Gi smeeting head_water_riparian_sanjmyatav20180516

ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХ, УСНЫ САН БҮХИЙ ГАЗРЫН ХАМГААЛАЛТЫН БҮС, ОЙН САН БҮХИЙ ГАЗРЫН
ХИЛИЙН ЗААГИЙГ ХЯНАН САЙЖРУУЛАХ АЖЛЫН ХҮРЭЭНД ХИЙСЭН АЖЛЫН ҮР ДҮН. 2014 он
УЛААНБААТАР ХОТ
2018/05/16
Илтгэгч. Д.Санжмятав
ГАЗАРЗҮЙН МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМ АШИГЛАН ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ
ЭХ БОЛОН ГОЛ, НУУРЫН ЭРЭГ ОРЧМЫН УС НАМГАРХАГ ГАЗАР, ТАТМЫН
БАЙГАЛИЙН ХИЛИЙГ ТОДОРХОЙЛСОН ЗАГВАРЫН ҮР ДҮН
Гүйцэтгэгчид:
Николай Синдорф.
Лаос хот дахь Мекон мөрний зөвлөлийн Бүс нутаг
хариуцсан экологийн зөвлөх
Ч.Марал, Д.Санжмятав. Дэлхий байгаль хамгаалах сан
(WWF)
И.Бямбахүү.
Тогтвортой хөгжлийн хүрээлэн
Гүйцэтгэгчид:
Майк Хайнер. Де Нэйчэ Консерванси (TNC)
Д.Санжмятав. Дэлхий байгаль хамгаалах сан (WWF)
Оролцсон:
З.Нямбаяр. Үндэсний статистикийн газар
Б.Сайнбуян. ШУА Газарзүйн хүрээлэн
М.Уртнасан. ШУА Газарзүйн хүрээлэн
П.Магсаржав. Туул голын сав газрын захиргаа
Гол мөрний урсац бүрэлдэх эхийг
тодорхойлсон
Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар,
татамын байгалийн хилийг тодорхойлсон
Дэлхийн Байгаль Хамгаалах Сан (WWF)-гийн Монгол дахь Хөтөлбөрийн Газар

Агуулга
Судалгааны ажлын зорилго, үндэслэл
1- Гол мөрний урсац бүрдэх эхийг тодорхойлсон загвар, үр дүн
2 - Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгаргах газар, татамын байгалийн хил тодорхойлсон з
агвар, үр дүн
Зорилго, үндэслэл
Арга зүй
Ашиглассан эх мэдээ болон анхан шатны статистик боловсруулалт, баталгаажуулалт
Орон зайн дүн шилжилгээ буюу ГМС-ийн технологи /загвар/
Загварын үр дүн болон баталгаажуулалт
Судалгааны үр дүн, зөвлөмж

Ажлын зорилго, үндэслэл Ажлын үе шат, дараалал
ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХ, УСНЫ САН БҮХИЙ ГАЗРЫН ХАМГААЛАЛТЫН БҮС, ОЙН САН БҮХИЙ ГАЗРЫН
ХИЛИЙН ЗААГИЙГ ХЯНАН САЙЖРУУЛАХ
2009 онд Монгол Улсын Их Хурлын 55 дугаар тогтоолоор
батлагдсан "Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий
газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал
хайх, ашиглахыг хориглох тухай хууль”-ийг хэрэгжүүлэх
зорилгоор МУ-ын Засгийн газрын 194-р тогтоолоор баталсан
хилийн заагийг засварлах, шинэчлэх, хянан сайжруулах
зорилготой.
Засгийн газрын 194 дүгээр тогтоолыг хэрэгжүүлэхэд “хилийн
заагууд”-ыг тогтоосон анхдагч мэдээллийн чанар муу,
хуучирсан байхаас гадна хууль, эрхзүйн баримт бичигт “гол,
мөрний урсац бүрэлдэх эх”, “усны сан бүхий газар”-ыг
тодорхойлсон хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолт нь
байгалийн зүй тогтлын онцлогыг бүрэн тусгаагүйгээс үүдэлтэй,
мөн хилийн заагийг тодорхойлсон аргачлал болон техникийн
шийдэл оновчгүй байсны улмаас шалтгаалсан маргаантай олон
асуудал тулгарсан.
Иймд Монгол орны усны сав газруудын экологийн онцлогт
тохирсон, шинжлэх ухааны ололтыг тусгасан олон улсад хүлээн
зөвшөөрөгдсөн арга зүйд тулгуурлан “Гол, мөрний урсац
бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан
бүхий газар”-ын хилийн заагийг тодорхойлж, хянан сайжруулах
ажлыг Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол дахь
хөтөлбөрийн газар хариуцан гүйцэтгэхээр харилцан
тохиролцсон юм.
Ажлын хэсгийг БОНХЯ-ны /хуучнаар/ Хүрээлэн буй
орчин, байгалийн нөөцийн газрын дарга Д.Энхбат тэргүүлж
Д.Санжмятаваар ахлуулсан техникийн дэд ажлын хэсэг
аргачлалыг боловсруулсан бол З.Батжаргалаар ахлуулсан дэд
ажлын хэсэг хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт оруулах үндэслэл,
хуулийн төслийн саналыг боловсруулсан.
Судлах буюу нэгдүгээр үе шат: Манай орны болон гадаад улс
оронд гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газар, ойн
сан бүхий газрын байгалийн хилийг зурагласан шинжлэх ухааны
ололтуудыг судлан Монгол орны экологийн онцлогт тохирохуйц
техникийн шийдлүүдийг сонгох;
Боловсруулах буюу хоёрдугаар үе шат: Сонгосон шийдлийн
дагуу “хилийн заагийг” тогтоон зурагт буулгахад мэдээллийн
өгөгдлийн боломж, хязгаарлагдмал байдалд тохируулан
аргачлалыг боловсруулах;
Хууль эрхзүйн холбогдох баримт бичигт дүн шинжилгээ хийх
буюу гуравдугаар үе шат: “Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх”,
“Усны сан бүхий газар”, “Ойн сан бүхий газар”-ыг тодорхойлсон
хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолтын цоорхой, зөрүүтэй
ойлголт, давхацлыг тодорхойлж, холбогдох хуулиудад нэмэлт
өөрчлөлт оруулах үндэслэл, саналыг боловсруулах;
Сайжруулах буюу дөрөвдүгээр үе шат. Боловсруулсан
аргачлал, хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулах үндэслэл, саналын
төслийг шинжлэх ухааны байгууллага, холбогдох яам, агентлаг,
иргэний нийгмийн талуудын оролцоотой сайжруулах;

ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХИЙГ ТОДОРХОЙЛСОН АРГА ЗҮЙ,
ЗАГВАРЫН ҮР ДҮН
ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХИЙН ТОДОРХОЙЛОЛТ
Одоогийн мөрдөж буй тодорхойлолт:
Монгол улсын Их Хурлаас 2012 оны 5 сард баталсан
“Усны тухай” хуулийн шинэчилсэн найруулгын 3.1.5-
д зааснаар ”Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх” гэж
гадаргын урсацын үндсэн хэсэг бүрэлдэн бий болдог
өндөр уулсын бүс, сав газрын эхийг хэлнэ гэж
тодорхойлсон байна.
Шинэчилэн найруулсан тодорхойлолт:
Ажлын хэсэг нэмэлт өөрчлөлт оруулан гадаргын
урсацын үндсэн хэсэг бүрэлдэн бий болдог өндөр
уулсын бүс, сав газрын эхийг, хур тунадас, гүний
усаар тэжээгдэх говь хээрийн бүсийн сав газрын
урсацын эхийг “гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх”
гэсний дагуу урсацын эхийг зураглах аргачлалыг
боловсруулж хилийг тодорхойлов.
Тэмдэглэл: Энэ аргачлалын хүрээнд Монгол орны гол, мөрний урсац бүрэлдэх эхийн боломжит хилийг
тодорхойлж гаргасан болно.

Усны баланс:
1. Урсац бүрэлдэх эх = Хур тунадас – Бодит ууршилт
2. Урсац алдагдах муж = Хур тунадас < Боломжит ууршилт
1. Урсац бүрэлдэх эх = Хур
тунадас – Бодит ууршилт
Урсац бүрэлдэх эх
Хур тунадас, ууршилт, ууршицийн
мэдээнд баталгаажуулалт хийх
хэрэгтэй
Урсац бүрэлдэх эхийн зураглал (Усны
балансын аргад үндэслэсэн)
Урсац бүрэлдэх эхийн боломжит
хилийг сонгох
1. Усзүйн сүлжээ, дэд ус хурах талбай (HydroSHEDS загвар)
2. Урсацын мэдээ, (WaterGAP: сар бүрийн мэдээ)
Урсац бүрэлдэх эхийн зураглал
(Усзүйн сүлжээны загварчлалд
үндэслэсэн)
Урсац бүрэлдэх
эхийн зураглалХөх холбоос: Усзүйн сүлгээний
загварчлалын дараалал: Улаан
холбоос: Усны балансын аргын
дараалал
Тухайн голд урсацыг
нэмэгдүүлэхэд хувь нэмэр оруулж
буй цутгал голуудын өнгөрөлтийг
тооцох (WaterGAP)
Урсацын мэдээнд дүн шинжилгээ хийх
(урсац бүрэлдэх эх болон голын урсац)
Голын эрэмбийг
ашиглах, шалгах
(Туул гол 6-р
эрэмбийн гол)
•Хур тунадас: Загварчлалын үр дүн (donwscale),
хэмжилтийн мэдээтэй харьцуулах.
•Ууршилт, ууршиц: Загварчлалын үр дүн хэмжилтийн
мэдээтэй харьцуулах
•Байнгын, түр зуурын болон хуурай голуудын
тодорхойлон ангилах (улирал, жилийн онцлогыг тусгах)
Монгол орны цэвэр усны эх үүсвэрийн 70%-г
бүрэлдэх газартай харьцуулалт хийх (Г.Даваа, 2005)
Давхцуулан
ангилаж үнэлэх
Харьцуулах
Урсац бүрэлдэх эх, түүний
ус хурах талбайн
параметрүүдийг тогтоох
ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ АРГАЧЛАЛ
ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХИЙГ ТОДОРХОЙЛСОН ЗАГВАРЫН ҮР ДҮН

Q m3/c
Монгол орны гол, мөрний урсац бүрэлдэх эхийн боломжит
хилийг сонгосон арга зүй.
Монгол орны гол, мөрний урсац бүрэлдэх эхийн боломжит
хилийг тодорхойлох аргачлал, тооцоолсон загвар

АШИГЛАСАН ЭХ МЭДЭЭ
Монгол орны нутаг дахь урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлох судалгааны ажлын хүрээнд дараах мэдээний багцуудыг
ашиглав:
• WorldClim (Уур амьсгалын мэдээ, 1км)
• Global Aridity Index (Хуурайшилтын индекс, 1км)
• Global Soil-Water Balance (Хөрсний чийгийн баланс, 1км)
• WaterGAP2.1 (Дэлхийн түвшиний усны загвар, 0.5 градус)
• CRU2.1 (Уур амьсгалын мэдээ, 0.5 градус)
• WWF US & USGS HydroSHEDS, SRTM өндрийн тоон загвар 90 метр, 1км,
Дээрхи эх мэдээнээс боловсруулалт хийж орон загварт ашиглагдах мэдээг дараах байдлаар бэлтгэсэн.
• Хур тунадас. (олон жилийн дундаж болон сар тус бүрийн олон жилийн дундаж, мм)
• Температур. (олон жилийн дундаж болон сар тус бүрийн олон жилийн дундаж, 0С)
• Бодит ууршилт. (олон жилийн дундаж болон сар тус бүрийн олон жилийн дундаж)
• Боломжит ууршилт. (олон жилийн дундаж болон сар тус бүрийн олон жилийн дундаж)
• Хуурайшилтын индекс /сур тус бүрийн олон жилийн дундаж/
• WaterGAP 2.1 загвараар тооцоолсон усны хэмжээ
• CRU2.1 загварын хур тунадасны (1981-2002) мэдээ. (Сар бүрийн олон жилийн дундаж, мм)
• Өндрийн тоон загвар 90м. Ус хурах нэгж талбай, (Hydro unit)
• Өндрийн тоон загвар 1км. 1км.кв нэгж талбай
• Шаардлагатай бусад оронзайн мэдээ
Загварын үр дүнг хянан шалгах, баталгаажуулахад ашигласан мэдээ, эх сурвалж.
• Хур тунадас болон агаарын температурын утга. (75 станцын 1961-2010 оны мэдээ, УЦУХүрээлэн)
• Голын өнгөрөлтийн олон жилийн дундаж утга. (Ус судлалын 68 станц, МО-ны усны нөөцийн нэгдсэн
менежмент)
• БНМАУ- ын Усны нөөцийг нэгдмэлээр ашиглах ба хамгаалах ерөнхий схем, УБ – 1975, Атлас

АШИГЛАСАН ЭХ МЭДЭЭНД ХИЙСЭН БОЛОВСРУУЛАЛТ БОЛОН БАТАЛГААЖУУЛАЛТ
Эх мэдээнд хийсэн боловсруулалт: Энэ үе шатанд урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлоход шаарлагатай орон
зайн дүн шинжилгээ хийж судалгааны талбай хил хязгаарыг тогтоосон.
Монгол улсын хил
Монгол 29 сав газрын хил
Гадаргын усны урсацын чиглэл
Гадаргын усны загварт ашиглагдах сав газрын хил.
Д.Санжмятав 2014 он.
Гол мөрний урсац бүрдэх эхийг тодорхойлоход тохирох Ус
хурах нэгж талбайг тодорхойлов
HydroSHEDsзагвар

Эх мэдээнд хийсэн боловсруулалт: Энэ үе шатанд урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлоход шаарлагатай анхан
шатны мэдээнд дүн шинжилгээ хийх, хээрийн хэмжилтийн мэдээлэлтэй (хур тунадас, агаарын температур)
харьцуулах, үр дүнд баталгаажуулалт хийж сэдэвчилсэн зургуудийн боловсруулсан
Олон жилийн дундаж болон сар бүрийн агаарын
температурын орон зайн тархалт
Олон жилийн дундаж болон сар бүрийн хур тунадасны орон
зайн тархалт (мм)
Олон жилийн дундаж болон сар бүрийн бодит ууршилтын
орон зайн тархалт
Олон жилийн дундаж болон сар бүрийн дундаж
хуурайшилтийн индексийн орон зайн тархалт
soilvegmm KKPETAET **= ХИ = хур тунадас / боломжит ууршилт (UNEP, 1997)

Уур амьсгалын урт хугацааны мэдээ нь дэлхийн түвшинд ойролцоогоор 1 км2-н нарийвчлалтайгаар 1950-
2000 хооронд боловсруулсан байдаг (Hijmans., et al.2005). Тус мэдээнүүдийг харьцуулалт болон
баталгаажуулалтгүйгээр шууд хэрэглэх нь учир дутагдалтай юм. Иймд тус мэдээнүүдэд Монгол орны цаг уурын
байнгын 75 станцын урт хугацааны агаарын температур болон хур тунадасны хэмжилтийн мэдээг ашиглаж
статистик дүн шинжилгээг хийн харьцуулалт, баталгаажуулалтыг хийв.
Харьцуулалт, баталгаажуулалт хийхдээ статистик аргазүйг ашигласан болно. Статистик дүн шинжилгээ
хийхийн тулд корреляцийн коэффициент, хамгийн бага квадратын алдааны арга (Willmott, 1981) -ыг ашиглан
тооцооллыг хийсэн. Willmott (1981)-ны бүтээлд хамгийн бага квадратын алдааг тооцохдоо системийн болон
системийн бус алдааг давхар тооцоолдогоороо давуу талтай юм.
Мэдээний харьцуулалт, баталгаажуулалт
Агаарын температурын хэмжсэн болон тооцсон утгын зөрүү.
Олон жилийн дундаж.
Хур тунадасны хэмжсэн болон тооцсон утгын зөрүү,
Олон жилийн дундаж.
Хэмжилт хийсэн мэдээний цуваа, үргэлжлэх хугацаа олдоц зэргээс шалтгаалан агаарын температур болон хур тунадасны мэдээг харьцуулан
баталгаажуулалт хийсэн. Энэ 2 утга нь ууршилт болон хуурайшилт бодох үндсэн томьёололд ашигдагддаг тул эх мэдээний таарцаас
хамааралтай гэж үзсэн. Гэхдээ зарим станцуудын мэдээнээс хамааран ууршилтын мэдээнд харьцуулалт хийж баталгаажуулсан.

Мэдээний харьцуулалт, баталгаажуулалт, Станц тус бүрээр статистик дүн шинжилгээ хийсэн.

ОРОН ЗАЙН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ БОЛОН ЗАГВАРЧЛАЛ
Урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлох аргачлалд усны балансын аргаар тухайн голын урсац бүрэлдэх эхийг тогтоох
үндсэн дарааллын бүдүүвчийг харуулсан. Өөрөөр хэлбэл, тухайн голын урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлоход
хамгийн түрүүнд сав газрын аль хэсэгт хур тунадас нь ууршилт, нэвчилтээс их байх нөхцлийг усны балансын
аргад үндэслэж орон зайн хувьд тодруулан авч үзэх шаардлагатай юм. Энэ нь урсац бүрдэх мужийг
тодорхойлж байна.
Үүнээс үндэслэн Урсац бүрэлдэх эхийн боломжит хилийг усны балансын дараах аргазүйгээр бодож болно.
Урсац бүрэлдэх эх = хур тунадас - бодит ууршилт - нэвчилт
Дээрх усны балансын аргазүйд байгаа нэвчилтийг Монгол орны хэмжээнд тооцоолоход хүндрэлтэй байдаг
бөгөөд нөгөө талаас нэвчилт нь суурь урсацыг бүрэлдүүлэх усны эргэлтийн чухал хэсэг тул усны нөөц буюу
голын урсац бүрэлдэх эхэд оруулах байдлаар дараах томъёололоор усны балансыг тооцох боломжтой.
Урсац бүрэлдэх эх = хур тунадас - бодит ууршилт
Усны балансын арга
Усны нөөц болон экологи, эдийн засгийн үнэлгээ хийх арга зүйн гарын авлага. 2012 УБ
RO - Урсац бүрэлдэх эх
Pre - Хур тунадас
AET- Бодит ууршилт
In- нэвчилт (1)
RO = Pre – AET – In (mm)
RO (In) = Pre – AET (mm)

Тус зургаас харахад өвлийн улиралд гадаргын урсац үүсэх, харин орсон хур тунадас (цас) хуримтлагдаж улмаар хаврын улиралд шар
усны үер болж урсацыг үүсгэдэг байна.
Усны балансын хамгийн бага утгууд нь хаврын улиралд буюу 3-аас 5 сард тохиох бөгөөд энэ нь ургамалын ургалтын эхэн үе бөгөөд
нийт орж буй хур тунадасны ихэнх хэсэг нь ургамалд хэрэгтэй чийг болон ууршилтанд зарцуулагдаж байгаатай холбоотой юм. Мөн
дээрх хугацаанд голын усны сэлбэлтэнд шар усны үеэр үүссэн урсац чухал үүрэгтэй байна.
Усны балансын аргаар урсац бүрэлдэх эхийг тогооход дээрх тэгшитгэлийг хэрэглэсэн ба олон жилийн дундаж хур тунадасны мэдээ
(Hijmans et al, 2005) болон олон жилийн дундаж бодит ууршилтын мэдээг (Trabucco and Zomer, 2010)-г тус тус ашиглав.
Олон жилийн дундаж болон сар бүрийн дундаж урсац бүрэлдэх муж, түүний орон зайн тархалт

Усны балансын аргыг хэрэглэж урсац бүрэлдэх эхийг тогтооход урсац алдагдах мужийг тогтоох шаардлагтай. Энэ мужийг тогтоож
зураглахад боломжит ууршилт нь хур тунадаснаас их байх нөхцөлийг тооцож урсац алдагдах мужийг тогтооно.
Урсац алдагдах муж = хур тунадас < боломжит ууршилт
Дээрх томъёололд орсон боломжит ууршилтын (Trabucco et al, 2010, Global-PET and Global-Aridity datasets), олон жилийн дундаж
хур тунадасны мэдээ (Hijmans et al, 2005)-г тус тус ашиглав.
Урсац алдагдах муж, түүний орон зайн тархалт

Цасан бүрхэвч нь усны эргэлтэнд ялангуяа тухайн жилийн урсацыг бүрүүлэхэд чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Цас нь хүйтний улиралд
хур тунадас хэлбэрээр орж, хуримтлагдан хаврын улиралд шар усны урсацыг бүрдүүлж жилийн нийт урсацад хувь нэмрээ оруулдаг
онцлогтой. Өөрөөр хэлбэл, хаврын улиралд цас хайлж зун борооны улирал эхлэхээс өмнө гадаргын урсац болон тухайн голын
гадаргын усны нөөцөнд чухал хувь нэмэр болдог. Иймд "WorldClim"-ийн агаарын температурын мэдээг ашиглаж цасан бүрхүүлтэй
байх нөхцөлөөр шар усны усны орон зайн тархалт, хуримтлалыг тооцсон.
Энэ нөхцөл нь: Агаарын температур 2°С-ээс бага үед хур тунадас хатуу төлөвт буюу цасан бүрхүүл хэлбэртэй байна гэж үзсэн
Усны балансын арга. Шар усны үеэр үүссэн урсацыг тодорхойлох.
Агаарын температур < 2°С
(9-5-р саруудад агаарын температур 0°С-аас
доош байх нөхцөлд хуримтлагдах цасны нийлбэр)

Хуурайшлтын индекс
Хуурайшилтын индекс (ХИ) нь тухай бүс нутгийн хуурайшилтын зэргийг тогтоодог хэмжигдэхүүн юм. Trabucco болон Zomer нар
нь 2010 онд дэлхийн хэмжээнд хуурайшилтын индексийг 1 км2-н нарийвчлалтайгаар боловсруулан гаргасан байдаг.
ХИ = хур тунадас / боломжит ууршилт (UNEP, 1997)
Үүнд:
< 0.03: маш хуурай
0.03 – 0.2: хуурай
0.2 – 0.5: хагас хуурай
0.5 – 0.65: чийглэг
>0.65: маш чийглэг
Олон жилийн дундаж болон сар бүрийн хуурайшилтын индексийн орон зайн тархалт

Дэлхийн хэмжээний усны (WaterGAP 2.1) загварын үр дүнг ашиглах
WaterGAP нь Дэлхийн түвшиний усны загвар болон Дэлхийн түвшиний усны хэрэглээ гэсэн хоёр гол хэсгээс бүрддэг.
Дэлхийн түвшиний усны хэрэглээний загвар нь ахуйн хэрэгцээний, үйлдвэрлэлийн, усалгааны болон мал аж ахуйн ус
ашиглалт гэсэн дөрвөн дэд загвараас тогдог. Дэлхийн түвшиний усны загварыг Гринланд болон Антарктидаас бусад эх
газруудад дэлхийн нийт хуурай газрын 50%-ийг хамарсан 724 гидрологийн станц дээрх хэмжсэн усны өнгөрөлтийн бодит
утгуудтай харьцуулан зүгшрүүлж, ахуйн усны хэрэглээг голын усны өнгөрөлтийн хэмжээнд нөлөөлж байхаар тооцсон
болно.
Уг загвар нь орон зайн хувьд 0.5 градусын нарийвчлалтай торлосон нэгж талбай (грид) дээр суурилсан.
0.5 градусын хэмжээтэй талбайн усны хэмжээг загварт ашиглах ус хурах нэгж талбайд
тооцоолсон
0.5 градусын хэмжээтэй талбайн усны хэмжээ, мм Ус хурах нэгж талбайд тооцоолсон усны
хэмжээ, мм

Усны баланс, WaterGAP,
Цасны хуримтлал,
Хуурайшлын индекс
Загварын
оролтын мэдээ
1 км,кв талбайгаар
урсах усны хэмжээ, м3
1 км,кв талбайгаар
урсах усны хэмжээ, м3
Өндрийн тоон
загвар DEM SRTM
30arc
1 км,кв
талбайн
хэмжээ
Ус зүйн загвар
HydroSHEDS,
ArcHydrology
modeling
Статистик
тооцоолол
Ус зүйн загвар. HydroSHEDS, Arc Hydrology modeling
Үр дүн
Урсгалын чиглэл
Урсгалын хуримтлал
Нэгж хугацаанд 1 км,кв
талбайгаар урсаж
өнгөхөр урсац, м3/с
Урсгалын чиглэл
Жилийн хугацаанд 1 км,кв талбайгаар
урсаж өнгөхөр урсацын хэмжээ
Урсац м3/с = Q
Жил / 365 * 24 * 60 * 60

ОРОН ЗАЙН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ БОЛОН ЗАГВАРЧЛАЛЫН ҮР ДҮН
Ус зүйн загвар (HydroSHEDS, Arc Hydrology modeling)-ын үр дүн

ЗАГВАРЧЛАЛЫН ҮР ДҮНГИЙН ХАРЬЦУУЛАЛТ, БАТАЛГААЖУУЛАЛТ
Ус зүйн загвар (HydroSHEDS, Arc Hydrology modeling)-ын үр
дүнгийн харьцуулалт баталгаажуулалт
0.000
50.000
100.000
150.000
200.000
250.000
300.000
350.000
Сэлэнгэ-хутаг
Сэлэнгэ-хялганат
Сэлэнгэ-Зүүнбүрэн
Идэр-зүрх
Дэлгэрмөрөн-Мөрөн
Бэлтэс-Баянзүрх
Бүгсий-Төмөрбулаг
Суман-Тариат
Гичгэнэ-Тариат
Чулуут-Өндөр-Улаан
Эг-Эрдэнэбулган
Эг-Хантай
Орхон-Хархорин
Орхонгол-Орхонсум
Орхон-Сүхбаатар
Хойдтамир-Ихтамир
Урдтамир-Цэцэрлэг
Ачуут-Булган
Зүүнтүрүү-Булган
Хангал-жараглант
Туул-Босгынгүүр
Туул-Улаанбаатар
Туул-Алтанбулаг
Туул-Лүн
Туул-Өндөрширээт
Тэрэлж-Тэрэлж
Улиастай-Улиастай
Сэлбэ-Санзай
Сэлбэ-Дамба
Хараа-Баруунхараа
Сөгнөгөр-Сөгнөгөр
Шарынгол-Жимсстанц
Ерөө-Ерөө
Шишхэд-Ренчинлхүмбэ
Онон-Биндэр
Эг-Батширээт
Барх-Батширээт
Хурх-Хэнтий
Улз-Эрээнцав
Хэрлэн-Багануур
Хэрлэн-Өндөрхаан
Хэрлэн-Чойбалсан
Халхгол-сүмбэр
Онги-Уянга
Онги-Сайхановоо
Таац-Нарийнтээл
Түй-Баянхонгор
Түй-Богд
Байдраг-Баянбүрд
Заг-Заг
Шар-Ус-Гурванбулаг
Завхан-Гуулин
Завхан-Тайшир
Богд-Улиастай
Чигэстэй-Улиастай
Булган-Байтаг
Бодонч-Бодонч
Ховд-Өлгий
Ховд-Баяннуур
Буянт-Ховд
Чигэртэй-Дэлүүн
Хархираа-Тариалан
Түргэн-Түргэн
Голынөнгөрөлт(м3/с)
Хэмжилт Усны баланс WaterGap
Статистикийн хувьд WaterGAP-н аргаар тооцоолсон урсацын хэмжээ таарц сайтай байгаа хэдийч, энэ үр дүн нь 0.5
градусын алхамтайгаар тооцоологдож байгаа учир гадаргын усны урсац бүрэлдэх эхийг тогтооход нарийвчлал нь
өнөөгийн байдлаар шаардлага хангахгүй байна. Иймд бид усны балансын аргыг сонгосон. Энэ арга зүй нь Монгол
орны гадаргын усны сүлжээ болон урсацын хэмжээг системийн түвшинд илэрхийлж байна гэж үзэж болохоор байна.
Мөн шар усны үерийн ус, болон хуурайшилын зэргийн үр дүнг сонгож авсан.
r a b RMSEs RMSEu RMSE
Усны баланс 0.88 0.39 0.61 35.25 10.96 46.21
WаterGAP 0.94 1.03 1.07 2.95 18.21 21.16
Энд: r – корреляци хамаарал RMSES – системийн алдаа RMSEU – системийн бус алдаа RMSE –
хамгийн бага квадратын алдаа

ЗАГВАРЧЛАЛЫН ҮР ДҮН
Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлоход Монгол орны өөрийн онцлог шинж болох гол устай байх үе (усны
баланс буюу хур борооны үе), гачиг үе буюу хуурайшилтын үе (хуурайшилтын индекс) болон хаврын шар усны үер
буюу цасны хуримтлал зэрэг хүчин зүйлсүүдийг давхар тооцоолох зайлшгүй шаардлагатай юм.
Иймд гол, мөрний урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлохдоо дээрх шинж чанаруудад үндэслэж дараах 3 арга зүй,
тэдгээрийн нэгдсэн үр дүнг хэрэглэсэн болно.
Үүнд:
1. Усны балансын аргаар бодсон урсацын хэмжээ,
2. Цасны хуримтлал (9-5-р саруудад агаарын температур 0°С-аас доош байх нөхцөлд хуримтлагдах цасны
нийлбэр)
3. Хуурайшлын индекс
Дээрх аргазүйнүүдэд тулгуурлан гадаргын урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлохдоо Усзүйн орон зайн HydroSHEDs
загвараар тооцсон ус хураах нэгж талбайд харгалзах грид (1 км) тус бүрт тооцооллыг хийсэн.
ГОЛ, МӨРНИЙ УРСАЦ БҮРЭЛДЭХ ЭХИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ

ЗАГВАРЧЛАЛЫН ҮР ДҮН, ХАРЬЦУУЛАЛТ
Мөн голын урсац бүрэлдэх эхийг тогтоохдоо сонгогдсон арга тус бүрээр тооцооллыг ус хураах нэгж
талбайд шилжүүлэх замаар эрэмбэлж, гадаргын урсацын бүрдэх эхийг тогтоосон ба тэдгээрийн
боломжит хувилбарыг үнэлж, эрэмбэлэх зарчмаар нэгдмэл нэгдсэн тооцоог хийсэн.
Усны балансын арга, гадаргын урсац бүрдэх хувь
Хуурайшилтын арга, гадаргын урсац бүрдэх хувь
Цасны хуримтлалын арга, гадаргын урсац бүрдэх хувь
Нэгдсэн арга, гадаргын урсац бүрдэх хувь

Монгол орны хэмжээнд гадаргын урсац бүрэлдэх боломжит эхийг тодорхойлсон зургуудад дүн шинжилгээ хийж үзэхэд
өмнөх судалгааны ажлуудын үр дүнтэй буюу гадаргын урсацын 75 хувь нь нийт нутгийн 30 орчим хувьд бүрэлддэг
гэсэн дүгнэлттэй таарч байна. Өөрөөр хэлбэл, урсацын хэмжээг нэгж ус хураах талбайгаар нь эрэмбэлэх замаар
сонгогдсон арга зүйнүүд болон нэгдсэн аргаар үнэлж үзлээ.
Үүнээс дүгнэж хэлэхэд:
• усны балансын аргаар: гадаргын урсацын 75% нь нийт газар нутгийн 27% дээр,
• хуурайшилтын аргаар: гадаргын урсацын 75% нь нийт газар нутгийн 30% дээр,
• цасны хуримтлалын аргаар: гадаргын урсацын 75% нь нийт газар нутгийн 37% дээр
• нэгдсэн аргаар: гадаргын урсацын 75% нь нийт газар нутгийн 31% дээр тус тус бүрэлдэж байгааг үзүүлэв
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
60
65
70
75
80
85
90
95
100
Гадаргынурсацбүрэлдэхталбай(%)
Гадаргын урсац (%)
Усны баланс Хуурайшлын индекс
Цасны хуримтлал Нэгдсэн арга
Гадаргын урсац болон түүний бүрэлдэх газар нутгийн харьцаа
ЗАГВАРЧЛАЛЫН ҮР ДҮН, ХАРЬЦУУЛАЛТ

Дээрх үр дүнгээс дүгнэж үзэхэд арга зүйнүүдийн онцлогоос хамаарч гадаргын урсацын 75% тус бүр нь бүрэлдэх нийт
газар нутгийн хэмжээ нь ойролцоогоор 27%-иас 37% хооронд хэлбэлзэж байна. Энэ нь арга зүй тус бүр нь дангаараа
Монгол орны гадаргын урсац бүрэлдэх боломжит эхийг зураглахад учир дутагдал байгаа илтгэж байгаа бөгөөд харин
эдгээр арга зүйнүүдыг нэгдмэл байдлаар авч үзэн тооцох нь илүү сайн болохыг харуулж байна. Иймд нэгдсэн арга
зүйгээр гадаргын усны 75%-ийг бүрдүүлж байгаа газар нутгийг тодорхойлсон.
Гадаргын урсац бүрэлдүүлж буй газруудыг 194-р тогтоолоос гарсан газартай харьцуулсан байдал

Монгол орны хэмжээнд гадаргын урсац бүрэлдэх боломжит эхийг зурагласан үр дүнгээс нэгдсэн арга нь илүү сайн
болохыг өмнө дурдсан билээ. Иймд нэгдсэн арга зүйгээр Монгол орны 29 сав газрын хэмжээнд гадаргын усны 75%-
ийг бүрдүүлж байгаа газар нутгийг тодорхойлсон. Эндээс харахад баруун бүсийн хуурай сав газруудад урсацын эхүүд,
зүүн бүсийн байнгын урсацгүй сав газруудад харьцангуй алдаатай байгааг дахин нарийвчлах шаардлагатайг илтгэж
байна.

ДҮГНЭЛТ
Усны балансын аргыг ашиглан урсацын давхарга, цасны хуримтлал, хуурайшлын
индексийн тусламжтайгаар гол мөрны урсац бүрэлдэх эхийг тооцоолох нь одоо үед хамгийн
тохиромжтой арга гэж үзлээ.
Энэ аргаар Монгол орны нийт нутаг дэвсгэр, 29 сав газраар урсацын үндсэн хэсэг бүрэлдэн
бий болдог газар нутгийн байгалийн хилийг тодорхойлов.
29 сав гарын хэмжээнд урсац бүрэлдэх эхийг тооцож үзэхэд зарим сав газруудад алдаа өгч
байсан учир тухайн сав газрын хэмжээ, онцлогоос хамааран 29 сав газрыг дотор нь дэд
савуудад хуваалаа. Гэхдээ гадагш урсгалгүй, олон жижиг дэд савуудад хуваагддаг Хүйсийн
говь-Цэцэг нуур, Умард говийн гүвээт-Халхын дундад тал, Галба-Өөш-Долоодын говь,
Мэнэнгийн тал, Буйр нуур-Халх гэсэн 5 сав газрыг дэд савуудад хуваагаагүй болно.
Дэд савын түвшинд урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлж Засгийн газрын 194-р тогтоолоор
баталсан хилтэй харьцуулж үзэхэд Орхон-Сэлэнгийн сав газарт ихээхэн зөрүү гарч байна.
ЗАГВАРЧЛАЛЫН ҮР ДҮН, ДҮГНЭЛТ

Ашигласан материал
Barron, O. V, Pollock, D., & Dawes, W. (2011). Evaluation of catchment contributing areas and storm runoff in flat terrain subject to urbanisation, 547–
559.doi:10.5194/hess-15-547-2011
Byambakhuu. I, (2011), Study of Ecohydrological Responses to Global Warming and Grazing Pressure Changes in Mongolian Semi-arid Region. Doctoral
dissertation, Uni, of Tsukuba, Japan
Dashdorj, E. (n.d.).Situation of right to water in Mongolia.
Davaa G, Oyunbaatar D, et al, (2012), Surface Water Resources Assessment, in Integrated Water Management National Assessment Report, Volume 1.
Davaa, G. (2007). Water resource problems in Mongolia Water cycle variations possibly impacted by the climate change.
Davaa, G., Oyunbaatar, D., & Sugita, M. (1999). Surface water of Mongolia.Interpress, Ulaanbaatar, 345p, (24). Retrieved from
http://scholar.google.com/scholar?hl=en&btnG=Search&q=intitle:Surface+Water+of+Mongolia#0
Elliott, D., Schwartz, M., Scott, G., Haymes, S., Heimiller, D., & George, R. (2001). Wind Energy Resource Atlas of Mongolia. doi:10.2172/787886
Elswijk, M. Van, Wijma, E., &Haskoningdhv, R. (2013).Buyant River Mongolia; Water allocation modeling for food security and environmental flow.
Gang, H., Yong, L. I. U., &Ronghui, H. (n.d.). The Interannual Variability of Summer Rainfall in the Arid and Semi-arid Region in Northern China and Its
association with the Northern Hemisphere CircumglobalTeleconnection, 1, 1–41.
Gomboluudev, P. (2007). Country Report of Mongolia.
Government of Mongolia. (n.d.). Mongolia National Action Programme on Climate Change.
Heerema, K. (2013). Hydrological modeling of a Mongolian River basin under current and changed climate conditions using permafrost conceptualizations.
John, R., Chen, J., Ou-Yang, Z.-T., Xiao, J., Becker, R., Samanta, A., … Batkhishig, O. (2013). Vegetation response to extreme climate events on the
Mongolian Plateau from 2000 to 2010.Environmental Research Letters, 8(3), 035033.doi:10.1088/1748-9326/8/3/035033
Johnsen, K. I., Alfthan, B., Tsogsaikhan, P., &Mathiesen, S. D. (2012). Changing Taiga: Challenges to Mongolian Reindeer Husbandry. Portraits of
Transition No. 1.United Nations Environment Programme, GRID-Arendal. ISBN:
Lehner, B. (2009). Project Report and Description of Deliverables Developing a global attribute layer of river types for HydroSHEDS.
Mongolia, M. I. W. R. M. for C. A. M. R. (2009). MoMo; Case Study in the Kharaa River Basin (p. 203).
Scanlon, B. R., Tyler, S. W., &Wierenga, P. J. (1997). Hydrologic issues in arid, unsaturated systems and implications for contaminant transport.Reviews
of Geophysics, 35(4), 461.doi:10.1029/97RG01172
Sharkhuu, N. (1998). TRENDS OF PERMAFROST DEVELOPMENT IN THE SELENGE RIVER BASIN ,, (55), 979–985.
Sindorf, N., Forrest, J., &Arakwiye, B. (2014). Maps of the snow leopard range, water provision, and climate change.
UNEP. (n.d.). Climate Change and its Impact on Water Resources.
Willmott, C. J (1981). On the validation of models, Physical Geography, 184-194.
WWF Mongolia Programme Office. (n.d.). Assessments of climate change and anthropogenic impacts into hydrological systems of Onon, Kherlen and
Khalkh river basins, Mongolia.
Yamanaka, T., Kaihotsu, I., Oyunbaatar, D., &Ganbold, T. (2007).Summertime soil hydrological
cycle and surface energy balance on the Mongolian steppe.Journal of Arid Environments, 69(1), 65–79. doi:10.1016/j.jaridenv.2006.09.003
Монгол орны усны нөөцийн нэгдсэн менежмент

ГОЛ, НУУРЫН ЭРЭГ ОРЧМЫН УС НАМГАРХАГ ГАЗАР, ТАТМЫН БАЙГАЛИЙН ХИЛИЙГ ТОДОРХОЙЛОЛТ
Тэмдэглэл: Энэ аргачлалын хүрээнд гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татмын байгалийн
хилийг тодорхойлж гаргасан болно.
ГОЛ, НУУРЫН ЭРЭГ ОРЧМЫН УС НАМГАРХАГ ГАЗАР, ТАТМЫН БАЙГАЛИЙН
ХИЛИЙГ ТОДОРХОЙЛСОН АРГА ЗҮЙ, ЗАГВАРЫН ҮР ДҮН
Усны тухай хуулийн 3.1.4-т заасан
тодорхойлолт
“усны сан бүхий газар” гэж нуур, цөөрөм,
тойром, гол мөрөн, горхи, булаг, шанд, усан
сан, рашаан, намаг, мөстөл, мөсөн голын
эзэлж байгаа талбай, тэдгээрийн
хамгаалалтын бүсийн газрыг;
Газрын тухай хуулийн 15.1-д заасан
тодорхойлолт
Усны сан бүхий газарт нуур, цөөрөм, тойром,
мөрөн, гол, горхи, булаг, шанд, мөнх цас,
мөсөн голын эзэлж байгаа газар хамаарна.
Шинэчлэн найруулсан хувилбар (Санал)
“усны сан бүхий газар” гэж байнгын болон
түр зуурын устай нуур, тойром, байнгын
болон түр зуурын урсацтай гол, горхи,
булаг, шанд, рашаан, намаг, мөнх цас,
мөсөн гол, голын татам, гол, нуурын эрэг
орчмын ус намгархаг газар, хиймэл усан
сан, хөв, цөөрөм, суваг, шуудууны эзэлж
буй талбайг;

ГОЛ, НУУРЫН ЭРЭГ ОРЧМЫН УС НАМГАРХАГ ГАЗАР, ТАТМЫН БАЙГАЛИЙН ХИЛИЙГ
ТОДОРХОЙЛСОН АРГА ЗҮЙ, ЗАГВАРЫН ҮР ДҮН
Тодорхойлолтын дагуу усны сан бүхий газрын хилийг зураглах ГМС-ийн орон зайн загварын аргачлал нь гол,
нуурын эрэгтэй залгаа, өндрийн хувьд ойролцоо байх тэгш гадаргууг зураглах замаар гол, нуурын татам,
тэдгээрийн эрэг орчмын ус намгархаг газрын байгалийн хилийг тогтооход оршино (Smith, 2008). Үр дүн нь
боломжит татам, эрэг орчмын ус, намгархаг газрыг таамагласан байгалийн хил байх юм.
Уг зарчим нь газрын хотгор гүдгэрийг дүрсэлсэн өндрийн мэдээг ашиглан гол, нуурын эрэгтэй залгаа орших
өндрийн зөрүү багатай, усанд автаж болзошгүй тэгш гадаргууг ГМС-ийн тодорхой функцуудыг ашиглан зураглах
замаар гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татмын байгалийн хилийг тодорхойлоход оршино.
Усны сан бүхий газрын байгалийн хилийг зураглах аргазүй

АШИГЛАСАН ЭХ МЭДЭЭ
Монгол орны нутаг дахь урсац бүрэлдэх эхийг тодорхойлох судалгааны ажлын хүрээнд дараах мэдээний багцуудыг
ашиглав:
• Global Aridity Index (Хуурайшилтын индекс, 1км)
• WWF US & USGS HydroSHEDS, SRTM өндрийн тоон загвар 90 метр,
• Дэлхийн ойн бүрхэвчийн зураг. Hansen et l., 2004
• MODIS хиймэл дагуулын зураг
Дээрхи эх мэдээнээс боловсруулалт хийж орон загварт ашиглагдах мэдээг дараах байдлаар бэлтгэсэн.
• Хуурайшилтын индекс /олон жилийн дундаж/
• Өндрийн тоон загвар 90м. Усны загварын үр дүнгүүд
• Шаардлагатай бусад оронзайн мэдээ
• Монгол орны ойн бүрхэвчийн зураг
• Монгол орны хэмжээнд MODIS хиймэл дагуулын зургаас авсан ургамал ургалтын үеийн (6-9 сар хүртэл)
ургамлын нормчилсон ялгаврын индекс (Normalized Difference Vegetation Index-NDVI)-ийн 14 жилийн (2000-
2013) дундаж утга
Загварын үр дүнг хянан шалгах, баталгаажуулахад ашигласан мэдээ, эх сурвалж.
• Усны сан бүхий газрын хамгаалалтын хил. БОЯам 2014
• Монгол орны хөрсний зураг. ГХГЗЗГазар 2014
• Усны сан бүхий газар. ГХГЗЗГазар 2014
• Landsat 8 хиймэл дагуулын зураг болон бусад хиймэл дагуулын зураг

Ус зүйн загвар
Эх мэдээнд хийсэн боловсруулалт: Энэ үе шатанд тухайн хилийг тодорхойлоход шаарлагатай анхан шатны
боловсруулалт буюу орон зайн дүн шинжилгээ хийж судалгааны талбай хил хязгаарыг тогтоосон.
Энд Монгол орны нутаг дэвсгэр нь бүхэлдээ томоохон 7 ай савд хуваагдах бөгөөд эдгээрийн нийт талбай
нь 3 сая км.кв нутаг дэвсгэрийг хамарч байна

Ус зүйн загвар: Ус хураах талбайн ангилал буюу эрэмбэ
Гидрологийн засвар хийгдсэн өндрийн мэдээг ашиглан (HydroSHEDs, Lehner et.al., 2008) эдгээр ай сав бүрийг дэд савуудад
хуваан голуудын ус хураах талбайг хэмжээнээс нь хамааруулан дараах 5 эрэмбэд хуваав. Үүнд:
Эрэмбэ 1: 10-100 km2
Эрэмбэ 2: 100-1,000 km2
Эрэмбэ 3: 1,000-10,000 km2
Эрэмбэ 4: 10,000-100,000 km2
Эрэмбэ 5: > 100,000 km2

Ус зүйн загвар: Урсацын сүлжээ
Дээр тодорхойлсон ус хураах талбайгаар үндсэн болон цутгал голуудын урсацын сүлжээг байгууллаа. Энэ нь голын байнгын
болон түр зуурын урсацтайгаас үл хамааран ус урсаж болохуйц голдрилуудыг (урсацын сүлжээ) хамруулдаг бөгөөд урсацын
чиглэлийн дагуу зураглагдаж, урсацын хуримтлал, өндрийн хамаарал зэргийг тооцоолж болдог. Тооцоолсон урсацын сүлжээг хэд
хэдэн үзүүлэлтээр ангилсан. Үүнд урсацын сүлжээний эрэмбэ (ус хураах талбайгаар), градиент буюу шатлал, өндөршил болон
голын адгаас эх хүртлэх зай гэх мэт

Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татмыг зураглах.
Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татмыг зураглах арга нь өндрийн мэдээг ашиглан гол,
нуурын эрэгтэй залгаа орших өндрийн зөрүү багатай, усанд автаж болзошгүй тэгш гадаргууг ГМС-ийн
тодорхой функцуудыг ашиглан зураглахад оршдог. Дараах хоёр үндсэн алхамаар зураглалыг хийж
гүйцэтгэв. Үүнд:
• Гол, нуурын эрэгтэй зэрэгцээ орших адил эсвэл ойролцоо тэгш гадаргууг налуу, өндрийн
өөрчлөлтийн босго утгыг сонгох замаар тогтоох;
• Босго утгыг сонгохдоо загварын үр дүнг хиймэл дагуулын зурагтай (2000 гаруй байршилд)
харьцуулах замаар тухайн газар нутгийн хотгор гүдгэрийн хэв шинжээс хамааруулан сонгож
загварын үр дүнг бодит утгатай дүйцэх хүртэл бодолтыг гүйцэтгэх;

Топографийн нийлмэл индексийн утга их байх тусам хөрсний чийг агуулах боломж ихэсч, харин багасах тусам
чийг агуулах боломж буурна (TNC 2014).
CTI - Топографийн нийлмэл индекс
S - Ус хураах талбай
- Налуугийн радиан
Дээрх байгалийн хилийг зураглахад шаардлагатай нэгэн чухал параметр нь
топографийн нийлмэл индекс юм. Топографийн нийлмэл индекс (CTI) нь налуу болон
ус хураах талбайн хоорондын хамаарал юм (CTI; Moore et al., 1991; TNC 2013).

Топографийн нийлмэл индекс (CTI). Туул голын жишээ

Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татмыг зурагласан үр дүн.
Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татам гэдэг ойлголтын дор ой, ойт хээр хээрийн бүсэд ус ихтэй жил усанд
автагддаг гол, нуурын татам, тэдгээрийн эрэг орчмын чийглэг газар, харин говь, цөлийн бүсэд ургамалжсан, эсвэл усзүйн
горимоор эргэн тойрны экосистемээс эрс ялгарах "чийгтэй" сайр, хотосыг хамааруулан авч үзсэн болно. Эдгээр нь байнгын
болон түр зуурын урсацтай юмуу устай эсвэл ул хөрсний ус нь газрын гадаргууд хамгийн ойр байх газар нутаг юм.

Загварын үр дүнг ургамалшил болон чийгшилээр ангилан засварлах.
Загварын үр дүнд ой, ойт хээр, хээрийн бүсэд гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газрыг татмын ой, татмын нугын
ургамалжилтыг, харин говь, цөлийн бүсэд газрын гадаргууд ойрхон орших ул хөрсний усыг шүтэн ургадаг заг, хайлаас зэрэг
модлог ургамал, ургамлын бүлгэмдэлийг ашиглан газрын доорхи урсац бүхий сайрыг бусад сайраас ялган зохих засваруудыг
хийсэн болно. Энэ зорилгоор дэлхийн ойн бүрхэвчийн өөрчлөлтийн мэдээ (Hansen et al., 2004) болон MODIS хиймэл дагуулын
зургаас авсан ургамал ургалтын үеийн (6-9 сар хүртэл) ургамлын нормчилсон ялгаврын индекс (Normalized Difference Vegetation
Index-NDVI)-ийн 14 жилийн (2000-2013) дундаж утга, хуурайшилт индекс (Aridity Index зэрэг мэдээ, мэдээллийг ашигласан.
Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татамыг ургамалжилтаар ангилсан байдал

Загварын үр дүнг ургамалшил болон чийгшилээр ангилан засварлах.
Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татамыг хуурайшилтын индексээр ангилсан байдал
Анхдагч мэдээний нарийвчлалаас хамааран ойн бүрхэвч болон ургамалшилтаар татмыг ялгахад 10-100 км.кв ус хураах талбай
бүхий голын татмын хилийг ялгах боломжгүй байсан. Мөн хуурайшилтын индексээр ангилахад тухайн мэдээний нарийвчлал,
таарцаас хамааран мөн л харьцангуй бэрхшээлтэй байв.

ОРОН ЗАЙН ЗАГВАРЫН ҮР ДҮНГИЙН ХАРЬЦУУЛАЛТ, ЗАСВАР
Загварын үр дүнг хиймэл дагуулаас авсан зурагтай харьцуулалт хийж засварласан нь
Загварын эцсийн үр дүнг урьдчилан боловсруулалт хийгдсэн сансарын хиймэл дагуулаас авсан зураг (Landsat MSS, TM, +ETM
хиймэл дагуулын панхроматикийн ба олон сувгийн мэдээ) болон интернэтэд суурилсан газрын зурагтай (нэг масштабд тохируулан
дэлгэцийн хэмжээнд тодруулсан BingMAP) харьцуулалт хийн илүү зураглагдсан талбайг хасах, орхигдсон газрыг нэмж зураглах
замаар засвар хийсэн болно
Хугацаа богино, шахуу байсан тул 10-100 км.кв ус хураах талбай бүхий гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар,
татмын хилийг засварлах боломжгүй байсан.
Загварын үр дүнг бодит байдалд ойртуулан засварлахдаа дараах үндсэн зарчмыг баримталсан болно. Үүнд:
• Голын татам, хөндийд байрлалтай хот суурин газар орчим илэрсэн хилийг тодруулахдаа сууршил үүсэхээс өмнөх өөр
өөр хугацааны сансарын зураг ашиглан харьцуулалт хийж, голын татам, эргийн бүсийн тодорч буй хилээр засварлах;
(Тухайлбал, Улаанбаатар хотын суурьшлын бүсэд 2013 оны зурагнаас голын татам бүрэн ялгарч харагдах боломжгүй
байсан тул суурьшил харьцангуй сийрэг байсан 1974 оны зургийг ашиглав,: Гачуурт орчмын 1974, 2013 оны
харьцуулалт),
• Тухайн гол эх хэсэгтээ тодорхой голдрилоор урсаж байгаад дунд хэсэгтээ урсгал задгайрч өргөн талбайг хамарсан
намаг үүсгэн голдрил ялгарах боломжгүй болж адаг хэсэгтээ урсац нийлж голдрил үүсэн үргэлжилсэн тохиолдолд
тухайн голын дунд хэсэг дэх намагжсан талбайг байгалийн хилээр тодруулан зурах;
• Говь, хээрийн бүст илэрсэн гол, нуур тойромын эрэг орчмын хужир мараалаг хотгор, түүний эргийн ургамал ялгарч
буй хилийг тодруулан зурах;

ОРОН ЗАЙН ЗАГВАРЫН ҮР ДҮНГИЙН ХАРЬЦУУЛАЛТ, ЗАСВАР
Загварын үр дүнг хиймэл дагуулаас авсан
зурагтай харьцуулалт хийж засварласан
нь
Өмнө дурьдсан үндсэн зарчмын дагуу зохих засвар
хийж загварын үр дүнг сайжруулан Монгол орны 29 сав
газрын хэмжээнд усны сан бүхий газрын хилийг
зурагласан юм.

ОРОН ЗАЙН ЗАГВАРЫН ҮР ДҮНГИЙН ХАРЬЦУУЛАЛТ
Загварын үр дүнг зарим эх сурвалж, мэдээ, мэдээлэлтэй харьцуулсан байдал
Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татмыг тодорхойлсон загварын үр дүнг шалган магадлах зорилгоор түүнийг
дараах хэд хэдэн мэдээ, мэдээлэлтэй харьцуулалт хийж үзсэн юм. Үүнд:
• Усны сан бүхий газрын хил (Газрын нэгдмэл сангийн ангилал. ГХГЗЗГ, 2014),
• Усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийн хил (Засгийн газрын 194-р тогтоол),
• Улсын гадаргын усны тооллогын мэдээ (БОНХЯ, 2011).
Засгийн газрын 194-р тогтоолын хавсралтад байгаа усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүсийн хил нь зурагласан
аргазүй болон техникийн шийдлээс хамаарсан арай өөр үр дүн өгсөн, түүнчилэн зураглалын механик алдаа орсон байгаа
учир түүнийг загварын үр дүнгийн тоймлосон байгалийн хилтэй шууд харьцуулах нь учир дутагдалтай байсан тул ерөнхий
баримжааг харьцуулан үзсэн болно.
Газрын нэгдмэл сангийн ангилалд усны сан бүхий газрын хилийг зураглахдаа М1:100000 масштабын байр зүйн
зурагт дүрслэгдсэн голын сүлжээг ашиглан голын шугамны нэг талд байнгын урсацтай голд 30 м, түр зуурын урсацтай
голд 15 метрийн бүсийг тогтоосон байдаг бол нуур, тойрмыг усан толиогоор зурагласан байна. Иймд загварын үр дүнд
гарсан байгалийн хилийг шууд харьцуулах нь мөн адил учир дутагдалтай байсан тул ерөнхий баримжааг харьцуулан
үзсэн юм

Хэнтий аймаг. Онон гол
Булаг, рашаан
Голын сүлжээ, М1:100000, БОНХЯам, 2014
Усны сан бүхий газар, түүний хамгаалалтын бүс,
БОНХЯам, 2011
Усны сан бүхий газрын хил, ГХГЗЗГазар, 2014
Гол, нуурын эргийн бүс, голын татмын хил,
WWF & TNC, 2014

Төв аймаг.Туул гол
Булаг, рашаан
Голын сүлжээ, М1:100000, БОНХЯам, 2014
Усны сан бүхий газар, түүний хамгаалалтын бүс,
БОНХЯам, 2011
Усны сан бүхий газрын хил, ГХГЗЗГазар, 2014
Гол, нуурын эргийн бүс, голын татмын хил,
WWF & TNC, 2014
Гол, нуурын эргийн бүс,
голын татмын хил
Усны сан бүхий газар, түүний
хамгаалалтын бүс БОНХЯам,
2011
Усны сан бүхий газрын хил,
ГХГЗЗГазар, 2014

Хөрсний төрөл, ГХГЗЗГазар, 2014
Усны сан бүхий газрын хил (Гол, нуурын эрэг
орчмын ус намгархаг газар, татам. WWF , 2014
Гол, нуурын эргийн бүс,
голын татмын хил
Усны сан бүхий газар, түүний
хамгаалалтын бүс БОНХЯам,
2011
Усны сан бүхий газрын хил,
ГХГЗЗГазар, 2014
Төв аймаг.Туул гол
Хөрсний төрөл, Өндөр уулын нугын ердийн хөрс, Далд глейрхэг хар шороон хөрс,
Нугын хүрэн хөрс, Нугын ердийн хөрс, Нугат-намгийн ширэгт глейт хөрс, Аллювийн нуга-намгийн хөрс, Аллювийн нугын хөрс
Хөрсний зураг (1:1000000)-тай харьцуулсан байдал. Үндэсний оронзайн мэдээллийн дэд бүтэц. ГХГЗЗГазар, 2014

ОРОН ЗАЙН ЗАГВАРЫН ҮР ДҮН
Загварын үр дүн

Дүгнэлт
Усны сан бүхий газрын хилийг зураглах энэхүү ажлын хүрээнд дараах үндсэн 2 үр дүнг гаргаж авсан. Үүнд:
• Газарзүйн мэдээллийн системд суурилсан гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татмын байгалийн
хилийг анх удаа Монгол орны нийт нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд нэгэн жигд масштаб, нарийвчлалтайгаар,
цаашид улам сайжруулах боломжтойгоор зурагласан. Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татам гэдэг
ойлголтын дор ой, ойт хээр хээрийн бүсэд ус ихтэй жил усанд автагддаг гол, нуурын татам, тэдгээрийн эрэг
орчмын чийглэг газар, харин говь, цөлийн бүсэд ургамалжсан, эсвэл усзүйн горимоор эргэн тойрны
экосистемээс эрс ялгарах "чийгтэй" сайр, хотосыг хамааруулан авч үзсэн болно. Эдгээр нь байнгын болон түр
зуурын урсацтай юмуу устай эсвэл ул хөрсний ус нь газрын гадаргууд хамгийн ойр байх газар нутаг юм.
• Дээрх үр дүнг гаргаж авах явцад Монгол орны хэмжээнд урсацын сүлжээ, ус хураах талбай, тэдгээрийн ангилал
зэрэг мэдээллийг агуулсан усзүйн ГМС-ийг бүрдүүлсэн. Энэхүү усзүйн ГМС-ийн тусламжтайгаар цаашид цэнгэг
усны экосистемийн ангилал зүй, зүйлийн амьдрах орчны загвар болон экосистемийн төлөв байдал, тэдгээрт
учирч буй болон болзошгүй дарамтыг үнэлэх боломжтой.

Дүгнэлт
Гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газар, татамыг тодорхойлох ГМС-ийн загвар нь топографи буюу газрын гадаргын
хэлбэрийг илтгэсэн 77 метрийн нарийвчлалтай өндрийн (SRTM DEM)-ийн мэдээг ашигласан учир загварын үр дүнгийн
нарийвчлал дараах хүчин зүйлээс хамаарна. Үүнд:
1) DEM-ийн нарийвчлал буюу ялангуяа босоо (x) тэнхлэгийн дагуух өгөгдөл болох өндөр
2) Голын эргийн шугамаас зэргэлдээ орших өндрийн шугамтай харьцах харьцаа буюу өндрийн өөрчлөлт. Энэхүү хамаарал
нь S/N (signal/noise) харьцаа бөгөөд энэ нь уулын хоорондох томоохон голын татмын нугыг сайн ялгаж чаддаг байхад
харин уудам хөндийн дундах бага хэмжээний голын татмын нугыг ялгахад төвөгтэй байдаг.
Өөрөөр хэлбэл нарийвчлалын хувьд:
• Хур тунадас ихтэй Байгаль нуур, Енисейн сав газруудын голын татмын нарийвчлал нь хур тунадас харьцангуй бага Алтайн
нуруу, Хангайн өмнөд хэсэг, тал хээр, говийн сав газрын голуудын татмын нарийвчлалаас илүү байна.
• Томоохон голуудын ангилалд орох (ус хураах талбайн хэмжээгээр 1000-10000, 10000-100000, 100000 kм2 -ээс дээш
талбайтай) голуудын татмын нарийвчлал нь 1000км.кв талбайн голуудынхаас илүү байна.
• Уулархаг газрын голуудын татмын нарийвчлал нь тал хээр буюу талархаг газрын татмын нарийвчлалаас илүү буюу таарц
сайн байна.
Загварын үр дүнд тулгуурлан гол, нуурын эрэг орчмын ус намгархаг газрыг зураглах болон засварлах хэд хэдэн арга байдаг.
Үүнд:
• Хиймэл дагуулын өндөр нарийвчлалтай зургийг ашиглан зураглах;
• Том масштабтай газрын зургийг ашиглан жижиг хэмжээний ус намгархаг газрыг зураглах;
• Усархаг жил, их урсацтай жилийн зургийг ашиглан засвар оруулах;
• Хээрийн хэмжилт, баталгаажуулалтаар эргэлзээтэй зураглагдсан газар болон зарим тодорхойгүй хил хязгаарыг
сайжруулах г.м.;

Зөвлөмж
Эхний ээлжинд дараах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй юм. Үүнд:
• Аймаг, нийслэлийн Байгаль орчны алба, газрын алба, тухайн усны сав газрын захиргаатай хамтран эргэлзээтэй юмуу
маргаан дагуулах газар нутагт (суурьшлын бүс болон ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл
давхцаж буй газарт) энэ аргачлалаар тогтоосон усны сан бүхий газрын хилийг нарийвчлан хэмжилт хийн газар дээр нь
тодотгож баталгаажуулах. Тухайн газар эдийн засгийн эргэлтэд орсон нөхцөлд тэрхүү тодотгож баталгаажуулсан үр дүнг
хүн амын ундны усны нөөц, түүний аюулгүй байдал, үер усны гамшгаас урьдчилан сэргийлэх зэргийг харгалзан үзэж
холбогдох төрийн захиргааны байгууллагаар хянуулах
• Тухайн газарт усны сан бүхий газрын хил, хамгаалалтын бүс нэгэнт тогтоогдсон бол түүнийг сайжруулах болон
магадлал, тодотгох ажлыг шат дараатай хийх,
• Энэ судалгааны явцад зүгшрүүлсэн арга зүй, гарсан үр дүн, мэдээ мэдээллийг цаашид Монгол орны усзүйн хяналт
шинжилгээний мэдээ мэдээлэлтэй оновчтой хослуулан усны нийт нөөц, түүний уур амьсгалын өөрчлөлт, ашиглалтын
нөхцөл байдлаас хамааран өөрчлөгдөх зүй тогтолыг илрүүлэх, улмаар усны хязгаарлагдмал нөөцөө хямгадан
хамгаалах, зүй зохистой ашиглах бодлого чиглэл тодорхойлоход хэрэглэх.

Зөвлөмж
Амарсайхан Д, Ганзориг М, Адъяасүрэн Ц, Саандарь М (2002) Зайнаас тандан судлал,
Газарзүйн мэдээллийн системийн зарчмууд.
Гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий
газрын хилийн заагийг засварлах, шинэчлэх аргачлал.
Майкл Хайнер, Д.Галбадрах, Жозеф Кисикер, Брюс МкКенни, Жеффри Эванс,
Э.Төгөлдөр, Д.Зүмбэрэлмаа, В.Өлзийсайхан, Б.Оюунгэрэл, Д.Санжмятав, Р.Ганхуяг, Д.Энхбат, Л.Очирхуяг, Г.Сэргэлэн, Эван Гирвец
болон Роб МкДоналд. 2011. Монгол орны хээрт Хөгжлийг байгаль орчинд нөлөө багатай төлөвлөх нь.Дэ Нэйче Консерванси (TNC)
Майкл Хайнер, Юндэн Баяржаргал, Жосеф Кисикер, Даваа Галбадрах, Нямсүрэн
Батсайхан, Ганбаатар Мөнхзул, Ичинхорлоо Одончимэг, Ойдов Энхтуяа, Дончинбуу Энхбат, Хэнрих вон Уехрдэн, Ричард Ридинг,
Керк Олсон, Родни Жаксон, Жеффрэй Эванс, Брюс МкКенни, Жэймэс Оаклеаф, Кэй Сочи. 2013. Монгол орны өмнийн говийн
экологийн бүс нутагт уул уурхайн хөгжлийг нөлөө багатай төлөвлөх нь. Дэ Нэйче Консерванси (TNC)
Монгол улсын стандарт 1986. Эх газрын ус судлал. Нэр томьёо, тодорхойлолт, MNS
3870 – 86 (ЭЗХТХЗ-ийн СТ 2263-80). Улаанбаатар.
Chimed-Ochir B, Hertzman T, Batsaikhan N, Batbold D, Sanjmyatav D, Onon Yo and
Munkhchuluun B (2010) Filling the GAPs to protect the biodiversity of Mongolia. WWF Mongolia
Groves C. 2003. Drafting a Conservation Blueprint: A Practitioner's Guide to Planning for
Biodiversity. Island Press, Washington.
Heiner, M., Y. Bayarjargal, J. Kiesecker, D. Galbadrakh, N. Batsaikhan, G. Munkhzul, I.
Odonchimeg, O. Enkhtuya, D. Enkhbat, H. von Wehrden, R. Reading, K. Olson, R. Jackson, J. Evans, B. McKenney, J. Oakleaf and K. Sochi.
2013. Identifying Conservation Priorities in the Face of Future Development: Applying Development by Design in the Mongolian Gobi. The
Nature Conservancy. Ulaanbaatar.
Heiner, M. Higgins, J.V., Li X, and Baker B. 2010. Identifying freshwater conservation priorities
in the Upper Yangtze River Basin. Freshwater Biology. (56):89–105. DOI: 10.1111/j.1365-2427.2010.02466.x
Khoury, M.L., Higgins J.V., and Weitzell R. 2010. A freshwater conservation assessment of the
Upper Mississippi River basin using a coarse –and fine– filter approach. Freshwater Biology. (56)162–179. doi:10.1111/j.1365-
2427.2010.02468.x
Lehner B, Verdin K, and Jarvis A (2008) New global hydrography derived from spaceborne
elevation data. Eos, Transactions, AGU 89:93-94.
Smith, M.P., Schiff, R., Olivero, A. and MacBroom, J.G., 2008. THE ACTIVE RIVER AREA: A
Conservation Framework for Protecting Rivers and Streams. The Nature Conservancy, Boston, MA.
Tellez, P., P. Petry, T. Walschburger, J. Higgins, and C. Apse. 2011. Conservation de Agua
Dulce para la Cuenca del Magdalena-Cauca. Programa NASCA, The Nature Conservancy y CORMAGDALENA. Arlington, VA. pp. 199.

АНХААРАЛ ХАНДУУЛСАН ТАНЬД
БАЯРЛАЛАА

Gi smeeting head_water_riparian_sanjmyatav20180516

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Gi smeeting head_water_riparian_sanjmyatav20180516

Similar to Gi smeeting head_water_riparian_sanjmyatav20180516 (20)

More from GeoMedeelel

More from GeoMedeelel (20)

Gi smeeting head_water_riparian_sanjmyatav20180516