Құс анатомиясы. Ашық сабақ

1. Ашық сабақ жоспары
Пән аты: Жануарлар анатомиясы және физиологиясы
Оқытушы : Асқарова Несібелі Аманбекқызы.
Дәрісхана: 113
Дәрістің түрі: Теориялық сабақ
Оқыту әдісі: Түсіндіру, пікір алмасу, талдау, жүйелеу, бағалау.
Дәрістің тақырыбы: Құс анатомиясының ерекшеліктері.
Дәрістің мақсаттары:
Білімділік: Оқушыларды құс анатомиясымен құрылысымен таныстыру, білімдерін
арттырып, тақырыпты меңгерту.
Дамытушылық: Оқушылардың қабілетін шыңдап, ой-өрісін, сөйлеу тілін,
жауапкершілігі мен ізденімпаздығын арттыру.
Тәрбиелік: Оқу ғимаратында ішкі тәртіпті сақтай білуге, әрбір істі ұқыптылықпен
орындайтын, ұтымды ойлап өзгенің пікірін силайтын, жауапкершілігі мол, ұрпақ
тәрбиелеу.
Пәнаралық байланыстар: Латын тілі, Цитология, Гистология.
Дәріске қолданылатын көрнекі құралдар: суреттер, буклеттер, құс макеті, тіректік
конспект.
Дәріс барысы.
І. Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылармен сәлемдесу, түгелдеу, төсбелгілерін тексеру,
зейінін сабаққа аудару (3-5 минут).
ІІ. Оқушыларды мына тақырып бойынша тексеру: (сұрақ-жауап әдісі бойынша)
(20-25мин)
Көз алмасы көру мүшесінің құрылысы.
Сұрақтар:
1. Сыртқы қабықтың алдынғы бөлігін қандай қабық деп атайды? (қасаң қабық)
2. Қандай қабық арқылы көздің ішіне жарық сәулесі сындырылып өткізіледі? (қасаң
қабық)
3. Фиброзды қабықтың артқы бөлігін қалай деп атайды? (ақ қабық)
4. Тамырлы қабықтың қасаң қабықты астарлай орналасқан алдыңғы бөлігін қалай
атайды?(нұрлы қабық)
5. Нұрлы қабықтың ортасында қандай тесік болады? (қарашық)
6. Қандай қабықта сақиналы және сәулелі бағытта орналасқан ет талшыктары
болады?(нұрлы қабықта)
ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру жоспары: (45мин)
1. Құстардың қаңқа ерекшеліктері.
2. Құстардың бұлшық еттері.
3. Құстардың тері жабыны және оның туындылары.
4. Құстардың ас қорыту жүйесі.
5. Құстардың тыныс алу мүшелері.
6. Құстардың көбею және зәр бөлу мүшелері.
1.Құстардың қаңқа ерекшеліктері.
Құстардың қаңқасы жеңіл әрі берік. Қаңқасын бассүйек, омыртқа жотасы, иық
белдеуі мен қанаттары, жамбас белдеуі мен аяқтары және кеуде қуысы деп бөледі.
Бассүйектері бірімен-бірі қосылып кеткен, сондықтан жеңіл болады. Көз ұясы үлкен.
Қанаттар иық белдеулеріне, аяқтары жамбас белдеулері байланысады. Омыртқа
жотасының арқа, бел, сегізкөз бөлімдері жамбас сүйектерімен тұтасып, құстарға тән
күрделі сегізкөзді құрайды. Омыртқа жотасының мойын бөліміндегі омыртқалар бірімен-
бірі өте қозғалмалы байланысқан. Құстардың кеуде қуысы көлемді. Ол жалпақ
төссүйектен, қабырғалар және арқа омыртқаларынан құралады. Ұшатын, жүзетін
құстардың төс сүйегі алдыңғы жағынан қырланып, қыртөс (киль) түзеді. Қабырғалары

2. бірімен-бірі берік байланысқан. Қанаттарындағы тоқпан жіліктің ішкі қуысы ауа
қапшықтарымен байланысқандықтан, ішінде ауа болады. Аяқтарындағы толарсақ, табан
сүйектері бірігіп, жіліншік сүйегіне айналған.
Құстар Мойын
омыртқасы
Көкірек
омыртқасы
Құйрық
омыртқа
тауық 13-14 7 5
үйрек 14-15 9 7
қаз 17-18 9 7
2.Құстардың бұлшық еттері.
Құстың бұлшық еттері үй жануарларының бұлшық еттеріне ұқсас. Ұшатын құстарда
төс бұлшық еттері, жүретін құстарда жамбас бұлшық еттері жақсы жетілген.Бет бұлшық
еттері болмайды.Артқы аяқ бұлшық еттерінің ішінде, бұтақтарға қонған кезде буындарды
бүгу арқылы тырнақтарды тартып, құс тырнақтарының күш жұмсамай-ақ бұтақтарды
қысып тұруына ықпалын тигізетін сымбат бұлшық еті өте жақсы жетілген.
3.Құстың тері жабыны және оның туындылары.
Тері жабыны, немесе жалпы жабын – организмнің сыртқы ортамен тікелей жанасатын
сыртқы қабығы. Ол қорғаныш қызметін атқарады (денені зақымданудан сақтайды,
организмнің суды босқа шығындауына және оған ауру тудырушы микробтардың, бөгде
заттардың енуіне жол бермейді). Тері сезім мүшесі. Оның сезімталдығы оның қорғаныш
қызметіне тікелей байланысты. Мұнымен қатар тері ыдырау өнімдерін сыртқа шығару,
дене температурасын үнемі бір қалыпта ұстап тұру және аз мөлшерде болса да дем алу
қызметін атқарады. Тері үш қабаттан тұрады: оның үстіңгі жұқа қабаты эпидермис деп
аталады. Ол көп қабатты мүйізделетін жалпақ эпителийден тұрады. Эпидермистің
астында негізгі тері қабаты – дерма жатады. Дерманың өзі емізікше және торлы
қабаттардан түзілген. Емізікше қабат – эпидермистің астында орналасып, одан негіздік
мембрана арқылы бөлінген. Бұл қабатты борпылдақ дәнекер және торлы ұлпалар араласа
түзеді. Емізікше қабат эпидермисті қоректендіруші қан тамырлары мен жүйке ұштарына
өте бай.
Ерекшеліктері:Теріде тер және май бездері болмайды. Тек, соңғы құйымшақ омыртқас
ының жоғарғы жағында ғана май бөлетін құйыршық безі болады. Тері түктері орнында
қаурсындар жетілген. Құс қауырсыны теріні сыртынан жауып тұратын тері жабынының
мүйізді туындысы. Ол сояудан және мамақтан тұрады. Сояу өз кезегінде: қалам мен
сабақтан құралған. Қалам қауырсын сояуының теріге кіріп тұратын бөлігі, ал сабағы
мамықты ұстап тұратын сояудың қалған бөлігі. Мамық сабақтан қарама-қарсы бағыттарда
таралған күрделі тарамдардан құралған. Сабақтан алдымен қарама-қарсы жақтаға
бұтақтар, бұтақтардан сәулелер, сәулелерден қармақша ілгектер таралады. Қауырсындар
орналасу орындарына мен қызметтеріне байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Оларға:
 Жамылғы
 Мамық
 қағу
 бағыттау
қауырсындары жатады. Жамылғы қауырсындар теріні сыртынан жауып қаптап, құс
денесіне белгілі пішін береді. Мамық қауырсындар майда жұмсақ болып келеді. Олар
жамылғы қауырсындардың астында орналасады. Бұлардың сәулелерінде қармақша
ілкегтер болмайды. Мамық қауырсындар құстар дене қызуын сақтап, бірқалыпта деңгейде
ұстап тұрады. Ауа ағымына төзімді ұзын да, жалпақ қағу қауырсындары құс қанатының
негізін құрайды. Құстың ұшып-қонуын қамтамасыз ететің құйрықтын негізін бағыттағыш
қауырсындар түзеді. Құстардың басқа тері туындыларына: тырнақтарды, жарғақтарын,
мүйіз тұмсықты, айдарды, сырғалықты, сақалдықты жатқызуға болады.
4.Құстардың ас қорыту жүйесі.
Ас қорыту жүйесі ұзына бой жатқан түтік тәрізді. Оның ішкі қабырғасы қоректік
заттармен тығыз байланысты келеді. Бұл мүшелер арқылы сыртқы орта мен организм

3. арасында зат алмасу процесі өтеді.
Қарынасты безі аралас бездер қатарына жатады. Бауыр – ең үлкен без. Бауыр құрсақ
қуысының оң жағында диафрагма күмбезінің астында, төменгі қабырғаларға таяу жатады.
Бауырдан шыққан бауыр өзегі өт шығарып отырады. Бұл өзек қапшық өзегімен жалғасып,
жалпы өт өзегін түзеді де, қарынасты безінің өзегімен бірігіп, онекі елі ішекке ашылады.
Егер ас қорыту процесі . Ас қорыту аппаратының бірінші бөлімі ауыз қуысынан
басталады. Ол көмей тесігі арқылы жұтқыншақпен байланысады, одан кейін өңеш, қарын,
аш ішек, тоқ ішек, ең соңынан тік ішекпен аяқталады. Ас қорыту аппараты топографиялық
орналасу жағдайына қарай бас, мойын, көкірек, құрсақ және жамбас бөліктеріне бөлінеді.
Ас қорыту мүшелерінің құрылысы қоректенетін тамақ ерекшеліктеріне қарай түзілген. Ас
қорыту жүйесінің әр түрлі бөлігі түрлі қызмет атқаратындықтан құрылысы мен пішіні де
түрліше болып келеді.. Тағамды механикалық майдалау, шайнау ауыз қуысының қызметі
болып есептелінеді. Осыған байланысты ас қорыту мүшелерінің ішінде тек қана осы
бөлігінің негізі сүйектен түзілген.
5.Құстардың тыныс алу мүшелері.
Құстардың тыныс жүйесінде де үшуға бейімделген белгілері айқын байқалады.
Сыртқы танау тетіктері - жүтқыншақпен, ол көмекей арқылы кеңірдікпен байланысады.
Кеңірдек екі ауатамырға тармақталады. Өкпесінің көлемі шағын, іші үяшықты болады.
Ауатамырлардың үсақ тармақтары тұйықталып, тері астында, бүлшықеттердің арасында
ауа қапшықтарын құрайды. Ауа қапшықтарының көлемі өкпеден 10 есе үлкен. Бірақ ауа
қапшықтарында газ алмасу жүрмейді. Ауа қапшықтары ауаның сыйымдылығын
арттырып, ұшу кезінде құс денесін жеңілдетеді. Денесін қызып кетуден сақтайды. Құстар
үшқан кезде өкпеле ауа қүрамындагы оттегіне қан екі рет (тыныс алған кезде де, тыныс
шығарған кезде де) канығады. Құстардың мұндай тынысалу ерекшелігін қосарлы
тынысалу деп атайды. Құстар ағаш басына қонақтағанда, жерде жүргенде кеуде
қуысының бірде кеңейіп, бірде тарылуына сәйкес тыныс алады. Кеңірдекте екі ауатамырға
тармақталған жері төменгі көмекей деп аталады.
6.Құстардың көбею және зәрмүшелері.
Жыныс мүшелері көбею функциясын атқарады. Олар аталық және аналық жыныс
мүшелері болып бөлінеді. Еркек құстарда жыныс мүшелері жұп еннен, ен қосымшасынан
және шәует жолынан тұрады. Қосалқы жыныс бездері болмайды. Ең құрсақ куысының бел
аумағында орналасады. Шәует жолы ен қосымшасынан басталып, клоаканың ортаңғы
бөлігіне ашылады.Аталық жыныс безінің сыртқы пішіні эллипс тәрізді. Ол ек түрлі (ішкі
және сыртқы секрециялық) жұмыс атақарады. Сыртқы секрециялық жұмыс деп жыныс
клеткаларын – сперматозоидтарды шығрауын, ішкі секрециялық жұмыс деп қан мен
лимфаға бөліп отыратын жыныс гормондарын атайды. Аталық жыныс безінің арт жағына
жабыса, оның қосалқысы жатады. Аталық жыныс безі қосалқысымен және шәует шығарар
өзектің басталар бөлігімен ұма ішінде орналасады. Жыныс безіне келетін қан тамырлары
нерв талшықтары сонымен бірге шәует шығарар өзек, дәнекер тканьді қабықшасымен
жабылып, шәует бауын түзеді. Шәует қуықшасы түссіз келген сұйықтыққа толы болып
келеді. Оның құрамында сперматозоидтар болады, сондықтан оны сперма жинаушы
қойма деп атайды. Оның кілегейлі қабатынан бөлігінен сұйықтық сперманы әрі сұйылтып,
әрі активтендіреді.

4. Ұрғашы құстарда сол жақтағы жыныс мүшелері жақсы жетілген. Сол жұмыртқаларда
жұмыртқа торшаларының даму процесі жүреді. Ішкі секрециялық (гормондарды бөлу)
десе, ал жұмыртқа клеткалырының бөлінуін сыртқы секрециялық жұмыс деп атайды.
Аналық без сыртқы (қыртысты) және ішкі (милы) қабаттардан түзілген. Аналық жыныс
бездегі жұмыртқа клеткасының дамып жетілу процесі фолликулаларда өтеді. Сол
жұмыртқа жолы бес бөлімнен: құйғыштан, белоктық бөліктен, мойыншықтан, құс
жатырынан және қынаптан тұрады.Ең ұзын бөлік – белоктық бөлік. Оның
қабырғасындағы бездер жұмыртқаның белоктық қабығын түзеді. Мойыншықта белоқтын
сыртындағы екі қабаттан тұратын жұқа қабық пайда юолады. Оның қабаттарының
аралығында, жұмыртқаның доғал ұшында ауалы камера қалады. Құс жатыры
қабырғасындағы бездер тұзды ертінді бөліп, жұмыртқаның ізбест қабығымен қапталуын
қамтамасыз етеді. Қынапта толық жетілген жұмыртқа кақытша сақталып, клоака арқылы
сыртқа шығады.
ІҮ. Жаңа материалды бекіту (15мин)
Сұрақтар:
1. Құстардың көкірек және құрсақ қуыстары не себепті толық бөлінбеген?(оларда көк
ет нашар жетілгендіктен)
2. Құстардың ас қорыту жүйесінің бас бөлімінде не болмайды? (тіс,қызыл
иек,ерін,ұрт, жұмсақ таңдай болмайды)
3. Құстың қарны қандай бөлімдерден тұрады? (безді және етті бөлімнен тұрады)
4. Құс өкпесінде қанша ауа қапшығы болады? (9)
5. Ауа қапшығының қызметі қандай? ( құстың ұшуы кезінде өкпедегі газ алмасу
процесінің екі бағыттада белсенді жүруін қамтамасыз етеді)
Ү. Сабақты қорытындылау және бағалау:(5 мин) Оқушыларды үй тапсырмасының
қорытындысы бойынша және жаңа сабаққа қатысу белсенділігін бағалау.Түсінбеген
сұрақтарына жауап беру.
YI.Үй тапсырмасы: (2-3 мин) Құс анатомиясының ерекшеліктері тақырыбы бойынша
дайындалып келу.
Қолданатын әдебиеттер: 1. К.Жаңабеков, Г.К.Жаңабекова «Жануарлар анатомиясы және
физиологиясы». Алматы: «Сөздік-Словарь» баспасы, 2005ж.
Кафедра меңгерушісі:____________ Божбанов Б.
Оқытушы:_____________Асқарова Н.