1. Шығыс Қазақстан облысы, Күршім ауданы, Алғабас
ауылы, Алғабас орта мектебі КММ
Көлдер
Аязбаев Олжас Қуатұлы
6 сынып оқушысы
2. Жер бетіндегі суға толған ойыстарды көл деп атайды.
Көлдің теңізден айырмашылығы оның мұхитпен
байланысы жоқтығында.
Көлдердің ауданы мен тереңдігі әртірлі болып келеді.
Үлкендігіне байланысты «теңіз» деп аталатын ірі көлдер
де бар.
Қазақстанның кең - байтақ аумағында ірілі – ұсақты
48 мыңнан астам көлдер бар. Климат жағдайына
байланысты көлдердің көбі Қазақстанның солтүстігіне
қарай орналасқан.
Көбінің суы тұзды, сондықтан тұнба тұзды болады,
олардан тұз өндіріледі.
1.Көлдер
3. Көлдер тереңдігі жағынан да әртүрлі. Еуразиядағы
Байкал көлі – дүние жүзіндегі ең терең көл. Оның ең
терең жері 1620 м.
Қазақстан көлдерінің ең ірілері – Каспий, Арал, Балқаш.
Каспий – Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер
шарындағы ең тұйық көл. Үлкендігіне қарап оны теңіз
деп атайды. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 1000 км – ге
созылып жатыр. Ең терең жері – 1025 км.
Арал – Тұран тақтасының үстінде орналасқан тұйық
көл. Суының көлемі жағынан ТМД елдерінде екінші, ал
дүние жүзінде төртінші орын алатын көл.
Балқаш – Қазақстанда аумағы жағынан үшінші көл.
Теңіз деңгейінен 340 м биіктікте жатыр.
5. Атауы Жалпы
ауданы мың
км²
Теңіз
деңгейі
бойынша
Ұзындығы
км
Климаты Шаруашылықта
қоланылуы
Каспий
теңізі
376 Теңіз
деңгейінен
28 м төмен
жатыр
Солтүстіктен
оңтүстікке
қарай 1200
Қаңтардың
орташа t –
7-11°С.
Тамыз
айында
24°С.
Басқа елдермен
қарым –
қатынастар порт
арқылы
жүргізледі.
Арал
теңізі
66 53 м
биіктікте
Ұындығы
428 км, ені
235 км
Қаңтардың
орташа t 6 -
8° С,
шілденің
орташа t 24
- 26°с.
Мақта және
күріш егістігіне
қолданады.
Балқаш
көлі
22 340 Ұзындығы
614, ең енді
жері - 74
Қаңтардың
орташа t -
8°С ,
шілденің t
24°c.
Кеме қатынасы.
Суландыруға
пайдаланылады.
6. Жер шарындағы терең көлдер тау жасалу үрдістері кезінде пайда болған.
Мұндай көлдерді тектоникалық көлдер деп атайды. Оған Сібірдегі Байкал,
Тянь – Шаньдағы Ыстықкөл, Алтайдағы Зайсан көлдері жатады.
Кейбір жағдайда тау опырылып өзен аңғарларын бөгеп тастаған кезде де
көлдер пайда болады. Оған: Памирдегі Сарез көлі, Іле Алатауындағы
Үлкен Алматы көлі жатады. Мұндай көлдерді бөген көлдер деп атайды.
Бір кезде теңіздің орнын қалдық көлдер алып жатады. Каспий, Арал –
осындай қалдық көлдер.
Кейбір көлдер сөнген жанартаулардың кратерлерінде пайда болады.
Оларды жанартаулық көлдер деп атайды.
Жазық жерлердегі өзендер өз бағытын өгертетін болса, олардың ескі
иірімдері шағын көлге айналады. Бұлар – ескі арна көлдері немесе
қарасулар деп аталады.
2. Көл қазншұңқырларының пайда
болуы
7. Ағынды көлден өзен ағып шығады. Оның суы тұщы болады.
Ағынсыз көлден өзен ағып шықпайды. Көбінесе мұндай
көлдердің суы тұзды келеді.
Құрғақшылық аймақтарда көл суы түгелдей буланып кетеді де
түбінде тек тұз қалады. Бұл көлдерді шөкпе немесе тұнба деп
атайды.
3. Ағынды және ағынсыз көлдер
8. Жаңбыр және қар жер бетін шайып көлге
әртүрлі заттарды ағызып келеді. Сол сияқты
көлдің түбінде өсімдіктер мен
жануарлардың қалдықтары шөгеді. Көл
бірте – бірте таяздайды да, оны ылғал
сүйетін өсімдіктер басып кетеді. Кейін
батпақ пайда болады.
4. Көлдердің батпаққа айналуы.
9. Көлдердің шаруашылықта пайдасы үлкен. Ең
бірінші байлығы – тұщы суы. Адам ауы су
ретінде, мал суаруға, егін суландыруға, түрлі
өнеркәсіп өндірісіне жұмсайды. Көлдер кеме
қатынасы, балық аулау үшін пайдалы
5. Көлдердің шаруашылықта
пайдасы
10. Алакөл – Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде Балқаш-
Алакөл ойысының шығыс шетінде 350 м орналасқан. Солтүстігінде
Тарбағатай, оңтүстігінде Жоңғар Алатауының етегіне ұласады.
Шығысында Жалаңашкөл арқылы Жоңғар қақпасына жалғасады.
Көршілес Сасықкөл, Ұялы, Жалаңашкөлдермен қосыла тізбектеліп
Алакөл жүйесін құрайды. Ауданы 2200-2500 км²- ге дейін. Суының
көлемі 58,5 млрд. м3. Ұзындығы 104 км, ені 52 км, орта тереңдігі 22,1
м (ең терең жері 54 м), жағалауының ұзындығы 384 км. Жалпы
Алакөл жүйесінің су жиналған алабы 48 мың км² – ге жуық.
Атарабының климаты тым континенттік, суық және мұзды қысы
бар, жазда ыстық, мамыр айының соңында су температурасы +7…+15
гр. С, жазда +20…+25 гр дейін көтеріледі. Жылына 300 күн бойы
ашық ауа райы сақталынып, демалушалырдың қуанышына шомылу
маусымы маусым айының ортасынан қыркүйек айының соңына дейін
жалғасады.
Алакөл
11.
12. Алакөл деп аталатын көптеген су «ойпаттарының»
қасынан атақты Ұлы Жібек жолы өткені белгілі. Сол
кездің өзінде-ақ саяхатшылар ауыр жолдан кейін көл
жағалауында демалған кезде, көл суының қандай да бір
таңғажайып жолмен күшті қалпына келтіретінін және
денсаулықты бекітетінін байқаған. Адамдарда өзінен-өзі
аяқтарындағы жаралар кетіп, денелеріндегі жаралар тез
жазылып, радикулитпен ауыратындар белдегі ауруды
ұмытқан. Заманауи медициналық зерттеулер көл суының
емдік қасиетін дәлелдеген. Алакөлдің теңіз тынысы
даланың құрғақ та, ыстық иісімен араласып, қоршаған
ортаға жағымды әсер етеді.
Алакөлдің емдік қасиеттері
13.
14. Көлдері құстар үшін нағыз жұмақ. Мұнда
құстардың қандай түрі бар десеңізші. Олардың
ішінде сирек кездесетіндер де бар: үш жүз
қанаттының ішінде 38-і Табиғатты және табиғи
ресурстарды қорғау жөнінідегі халықаралық
одақтың Қызыл кітабына енгізілген. Мысалы,
реликті шағала, қызғылт және бұйра бірқазандар, ақ
құтандар, қара құтандар, қулар.
Алакөл жүйесін алабұға, шармай, көксерке,
көкбас, сазан т.б. қорғалатын балықтардың түрі
мекен етеді. Өңірдің экожүйесін қорғау мақсатында
1998 жылы Алакөл мемлекеттік қорығы құрылды,
оның алаңы 197 км² құрайды.
Флора және фаунасы
15. Марқакөл – Шығыс Қазақстан облысында орналасқан әдемі
көлдердің бірі.Суының мөлдірлігі мен көлді айналдыра қоршаған биік
таулардың және әсем шыршалардың келбеті табиғатқа керемет көрініс
береді.Осы көлге 100-ге жуық шағын өзендер мен бұлактар келіп құяды,
бірақ одан бір ғана Қалжыр өзені бастау алады. Көл Азутау және Күршім
жоталарының аралығында, теңіз деңгейінен 1449,3 м биіктікте
орналасқан. Көл жағасының оңтүстік жағы тік құлама жартасты,ал шағын
өзен-жылғалар құятын тұстары батпақты. Төңірегінің климаты
континенттік: қыс мезгілінде ауа температурасы кейде –55°С-қа дейін
төмендейді. Қазан – мамыр айлары аралығында көл қатады. Көлге құятын
өзендердің ірілері – Қарабұлақ, Матабай, Жиренбайтал, т.б. Суы тұщы,
мөлдір, минералдылығы 0,07 г/л, құрамында: йод, фтор, бром, т.б. бар.
Жағалауын қайың, қарағай, шырша өскен орманды алқап алып жатыр.
Балыққа бай (табан, сазан, аққайран, хариус, майқан, қара балық, теңге
балық, т.б.), зоопланктонның 60 түрі кездеседі. Құстың ондаған түрі
мекендейді. Мұнда Марқакөл қорығы ұйымдастырылған.
Марқакөл
16.
17.
18. Алматының оңтүстігінде, Үлкен Алматы шатқалында, қаладан 30 км-
ге жуық арақашықтықта табиғаты әсем – үлкен Алматы көлі жатыр.
Ол теңіз деңгейінен 2511 метр биіктікте, тау шыңдарының
қойнауындағы ойпатта орналасқан. Табылады. Үлкен Алматы көлі
Іле өзеңінің саласының бірін жанай өтетін оңтүстік-шығыстан
оңтүстік-батысқа қарай 154 шақырымға созылған Жетісудің басты
көрікті жері – атақты Шарын арнасы. Құлама беткейлері, мұнаралар
мен арқалардың биіктігі 150-300 метрге жетеді. Табиғаттың мыңдаған
жылдары жасаған жартастардың ерекше түрлері балалық шақтағы
ертегілері жөнінде естеліктерді жеткізгендей болады. Сондықтан да
арнаның әр түрлі учаскелеріне көп жылдар бұрын «Қамалдар аңғары»
(ең танымал арналардың бірі), «Мыстандар шатқалы» сияқты сырға
толы атаулар берілген. Қызыл тас болып қатып қалған құмдауықпен
төселген жартасты құламалары әсіресе күн батысында әсем көрінеді
және ковбойлар, үндістер мен Жабайы батыс туралы фильмдерімен
байланысын байқауға болады. Арнаның көпшілікке мәлімі болғаны
онда соғды шетені мен тораңғы азиат терегі сияқты өсімдіктердің
реликт (ескі заманнан сақталып қалған қалдықтар) түрлері сақталған.
Үлкен Алматы көлі
19.
20. Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер
шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап
оны теңіз деп атайды. Каспий теңізінің жалпы
ауданы 376 мың км². Оның беті теңіз деңнейінен 28
м төмен орналасқан. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке
қарай 1200 км – ге созыла орналасқан. Теңідің
ендірек жері – 435 км, ал енсіз жері 193 км. Каспий
теңізінің жағалау сызығының ұзындығы – 7000 км.
Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр.
Каспий теңізіне 130 – ға жуық өзендер мен ағынды
сулар құяды.
Каспий теңізі
21.
22.
23. Каспий теңізінде балық аулау көсібі жақсы дамыған.
Теңізден бекіре тұқымдастары, майшабақ, табан, торта,
көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Каспий
теңізінде қара уылдырық өндірілетін су айдындары
арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың
бірінде. Ит балық аулау ертеден жолға қойылған.
КАСПИЙ АЛБЫРТЫ — албырттар тұқымдасының бір
тұр тармағы. Негізінен Каспий теңізінің оңтүстік -батыс
аймағын мекендейді. Солтүстік Каспийде сирек
кездеседі. Кавказ жотасынан ағатын езендерге өрлейді. 20
ғ-дың басында аз да болса Еділ мен Жайық өзендеріне
өрлейтін. 1980 жылдан бері бұл өзендерде ауланғаны
туралы дерек жоқ. Каспий албырты
— албырттардың ішіндегі ең ірісі; ұзындығы 100
см жыныстық жағынан жетілгендерінің салмағы 2 — 7
кг. Қара теңіз албыртына ұқсас, айырмашылығы —
құйрық сабағы жіңішке келеді.
24.
25. Байкал - Иркутс облысымен Бурятия республикасының шекаралас
Шығыс Сібірдің оңтүстік бөлігі. Байкал дүниежүзіндегі ең таза, ең
ежелгі, ең терең өзен болып есептеледі. Байкал оңтүстіктен
солтүстікке 636км-ге гиганты жарты ай түрінде созылып жатыр.
Өзен жан-жағынан тау жоталарымен шоқылар қоршап тұрған
шұңқыр тәрізді орналасқан. Байкал ежелден келе жатқан 25-
30миллион жыл бұрын пайда болған. Орташа 10-15 миллион өмір
сүрген өзендер бойынша екі рет рекордсмен болған. Байкалдың
1637 метр болатын феноменальды тереңдігі дүние жүзіндегі ең
терең өзен атағын алуға үлесін тигізіп отыр. Оның аймағы 23 мың
шаршы километр жерді алып, жер шарындағы тұщы судың 22
пайызын құрайды. Байкал өзеніндегі су көлемі Солтүстік
Американың бес ұлы өзендерін қосқандағы су көлемінен де көп
екеніне сену қиын. Сібірдің шығысынан 31,5 мың километрді алып
жатыр, яғни ол Дания, Бельгия немесе Нидерланды ауданымен
теңеседі. Байкалдың су салмағы жағалау аймағының климатына өз
әсерін тигізеді. Байкал аймағында басқа аймақтармен
салыстырғанда көктем мезгілі 10-15күнге кешігеді, ал күз мезгілі
ұзағынан болады. Байкал жыл бойы ашық күнімен ерекшеленеді.
Байкал
26.
27. Қазақстандағы аумағы жағынан Каспий және Арал
теңіздерінен кейінгі үшінші орынды Балқаш алып
жатыр. Ол республиканың оңтүстік - шығысында
Балқаш – Алакөл ойысында ең төмен аласа
бөлігінде орналасқан. Теңіз деңгейінен 340 м
биіктікте жатыр. Көлдің аумағы құбылмалы 17 – 22
мың км², ұзындығы 614 км, ең енді жері 74 км,
жағасының ұзындығы 2383 км. Балқаш көлі
жағынан полеозой қатпарлығы қатпарлықтарында
құрылған. Сарыарқаның ұсақ шоқылары,
Тарбағатай, Жетісу Алатауы, Шу – Іле тауларымен
қоршалған. Балқаш көлі Батыс және Шығыс болып
екіге бөлінеді. Батыс бөлігінің суы тұщы, шығыс
бөлінінің суы тұзды болып келеді.
Балқаш көлі
28.
29. Балқаш көлі – Каспий теңізі мен Арал теңізінен кейінгі ірі
көлемді және ағынсыз су қоймасы. Көлдің ұзындығы – 614
шықырым, ені – 3,5-нан 44 шақырымға дейін жетеді. Ең терең
жері 26 метрге дейін барады. Айдын көлдің аумағы 18200
шаршы шақырым болса, тоғандарының ауданы – 413300
шақырым.
Балқаш көлінің ерекшелігі – оның жіңішке бұғазбен жалғасып
жатқан батыс пен шығыс бөліктерінің минералдарының екі
түрлі болып келетіндігінде. Батыс бассейні бұрын суы көп
болған Іліден толығатындықтан су тұщы болады да, шығыс
бөлігі – ащы. Қазір көлге Іле, Қартал және Лепсі өзендері
құяды. Кей жылдары қатты тасыса Аягөз өзенінің суы жетеді.
Бұл көл төрт облысты – Алматы, Қарағанды, Жамбыл және
Шығыс Қазақстан облыстарын тоғыстырып тұр. Батысында ең
сусыз және тіршілік иелері аз кездесетін Бетпақдала жерімен
шектеседі.
Балқаштың табиғаты өте таңғаларлық және оның қарама-
қайшылықтары да өте көп. Климаты – күрт континентальды.
Жазғы және көктемгі, күзгі маусымдарда ағып құйылған су
түгелге жуық буланып кетеді де, көлдің деңгейі 12 текше
километрден 200 текше километрге дейін ауытқып отырады.
30.
Арал тенізі – Қазақстаныың інжу-маржаны, шөл белдеміндегі
бірден-бір көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға
дейінгі көлемі -1066 км2, тереңдігі - 30-60 метр, тұздылығы -
10-12 % болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай,
жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-
150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде
бұлғын терісі игерілген.
Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-
эконо-микалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік
көшті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10
балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс
істеген.
1960 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы
аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынгыдан Өзбекстан мен
Тәжікстанда 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге
өсті. Ал Әмудария мен Сырдария бойындағы халықтың саны
1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты.
Арал теңізі
33. Арал теңізінің болашағы дүнис жүзі халықтарын
толғандыруда. Оның біржола жойыльш кетуі Орта
Азия мен Қазақстанды ғана емес көптегнн ШЫРЫС
елдеріннің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал
әлемдік климаттың өзгеруі, шелге айналу,
атмосферадағы ауытқу-шылықтар, антропогендік
экожүйелердің тұрақсыздығын тудырады. Арал
мәселесі соңғы 10 шақты жылда географ және
эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікірталастар
туғызуда. Арал мәселесі туралы халықаралық
конференциялар ұйымдастырылды. Өркениетті
елдер қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен
Орта Азия республикалары, Ресей, АҚШ, Жапония,
т.б. мемлекеттер.
