen waarheid: bron/rijkdom
van discussies/meningen

27. Systeemdenken
WAT IS SYSTEEMDENKEN?
27
andere manier van kijken = systeemkijken
andere manier van denken = cyclisch denken
andere manier om problemen aan te pakken = structuuraanpak
andere taal/syntax = systeemtaal
SYSTEEMDENKEN geeft geen ANTWOORDEN of OPLOSSINGEN!
SYSTEEMDENKEN IS MOEILIJK!

28. https://www.youtube.com/watch?v=9y518j86rv
g&feature=youtu.be
28

29. SYSTEEMDENKEN – andere manier van denken
= cyclisch denken
A beïnvloedt B
B beïnvloedt A samen kunnen ze inwerken op C.
Interacties, feedbackmechanismen, terugkoppelingen of lussen
tijdsvertraging vs directe affecten
29
lineair
oorzaak - gevolg - relaties - tijdsaspect

30. SYSTEEMDENKEN – andere manier
van aanpak problemen: structuuraanpak
Fundamentele aanpak (bronaanpak) versus symptoomaanpak
Begrip voor belangen en onderliggende waarden
30
inzicht creëert begrip
startpunt oplossingen
standpunten
belangen
behoeften/waarden
gebeurtenissen

31. SYSTEEMDENKEN – andere taal = systeemtaal
De systeembeoefenaar bepaalt
de systeemgrenzen zijn = afbakenen van een systeem.
De architectuur, de fundamentele componenten & subsystemen
De samenhang of onderlinge relaties & interacties
Dynamiek: systemen reageren op storingen van de omgeving
= relatie en interactie met de dynamische omgeving of context
Patronen: de grote hoeveelheid aan verschillende dynamieken
= een verzameling van (herkenbare) patronen
vb. estuarien landschap met schorplanten en sediment
vb. rangorde in een dierengroep: pikorde bij kippen
31

32. CONCRETE TOOLS VOOR SYSTEEMKENNIS:
mindmap
behavior over time diagrammen
multiple cause diagrammen
relatiecirkels
causal loop diagrammen
syndroom benadering
cognitive mapping
32

33. causale lussen
33
Positieve, versterkende loop = R = reinforcing
Negatieve, afremmende loop of evenwichtsloop = B = Balancing
 Variabelen/elementen die elkaar beïnvloeden. A beïnvloedt B, maar B
beïnvloedt op zijn beurt ook A.
 Processen versterken elkaar of ze stabiliseren elkaar.
 Mechanismen : feedbacks of terugkoppelingen.
 Een versterkende lus, of een stabiliserende lus, en vertragende aspecten
 DOEL: zichtbaar maken van oorzaken, gevolgen en werking van een systeem

34. Bodem water systeem

35. Farm system level

36. 36http://systemsandus.com/2012/08/15/learn-to-read-clds/
Global level

37. Verschillende soorten kennis en leren…
Systeemkennis - doelkennis -
transformatiekennis
Tacit knowledge – Explicit knowledge
Wetenschappelijke kennis -
Expertenkennis

38. Tacit knowledge
Nonaka et al. 2000

39. Nonaka et al. 2000
Knowledge creation

41. Systeem-, Doel- en Transformatie kennis

42. Wetenschappelijke kennis – Expertkennis
Wie heeft kennis Wat is kennis
MODE - 0 Wetenschappers hebben
kennis
Kennis is objectief en
generaliseerbaar
Intern gedreven
MODE - 1 Wetenschappers hebben
kennis
De maatschappij heeft vragen
Kennis is objectief of subjectief
(expliciet)
Soms intern, soms extern gedreven
MODE - 2 Verschillende wetenschappers
hebben verschillende kennis
Zowel wetenschappelijke
kennis als ervaringskennis
relevant
Kennis is context- en
persoonsgebonden (impliciet en
expliciet)
Kennis is intersubjectief
Meningen, ideeën en feiten moeilijk
te scheiden
Combinatie van interne en externe
gedrevenheid
Regeer en Bunders 2007

43. Verhouding wetenschap en
praktijk
Veronderstelde rol
wetenschappelijke
kennis(ontwikkeling)
Type kennis
MODE - 0 APART
Wetenschap en praktijk
staan (vrij) los van elkaar
AUTONOOM
Meer wetenschappelijke kennis
leidt tot meer vooruitgang
Monodisciplinaire
kennis
Nadruk op bèta
MODE - 1 SAMENWERKEN
Samenwerking tussen
wetenschap en praktijk
Geen verandering in wijze
van werken van beiden
INSTRUMENTEEL
Ontwikkelen van
beleidsrelevante kennis en/of
toegepaste kennis leidt tot het
oplossen van maatschappelijke
problemen en het stimuleren
van de economie
Afstemmingsactiviteiten
Mono-, multi- en
interdisciplinaire
kennis
Bèta en gamma
MODE - 2 CO-PRODUCTIE
Praktijk en wetenschap
beiden actief op zoek naar
beste manier om complexe
veranderingsprocessen vorm
te geven en te begeleiden
TRANSDISCIPLINAIR
Wetenschappelijke kennis
(mono-, multi- en inter-
disciplinair) maakt onderdeel uit
van het gezamenlijke
oplossingsproces EN het proces
maakt onderdeel uit van
wetenschappelijke
kennisontwikkeling
Mono- multi- en
interdisciplinaire
kennis
Ook ervaringskennis

44. Verschillende soorten kennis en leren…
Systeemkennis - doelkennis -
transformatiekennis
Peer to peer
learning
Ervaringsgericht leren
Social learning
Transformative
learning
Tacit knowledge – Explicit knowledge
Wetenschappelijke kennis -
Expertenkennis

45. Argryris and Schon (1974)
WAT LEREN?

46. Bandura (1971)
HOE LEREN? ervaringsgericht & sociaal leren

47. Triste et al. 2017
“Klassieke” land- en tuinbouweducatie Educatie voor agro-ecologie
Aanpak gestoeld op theorie Actie-georiënteerde aanpak (Lieblein et
al., 2004; Lieblein et al., 2015; Hillmire et
al., 2014)
Ervaringsgericht leren (Kolb, 1984)
Actief leren (Revans, 1998)
Nadruk op cognitieve doelstellingen Cognitieve, affectieve en op vaardigheden
gerichte doelstellingen.
Institutioneel,personeel-gebaseerd
onderwijs/leren
Leren met en van buitenstaanders
Low-level cognitief leren Cognitief leren op hoger niveau
Accumuleren van kennis en inhoud Zelfsturend leren en oriëntatie op echte
problemen
Evaluatie op basis van kennisverwerving-
en reproductie
zelfevaluatie, reflectie, peer assessment,
evaluatie van maatschappelijke relevantie

48. Lieblein et al. (2007)
IN DE PRAKTIJK?
ONDERWIJS
• vormingsboerderijen
• stages en werkplekleren
• geïntegreerd werk
PRAKTIJK
• peer to peer learning
• demonstratie bedrijven
• discussie groepen
het persoonlijk leer/groeiproces
toenemend belang van houding,
waarden, moraal en ethiek
een hoger niveau van actie & gebruik
van kennis in een onbekende situatie

49. Handvaten vanuit ervaringen
Vertrekken vanuit noden en gericht op proces

50. Vertrekken vanuit noden & gericht op proces
• Rekening houden met context,
flexibel proces
• Focus op landbouwer en bedrijf =
leermogelijkheden moeten
primeren
• Relevant voor communicatie naar
rest van de keten en consument
Two-dimensional framework which combines the time and complexity dimensions of
sustainability assessment with the strategic decision making of a farmerCoteur et al. 2016

51. Handvaten vanuit ervaringen
Vertrekken vanuit noden en gericht op proces
Ketenbenadering en werken op verschillende niveaus

52. Transdisciplinary
System approach
Action oriented
Hubeau et al. 2017

53. 54
• Shop, Pick, Drive & Deliver (BB)
• Use of locally grown soy in the Belgian agro-food chain (AVEVE)
• Recovery of production surplusses in organic agriculture (Bioforum)
• Applying sustainability principles in social catering (Vredeseilanden)

54. Handvaten vanuit ervaringen
Vertrekken vanuit noden en gericht op proces (normativiteit!)
Ketenbenadering en werken op verschillende niveaus
Procescertificatie eerder dan productcertificatie?

55. VELDLEEUWERIK

57. Handvaten vanuit ervaringen
Vertrekken vanuit noden en gericht op proces (normativiteit!)
Ketenbenadering en werken op verschillende niveaus
Procescertificatie eerder dan productcertificatie?
Onderscheiden op niche versus wereldmarkt

58. Small promising initiatives in the niches
Transition towns
Urban agriculture initiatives
Short food supply chains

59. Promising initiatives in the regime
Vega plan
Dairy quality assurance scheme
Retail

61. De Belgische landbouwproducten moeten zich als
niche product onderscheiden op de wereldmarkt
Relaes (2015)

62. Handvaten vanuit ervaringen
Vertrekken vanuit noden en gericht op proces (normativiteit!)
Ketenbenadering en werken op verschillende niveaus
Procescertificatie eerder dan productcertificatie?
Onderscheiden op niche versus wereldmarkt
Technologische kansen

63. Nieuwe technologische mogelijkheden
veel mogelijkheden met precisielandbouw en big data
Bemesting op maat van de plant i.p.v.
op maat van het veld
Meer preventief handelen in de veehouderij door
allerhande sensoren (kauwsensoren, stapsensoren,
hoestsensoren,........)

64. Handvaten vanuit ervaringen
Vertrekken vanuit noden en gericht op proces (normativiteit!)
Ketenbenadering en werken op verschillende niveaus
Procescertificatie eerder dan productcertificatie?
Onderscheiden op niche versus wereldmarkt
Technologische kansen
EU samenwerking

65. EU biedt
kansen
thematische
netwerken
operationele
groepen
H2020 CSA
projecten

66. FARMDEMO
FARMDEMO.EU
FarmDemo has received funding from the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme under grant agreement
No 727388 PLAID and 728061 Agridemo-F2F
AGRIDEMO-H2020.EU
Building an interactive FarmDemo-Hub community:
enhancing farmer to farmer learning

67. Verduurzaming van de agrovoedingsketen
Systeemdenken & transformatief leren
ICAG
14 december 2017
Fleur Marchand
Social Science Unit
vv