2. АЛҒЫ СӨЗ
Егеменді ел Қазақстан Республикасының экономикалық негізін қалайтын
халық шаруашылығы салаларының бірі - ауыл шаруашылығы. Елбасының
Қазақстан халқына Жолдауында «... ауыл экономикасына мемлекеттік қолдау
көлемінің өсе түсуінің негізгі мақсаты-еліміздің экономикасындағы аграрлық
сектордың үлесін ұлғайту, тиісінше ауылдағы әлеуметтік проблемаларды шешу»-
деп, атап көрсетілген. Біздің еліміз үшін, ауыл шаруашылығында кезек
күттірмейтін проблемалардың негізгілерінің бірі - малдан алынатын азық-түлік
өнімдерінің мол қоры мен отандық өндірістерге керекті шикізаттардың
молшылығынжасау арқылы Қазақстан экономикасыныңнығая түсуіне тиісті үлес
қосу. Осы аталған келелі проблемаларды шешетін де, оларды іс жүзінде асыратын
да, өз ісіне берік, білімді де білікті мал шаруашылығы секторында қызмет
атқаратын адамдар. Аталған мәселелерді шешу үшін, мол өнім беретін асыл
тұқымды малдарды өсірумен қатар, мал басын әртүрлі аурулар мен аса қатерлі
індеттерден сақтап, оларды емдеудің алдыңғы қатарлы мал дәрігерлік жүйелерін
ғылыми тұрғыдан ұйымдастыратын білімді де, білікті мал дәрігерлерін дайындау
керек. Мал дәрігерлігі мамандығынжоғары деңгейде тиянақты меңгеру үшін, осы
аталған мамандықтың негізгі кәсіптік нысаны болып саналатын мал түліктері
организмдерінің қалыпты жағдайдағы анатомиялық құрлысын жете білу ауадай
қажет. Тек, жануарлардың дене құрлысын жете меңгерген мамандар ғана
организмдегі дерттерді дәл анықтап, дауалау мен емдеу жұмыстарын жоғары
деңгейде ұйымдастырып, іс жүзіне асыра алады.
Қазақ тілінде жазылып ұсынылып отырған «Жануарлар анатомиясы кесте,
сызба, суреттермен» оқу құралы қазақша оқитын студенттердің, болашақ мал
дәрігерлерін дайындауда маңызды роль атқарады деген сенімдемін.
3. ТАРАУ 1. ОСТЕОЛОГИЯ
Тақырып 1.1 Анатомия пәніне кіріспе.
1. Анатомия пәні туралы ұғым және түрлері мен бөлімдері
2. Анатомияның басқа пәндермен байланысы
3. Қысқаша даму тарихы
4. 1. АНАТОМИЯ ПӘНІ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ
Қалыпты анатомияның бөлімдері:
Топографиялық
Салыстырмалы
Жастық
Жүйелік
АНАТОМИЯ- жеке мүшелерді, тұтас ағзаның
құрлысы мен даму заңдылықтарыноқытатын
ғылым.
Анатомия
Қалыпты-
қалыпты ағзаның
құрлысын оқытады
Патологиялық-
ауру малдың
ағзасының құрлысын
оқытады
Ағзада мүшелер мен ұлпалардың орналасуын оқытады
Әртүрлі жануарларда бір мүшенің құрлысының
ерекшелігін салыстырып оқу
әртүрлі жас мөлшеріндегі жануарлардың мүшелерінің
құрлысының ерекшелігін оқу
Мүшелерді бір-бірімен байланыстырып оқу
5. 2. АНАТОМИЯ ПӘНІНІҢ БАСҚА ПӘНДЕРМЕН БАЙЛАНЫСЫ
3. АНАТОМИЯ ЖӘНЕ ФИЗИОЛОГИЯ ПӘНІНІҢ ҚЫСҚАША ДАМУ ТАРИХЫ
Ғалымдар Ашқан мәліметтері Жылы
А
Н
А
Т
О
М
И
Я
РобертГук Өсімдіктің құрамынанжасушаларды
тапты
1665 ж
Антон Левенгук Жануарлардың ағзасынан
жасушаларды тапты
1632-1723 ж
Т.Шван Жасуша теориясынтұжырымдады 1839 ж
Ч.Дарвин Эволюциялықтеорияны тұжырымдад 1809-1882
Н.И.Пирогов Адамның топографиялықанатомиясын
негізін қалады
1810-1881
А.О.Ковалевский
И.И. Мечников
Эволюциялықэмбриологияныңнегізін
қалады
1840-1901
1845-1916
Физиология – сау
ағзаның қызметін,
өмір сүру процесін
оқытады.
Эмбриология –
ұрықтың (еmbrіоп)
дамуын оқытады
Гистология –
ұлпаның (hystos)
құрлысын оқытады
Цитология-
жасушаның (сytos)
құрлысын оқытады
6. В.О.Ковалевский Қазба жануарлардан эволюциялық
палентологиясыннегізін қалады
1842-1883 ж
А.Н. Северцов Эволюциялықморфологияныңнегізін
қалады
1866-1936 ж
П.Ф. Лесгафт Физикалық жаттығулар ағзаның
қызметін жақсартады (функциональды
анатомия)
1837-1909 ж
А.Ф.Климов
Д.М.Автократов
А.И.Акаевский
Қозғалыс аппаратыныңэволюциясына
терең зертеулер жүргізді
1878-1868 ж
1868-1953 ж
1893-1982ж
Ф
И
З
И
О
Л
О
Г
И
Я
Вильям Гарвей Ағзадағы қанайналымын ашқан 1578-1657 ж
И.М. Сеченов Жүйке қызметі жүйке жасушаларының
әрекетіне болатынынжәне оларда қозу
және тежелу процесстеріболатынын
ашқан
1829-1905 ж
Н.Е.Введенский Қозужәне тежелу процессіжайлы
оқуды дамытты
1852-1922 ж
А.А.Ухтомиский Орталық жүйке жүйесіндегі
доминаттарды ашты
1875-1942 ж
И.П.Павлов Қанайналым, асқорыту, жүйке жүйесін
қызметін дамытты. Ол шартты рефлекс
құбылысынашып, ағзадағы
процесстердіреттеуде жетекші рөлді
жүйке жүйесін атқаратынын ашты
1949-1936
7. Тақырып 1.2 Мүшелер, аппараттар, мал ағзасының мүшелер жүйесі.
1. Мүшелер, аппараттар, мал ағзасының мүшелер жүйесі туралы ұғым
2. Мүшелердің түрлері
3. Мүшелер мен аппараттардың жүйелері
4. Мал денесінің бөліктері
5. Анатомияда қолданылатын арнайы терминдер
1. МҮШЕЛЕР, АППАРАТТАР, МАЛ АҒЗАСЫНЫҢ МҮШЕЛЕР ЖҮЙЕСІ
Ағза- жасуша,
ұлпа, мүшелер және
олардың
жиынтығынан
тұрады
Мүшелер- бір
немесе бірнеше
арнайы қызмет
атқаратын белгілі бір
формасы және ұлпалар
жиынтығынан
тұратын дененің бір
бөлігін айтады.
Ұлпа- даму барысында
пайда болған
жасушалардан және
олардың
құрмаластарынан
тұратын жүйе, ол ортақ
морфофизиологиялық
қасиетке ие.
Жасуша- біртұтас,
өзінреттей алатын тірі
жүйе, ол цитоплазма
мен ядродан тұрады.
8. 2. МҮШЕЛЕРДІҢТҮРЛЕРІ
Гомологиялық мүшелер-шығу тегі бір және құрлысы
ұқсас (омыртқалы жануарлардың алдыңғы аяқтары)
Аналогиялық мүшелер- бірдей қызмет атқарғаннмен,
құрлысы мен шығу тегі әртүрлі (құстар мен көбелектің
қанаттары).
Паренхиматозды мүшелер- (бауыр, бүйрек, өкпе)
дәнекерұлпалы негіз және паренхима- осы мүшенің
негізгі қызмет атқаратын ұлпасынан тұрады
Түтікті мүшелер- үш қабаттан тұрады: ішкі- клегей
қабат, орта-бұлшықетті қабат, сыртқы- сірі қабат
Мүшелердің
түрлері
9. 3. МҮШЕЛЕР, АППАРАТТАР, МҮШЕЛЕР ЖҮЙЕСІ
Сезім
мүшелері
Жүйке жүйесі
Тері
қабаттарының
жүйесі
Ішкі секреция
бездері
Қан
лимфаайналы
м жүйесі
Зәр шығару
Тыныс алу
асқорыту
Қозғалу
аппараты
Мүшелердің
аппараттары
мен жүйелері
10. 3. МАЛ ДЕНЕСІНІҢ БӨЛІКТЕРІ
Сурет 2 Сиыр денесінің бөліктері:
Бас: 1-үлкен шайнау бұлшықет бөлігі (а -мұрын; б - иек). Мойын: 2- дорсалды мойын; 3-
іргелес (в- вентральды - әуке). Кеуде клеткасы: 4 - шоқтық; 5 - арқа; 6- іргелес кеуде бөлігі; 7
– төсалды және 8 - төс бөлігі. Тұлғаның белдеме-құрсақ бөлігі: 9 - семсер шеміршек бөлігі; 10
– кіндік; 11- желін; 12 – шап; 13- бүйір тұсы ; 14- қабырға тұсы; 15 – аш бүйір; 16 – белдеме;
17- құйрық. Алдыңғы аяқ: 18- жауырын тұсы; 19- иық; 20- иық буыны; 21- шынтақ буыны;
22- кәрі жілік; 23- білезік; 24- алақан; 25- саусақтар. Артқы аяқ: 26- сегізкөз; 27 – сербек бүкірі
(маклок); 28 – жая тұсы; 29 – шонданай бүкірі; 30- жамбас буыны тұсы; 31 – сан тұсы; 32 – тізе
Дене бөліктері
Біліктік бөлік Аяқтар
бас
мойын
Арқа-кеуде
Белдеме құрсақ
Құйрық
11. буыны; 33 – тізеасты қатпары; 34 – асықты жілік тұсы; 35 – тірсек буыны; 36 – артқы жіліншік;
37- артқы аяқ саусақтары; 38- шат.
4. АНАТОМИЯДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР
САГИТАЛЬДЫ Жануар денесіне ұзыннан, вертикалды жүргізілген
сызықтық
МЕДИАНДЫ Жануардың денесін симметриялды оң және сол
бөлікке бөлетін сызықтық
МЕДИАЛЬДЫ
ЛАТЕРАЛЬДЫ
Медианды сызықтыққа, ішке қараған мүшенің бөлігі
Мүшенің сыртқа, қарама қарсы жаққа қараған бөлігі
КРАНИАЛЬДЫ Мүшенің басқа қараған бөлігі
ОРАЛЬДЫ
АБОРАЛЬДЫ
Ауыз қуысына қарама қарсы жаққа қараған мүшенің
бөлігі
ПРОКСИМАЛЬДЫ
Аяқ сүйектерінің жоғары, дененің біліктік бөлігіне
қараған бөлігі
ДИСТАЛЬДЫ
Аяқ сүйектерінің төменгі жаққа қараған бөлігі
ДОРСАЛЬДЫ Аяқ сүйектерінің алдыңғы жаққа қараған бөлігі
ВОЛЯРЛЫ Алдыңғы аяқ сүйектерінің артқы жағы
ФРОНТАЛЬДЫ
Маңдай жазығына параллелді жүргізілген ойша
сызықтық
СЕГМЕНТАЛДЫ Жануардың денесіне көлденең, вертикальды
жүргізілген сызықтық
Мүшенің құйрыққа қараған бөлігі
КАУДАЛЬДЫ
Ауыз қуысына қараған мүшенің бөлігі
ПЛАНТАРЛЫ
Артқы аяқ сүйектерінің артқы жағы
12. Сурет 3. Мүшелердің орналасу бағыттары мен дененің сызықтықтары:
Сызықтықтар: а-а- орта сагитальды; б-б-сегменталды; в-в-фронталды.
Бағыттар: 1-оральды (назальды); 2-аборальды; 3- краниальды; 4- дорсальды; 5 – каудальды; 6-
вентральды; 7- проксимальды; 8-дистальды; 9-медиальды; 10-латеральды.
13. Тақырып 1.3 Қаңқаныңқұрлысы
1. Қаңқа туралы ұғым
2. Сүйектің құрлысынмүше ретінде, оныңхимиялық құрамы және физикалық
қасиеті
3. Қаңқаның біліктік бөлігі. Мойын бөлігі
4. Кеуде бөлігі
5. Белдеме, құйымшақ, құйрықбөлік
6. Бас қаңқасы
7. Аяқтар қаңқасы
14. 1. ҚАҢҚАНЫҢ ҚҰРЛЫСЫ МЕН БӨЛІКТЕРІ
ҚАҢҚА – (skeletos – кепкен)
құрлысы маңызы Бөліктері
Сүйек- os Дененің тірегі біліктік Қиян ( шеткі)
Шеміршек-
cartilage
Минералды
тұздардыңқоры
Бас Алдыңғы аяқтар
Байланыс -
ligamentum
Сүйек майының
қоры
Тұлға Артқы аяқтар
Сүйектер қуыс
құрайды
200 сүйектен
тұрады
17. 2. СҮЙЕКТІҢ ҚҰРЛЫСЫ МҮШЕ РЕТІНДЕ ОНЫҢ ФИЗИКОХИМИЯЛЫҚ
ҚАСИЕТІ
ФИЗИКАЛЫҚ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРЛЫСЫ
ҚАСИЕТІ ҚҰРАМЫ
Өте қатты 1см³ сүйек
2000-2400 кг салмақ
көтере алады
Сүйекке қаттылық
пен беріктікті оның
құрамындағы
органикалық зат
(оссеин) мен
бейорганикалық зат-
минералды тұзадар
береді
Органикалық
зат – 30-33%
Бейорганикалық
зат-66-70%
Жас малдарлың
сүйегінде, кәрі
малдарға
қарағанда
органикалық зат
көп, олардың
сүйектері
майысқақ келеді
1. Сүйек қабы –
периост сүйекті
шеміршегінен басқа
тұтастай қаптайды.
Қабаттары:
1) сыртқы қабаты-
арасынан өткен
тамырлары арқылы
сүйекті
қоректендіреді.
2) ішкі қабаты –
сүйекті құрайтын
остеобластар болады
2. Сүйектік зат:
1) қатты зат- сүйектің
сыртқы жұқа қабығын
құрайды
2) жұмсақ зат- ұялы
жұқа пластинкалардан
тұрады. Олардың
арасы сүйек майына
толып тұрады
3. Сүйек майы:
1) қызыл сүйек майы- қан
түзу және ағзаның
биологиялық қорғанысы
болып табылады.
2) сары сүйек майы- май
ұлпасынан тұрады
4. Қан тамырлары
5. Жүйке тамырлары
18. 3. ҚАҢҚАНЫҢ БІЛІКТІК БӨЛІГІ
Мойын
омыртқасы –
Vertebrae
cervicales
Арқа
омыртқасы -
Vertebrae
thoracales
Белдеме
омыртқасы –
Vertebrae
lumbales
Құйымшақ
омыртқасы
Vertebrae
sacrales
Құйрық
омыртқасы-
Жануарларда жеті мойын омыртқасы бар:
1 - АТЛАНТ- кең сақина тәрізді, денесі өзгертілген, Доғасының сыртында
вентральды бүкір жақсы жетілген, дорсалды доғасы кең дөңестелген, біліктік
өсіндісінің орында дорсалды бүкір орналасқан. Краниальды буын
өсінділерінің орнында шүйде сүйегімен жалғасатын ойыс буын өсіндісі
орналасқан Көлденең өсіндісі кең горизонтальды орналасқан, атлант қанаты
деп аталады.
2 - ЭПИСТРОФЕЙ – ең ұзын омыртқа, , біліктік деп аталады, оның
бойында атлант оңға, солға қозғалады.
3, 4, 5 -ТИПТІК- кубтәрізді, денесі, басы, ойығы жақсы жетілген, ол
мойынның жан жаққа жақсы қозғалуын қамтамасыз етеді. Өсінділері жақсы
жетілген.
6 - КӨЛДЕНЕҢ- вентральды жағында жалы жоқ, оның көлденең өсіндісі
ерекше формалы, кең пластинка түрінде вентралды бағытталған
7 -БІЛІКТІК – арқа омыртқасына кейбір белгілерімен ұқсас, біліктік
өсіндісі жақсы жетілген, көлденеңаралық тесігі жоқ, денесінің каудалды
жағында каудалды қабырға ойысы бар, ол қабырғамен жалғасуға
бейімделген
БАС ОМЫРТҚА ЖОТАСЫ ҚАБЫРҒА ТӨС СҮЙЕГІ
19. Сурет Мойын омыртқасының құрлысы (И.П.Осипов бойынша)
А- ірі қара малы; Б- жылқы; В- шошқа; 1- атлант қанаты; 2- вентралды бүкір; 3- көлденең
аралық; 4 – омыртқа аралық; 5- қанатты шұңқыр; 6 – дорсалды бүкір; 7 – тістәрізді өсінді және
8 – екінші мойын омыртқасының жалы; 9- краниалды және 10 – каудалды буын өсіндісі; 11 –
біліктік өсінді; 12 – каудалды омыртқааралық кесінді; 13 – көлденеңқабырғалық өсінді; 14 –
каудалды қабырғалық ойық; 15 – омыртқа ойығы; 16 – омыртқа басы; 17 – омыртқа денесі.
Әр түрлі малдардағы омыртқалардың саны
Омыртқалар Ірі қара малы Шошқа Жылқы Тауық
Мойын 7 7 7 14
Арқа 13 14-16 18 7
Белдеме 6 7 6 14-16
Құйымшақ 5 4 5 5+ (4-6)
Құйрық 18-20 20-23 17-19
20. 4. КЕУДЕ БӨЛІГІ
КӨКІРЕК КЛЕТКАСЫ
КӨКІРЕК ҚУЫСЫ
АРҚА ОМЫРТҚАСЫ –
Vertebrae thoracales
Ірі қара мал
омыртқасының денесі
мен түбірі және доғасы
болады. Денесі мен
доғасы бірігіп жұлын
орналасатын омыртқа
аралық тесікті
қалыптастырады.
Денесінің краниальді
жағында омыртқа басы,
ал оған қарама-қарсы
омыртқа шұңқыры бар.
Омыртқа денесінің
төменгі бөлігінде
вентральді қыры, ал
доғасының дорсальді
бағытында біліктік
өсіндісі бар. Басы мен
шұңқырының жан-
жағында краниальді және
каудальді қабырға
шұңқырлары
орналасқан.Доғасында
нашар жетілген
краниальді және
каудальді буын
өсінділері бар, олар
көршілес омыртқалармен
байланысады.
ҚАБЫРҒА -
Costae
Тұлғаның қос сүйегі,
кеуде клеткасының екі
ажағын құрайды. Оның
саны арқа омыртқасының
санымен бірдей. Ол
қабырға сүйегі мен
қабырға шеміршегінен
тұрады. Қабырғаның
омыртқаға және төске
қараған екі ұшы, басы,
буын беткейі, мойны мен
төмпешігі болады.
Қабырға денесі кең,
жалпақтанып, латеральді
беткейі сүйірленіп
келген. Краниальді
қырында бұлшықет
науасы, ал каудальді
қырында тамырлы
науасы бар. Ірі қара
малдың 8 жұп шын
қабырғасы болады. Олар
тікелей шеміршек
арқылы төспен бірігіп
кеткен, ал қалған
қабырғалары жалған деп
аталады, олар
шеміршіктері арқылы
алдында орналасқан
қабырғалардың
шеміршіктерімен өріле
жалғасып біріккен.
ТӨС
Sternum
Көкірек қуысының
төменгі
қабырғасын
құрайды. Төстің
сабы мен денесі
және семсер
тәрізді өсіндісі
болады. Екі
бүйірінде алдыңғы
қабырға
шеміршегінде
арналған жұп
шұңқыры болады.
Төсте шеміршек
арқылы
байланысқан 6 жұп
қабырға ойықтары
бар, ол шын
қабырғалармен
бірігу үшін қажет..
Семсер тәрізді
өсіндісі каудальді
бағытталған, оның
семсерлі
шеміршегі жұқа,
жалпақ пластинка
тәрізді болып
келген. Жылқы
төсінің сабында
қосымша
шеміршек болады.
21. Сурет Арқа омыртқалары
А- жылқы; Б – ірі қара малы; В – шошқа; Г – ит: 1 – краниалды және 2 – каудалды қабырғалық
жартылай ойық; 3- біліктік өсінді; 4 – краниалды, 5 – каудалды буын өсіндісі; 6 – емізікті
өсінді; 7 – омыртқааралық тесік
Сурет Қабырға және төс сүйегі:
А –сиыр, Б –жылқы; В – сиырдың төсі; 1- басы; 2- бүкір; 3 –мойыны; 4 – бұрышы; 5 – қабырға
денесі; 6 – бұлшықетті науа; 7 – төс сүйегінің сабы; 8 – денесі; 9 – семсер тәрізді шеміршек; 10
– қабырға шұңқыры; 11 – қабырға шеміршегі.
22. 5. БЕЛДЕМЕ; ҚҰЙЫМШАҚ; ҚҰЙРЫҚ ОМЫРТҚАЛАРЫ
Омыртқа
түрі
Ірі қара малы Жылқы Шошқа
Белдеме
омыртқасы
Денесі ұзындау, басы мен шұңқыры
жазықтау болып келген. Вентральді
қыры жақсы дамыған, каудальді
омыртқа ойысы болады, кейде олар
латеральді омыртқа тесігін
құрайдыДенесі мен доға аралығында
омыртқа тесігі бар, доғасында аласа
жоталық өсіндісі және екі бүйірінде
ұзын көлденең қабырға өсіндісі
орналасқан
Көлденең қабырғалық
өсінділері ұзын, жиектері
түзу. Бесінші, алтыншы
белдеме омыртқасында
сопақ буын жазықтығын
құрайды, олар буын
түзеді. Осындай
буындармен алтыншы
белдеме омырқасының
көлденең қабырға
өсіндісімен сегізкөз
қанаты байланысады.
Денсеі ұзын,
кең көлденең
қабырғалық
өсіндісі шетке,
ал ұшы төмен
және алға
бағытталған.
Биік біліктік
өсіндісі жоғары,
алға
бағытталған
Құйымшақ
омыртқасы
Бірігіп кеткен 5 омыртқадан тұрады.
Олар бірігіп құйымшақ сүйегін
құрайды. Оның денесі құйрыққа
қарай жіңішкере түседі. Омыртқа
аралық тесіктері бірігіп, құйымшақ
өзегін құрайды. Краниальді және
каудальді омыртқа ойысының
орнында дорсальді және вентральді
құйымшақ тесіктері түзілген.
Доғалары мен біліктік өсінділері
бірігіп, құйымшақ қырын
қалыптастырған. Алдыңғы екі
құйымшақ омыртқалары
құйымшақтың қанат сүйегін түзеді.
Олардың алдыңғы беткейі бұдырлы
құлақ тәрізді болып келіп жамбас
сүйегімен жалғасады.
Бірігп кеткен 5
омыртқадан тұрады.
Денесі жалпақ жамбас
жазықтығында жатыр.
Біліктік өсіндісі жеке
дара, ұштары жуандаған.
Қанаты фронтальды
жазықтықта жатыр,
үшбұрышты пішінді
келеді.
Бірігіп кеткен 4
омыртқадан
тұрады. Біліктік
өсіндісі
жетілмеген,
оның орнында
кішкене жал
бар. Қанаттары
нашар жетілген
және сагитальді
жазықтыққа
бағытталған.
Құйрық
омыртқасы
Денесі ұзын, тек алдыңғы 3-5
омыртқаларында доға рудименті
байқалады, ал денесінің вентральді
беткейінде құйрық артериясы өтетін
гемальді доғасы болады. Көлденең
өсіндісі қысқа және кең, төмен қарай
иіліп келген. Құйрықтың ұшына
таман омыртқалар жетілмеген.
Омыртқаның денесі
қысқа, доғасының
рудименті нашар,
гемальді доға жоқ
Алғашқы үш,
кейде бес
омыртқа толық
доға және
каудальді,
краниальді
буын
өсінділерімен
дамыған.
23. Сурет (А) белдеме омыртқасы және (Б) сегізкөз сүйегі (сиыр)
1-біліктік және 2 – көлденеңқабырғалық өсінділер; 3 – краниальді және 4 – каудальді буын
өсінділері; 5 – емізікті өсінді; 6 – омыртқа денесі; 7- қанаты; 8 – негізі; 9 – краниальді буын
өсіндісі; 11 – дорсальді сегізкөз тесігі; 12- сегізкөздің орта жалы.
24. 6. БАС ҚАҢҚАСЫ
БАС ҚАҢҚАСЫ - CRANIUM
МИ БӨЛІГІ БЕТ БӨЛІГІ
ҚОС СҮЙЕКТЕР ЖАЛҚЫ
СҮЙЕКТЕР
ҚОС СҮЙЕКТЕР ЖАЛҚЫ
СҮЙЕКТЕР
Самай сүйек-os
temporale
Шүйде сүйегі – os
occipitale
Жоғары жақ сүйек -
maxilla
Тіласты сүйек- os
hyoideum
Шеке сүйек – os
paritale
Сынатәрізді сүйек- os
sphenoidale
Кескіш сүйегі – os
incisivum
Кеңсірік - vomer
Маңдай сүйек – os
frontale
Торлы сүйек – os
etmoidale
Мұрын сүйек – os
nasale
Шекеаралық сүйек –
os interparitale
Көз жас сүйек – os
lacrimale
Шықшыт сүйек – os
zygomaticum
Таңдай сүйек – os
palatinum
Қанаттәрізді сүйек –
os pterygoideum
Танау раковинасы-
conchae
Астыңғы жақ сүйек-
mandibula
БАС ҚУЫСТАРЫ
1. Жоғарыжақ;
2. Сынатәрізділік;
3. Маңдай.
25. Сурет Бас қаңқасы
А-сиыр; Б- шошқа (латеральді жағы): 1- кескіш және 2- жоғарыжақ сүйегі; 3 – көзасты тесігі; 4-
шықшыт қыры; 5- мұрын, 6 – көз жас және 7- шықшыт сүйегі; 8- көз ойығы; 9- шықшыт
сүйегінің самай өсіндісі; 10 – маңдай сүйегі; 11- маңдай сүйегінің шықшыт өсіндісі; 12 –
астыңғы жақтың бұлшықет өсіндісі; 13 – буынды өсінді; 14 – иек тесігі; 15 – астыңғы жақ; 16 –
тамырлы ойық; 17 – мүйіз; 18 – шеке сүйегі; 19 – самай сүйегінің шықшыт өсіндісі; 20- самай
шұңқыры; 21 – самай сүйегінің ???? 22 – шықшыт доғасы; 23- шүйде сүйегі; 24- шүйде
сүйегінің айдаршығы 25- күре өсінді; 26- тасты сүйектің жарғақты бөлігі; 27- сыртқы есту
жолы; 28 – астыңғы жақтың тармағы; 29- үлкен шайнау бұлшықеттің шұңқыры; 30 – астыңғы
жақтың бұрышы.
26. Сурет Ірі қараның бас қаңқасы
А- ұзыннан кесіндісі; Б – вентральды жағы; 1 – маңдай сүйегінің артқы қуысы; 2 – мүйіз
өсіндісі; 3- маңдай сүйегі; 4 – ми қуысы; 5- көру №№ науасы; 6- торлы сүйектің шытырманы; 7
– дорсальды мұрын қауашағы; 8- мұрын сүйегі; 9 – вентральды мұрын қауашағы; 10 - кескіш
сүйек; 11- самай каналы; 12 – айдаршық каналы; 13 – тіласты тесігі; 14 – үлкен шүйде тесігі; 15
– күре өсінді; 16 – ішкі есту жолы; 17 – сопақ тесік; 18- көздің домалақ тесігі; 19- тас сүйегінің
бұлшықетті өсіндісі; 20 – сынатәрізді сүйектің қуысы; 21 – шүйде сүйегінің буын айдаршығы;
23 – таңдай сүйегі; 24 – сынатәрізді тесік; 25 – таңдай қуысы; 26 – жоғары жақтың таңдай
өсіндісі; 27- кеңсірік; 28 – таңдай ойығы; 29- таңдай каналының үлкен тесігі; 30 – кескіш
кесінді, 31 – самай сүйегі; 32 – сүйекті жарғақ.
27. 7. АЯҚТАРДЫҢ ҚҰРЛЫСЫ
АЛДЫҢҒЫ АЯҚ СҮЙЕКТЕРІ:
Бөл
імд
ер
Сүйектер Сипаттамасы Басқа малдағы
ерекшеліктері
ИЫҚ
БЕЛДЕУІ
ЖАУЫРЫН-
scapula
Қос, үшбұрышты жалпақ сүйек.
Дорсальды жағында шеміршегі болады.
Жауырынның үш бұрышы және екі
беткейі болады. Вентральды жағында
тоқпан жілікпен буындасатын
шұңқыры бар. Жауырынның латеральді
беркейіндегі жауырын қыры оны қыр
алды және қырасыт ойыстарына бөліп
тұрады. Жауырын қырының төменгі
жағында құстұмсықты өсіндісі –
акромион болады.
Жылқыда жауырын
ұзын, кең жауырын
шеміршегімен.
Акромионы
болмайды.
Шошқада жауырын
үшбұрышты,
жауырын қыры жақсы
жетілгенжәне артқа
қарай қайырылған.
ЕРКІН
ҚОЗҒАЛАТЫН
СҮЙЕКТЕР
ТОҚПАН ЖІЛІК
– os brachii
Ұзын, түтік тәрізді, денесі мен екі
шоқпар басы бар сүйек. Үстіңгі
эпифизінде басы, оның астында мойны,
кіші және үлкен төмпектері болады. Екі
төмпешік аралығында науасы бар.
Үлкен төмпектен төмен латеральді
беткейінде тоқпан жіліктің қыры мен
дельта тәрізді бұдыры болса, медиальді
беткейінде дөңгелек бұдыры
орналасқан. Төменгі жағында қиғаш
орналасқан үлкен және кіші блоктары
(айдаршық) болады. Олардың
аралығында шынтақ шұңқыры
орналасқан.
Жылқыда тоқпан
жілігінің үлкен және
кіші төмпешіктерінің
аралық науалары
қосарланып келген.
Дельта тәрізді
бұдыры мен қыры
жақсы дамыған.
БІЛЕК
СҮЙЕКТЕРІ- os
antibrachii
1. КӘРІ ЖІЛІК-
radius
2. ШЫНТАҚ
СҮЙЕК- ulna
Кәрі жілік-ұзын, түтікті сүйек. Оның
денесі мен екі басы бар. Үстіңгі буын
шұңқыры мен басы және екі бүйірінде
байлам төмпешіктері болады.
Дистальді эпифизінде қиғаш
орналасқан білезік сүйектері мен
жалғасуға арналған буын беткейімен
айдаршығы болады.
Шынтақ сүйек ірі қарада толық
дамыған. Проксимальді бөлігінде
шынтақ төмпешігі мен құстұмсықты
өсіндісі бар шынтақ өсіндісі болады.
Шынтақ сүйекпен кәрі жіліктің
денелері қатар орналасқан және
екеуінің арасында саңылауы болады
Жылқыда кәрі
жіліктің айдаршығы
тік орналасқан.
Шынтақ сүйегінің
денесі мен басы
дамымаған.
Шошқаның кәрі жілігі
мен шынтақ сүйегі
жақсы жетілген, жеке
дара орналасқан.
БІЛЕЗІК
СҮЙЕКТЕР-
ossa carpi
Қысқа, екі қатарда орналасқан майда
сүйектерден құрылған. Үстіңгі
қатарында 4 (медиальді жағынан
шыбық білезік, аралық, латеральді
жағынан шынтақ білезік, және
Жылқыда жеті қысқа
сүйектен тұрады.
Жоғарыда-төрт,
төменгі қатарда –үш
сүйек
28. қосымша), ал төменгі қатарында: 2
сүйек (2+3 және 4+5 сүйектер бірігіп
кеткен, бірінші сүйек болмайды) сүйек
болады.
Шошқада сегіз қысқа
сүйектен тұрады,
оның төртеуі
жоғарғы, қалған
төртеуі төменгі
қатарда орналасқан.
АЛДЫҢҒЫ
ЖІЛІНШІК –
ossa metacarpalia
Ұзын, түтікті сүйек. Ірі қарада үш
жіліншік сүйегі болады: үшінші мен
төртінші сүйек бірігіп кеткен. Төртінші
жіліншіктің үстіңгі ұшында бесінші
жіоіншік сүйегінің рудименті
орналасқан.
Жылқыда тек үшінші
жіліншік толық
дамыған, оның екі
жағында екінші және
төртінші жіліншік
сүйектері нашар
дамып, грифельді
сүйектер болып
орналасақан.
Шошқаның 2,3,4,5
жіліншік сүйектері
жақсы дамыған.
Бірінші жіліншігі
болмайды. Олардың
негізгілері 2,4
жіліншігі болып
саналады. 2,5 жіңішке
және қысқалау,
сондықтан аяқты
басқанда жерге
жетпейді.
САУСАҚ
СҮЙЕКТЕР –
ossa digiti
Ірі қарада толық жетілген 3,4
саусақтары бар, ал 2 мен 5 рудиментті
болып келеді. Толық жетілген саусақ
сүйектерінің үш фалангысы болады.
Бірінші фаланга тұсамыс деп аталады,
ол ұзын түтік тәрізді болып келеді.
Екінші фаланга тура сүйек деп аталса,
үшінші фаланга тұяқ деп аталады.
Үстіңгі фаланганың алақан джағында
екі сезам (тиек) сүйектері болады, ал
тұяқтың алақан жағында бір сезам
сүйегі болады.
Жылқыда тек үшінші
саусақ жақсы
дамыған, қалғандары
жетілмеген.
Шошқада төрт саусақ,
оның 3,4 тірек
қызметін атқарады, ал
2,5 қысқа келеді.
30. Сурет Саусақ сүйектерінің құрлысының сызбасы
А-ит; Б-шошқа; В – ірі қара малы; Г – жылқы; а – білезік сүйектері; б- жіліншік сүйектері; в-
бақай сүйектері; І- бірінші, ІІ- екінші; ІІІ – үшінші, ІН – төртінші және Н – бесінші саусақ.; 1-
шынтақ сүйек; 2 – шынтақ, 3 – қосымша, 4 – төртінші және 5 – бесінші білезік сүйектер; 6 –
бесінші және 7 – төртінші жіліншік сүйектер; 8 – тұсамыс сүйек; 9 – тура сүйек; 10 – тұяқ; 11 –
кәрі жілік; 12 – кәрі жілік, 13 – аралық, 14 – бірінші, 15 – екінші және 16 – үшінші білезік
сүйектер; 17 – бірінші, 18 – екінші және 19 – үшінші жіліншік сүйектері.
АРТҚЫ АЯҚ СҮЙЕКТЕРІ:
Бөл
імд
ер
Сүйектер Сипаттамасы Басқа малдардағы
ерекшеліктері.
ЖАМБАС
БЕЛДЕУІ
ЖАМБАС Жамбас сүйегі сербек, шонданай және
қосаға сүйектерінен тұрады. Осы үш
сүйек бірігіп ортан жіліктің басы
орналасатын буын шұнқырын құрайды.
Жылқыда сербек
сүйегінің ара
қашықтығы,
шонданай сүйегіне
қарағанда кең,
жамбасқа кіреберіс
сопақша келген.
Жамбас түбі мен
сегізкөздің денесі
тегіс, ол төлдеуге
қолайлы келеді.
Шошқада жамбас
1. Сербек сүйек - Сербек сүйегі –үш бұрышты болып
келген жалпақ сүйек. Оның қанаты
(құйымшақпен байланысады) мен
денесі болады. Қанатының латеральді
төмпешігі, мықын және құйымшақты
қырлары бар. Қанатының сыртқы
беткейін бөксе деп атайды.
31. 2.Шонданай
сүйек -
Мықын сүйегіне жалғаса артқа қарай
орналасқан. Оның жалпақтау болып
келген денсеі мен шонданай төмпешігі
болады. Осы аталған шонданай сүйегі
төмпешіктерінің аралығын шонданай
доғасы байланыстырады.
сүйегі параельді
орналасады.
Жамбастың кіреберісі
кең, сондықтан
төлдеу жеңіл жүреді.
3. Қосаға сүйек - Оның денесі мен екі бұтағы болады.
Екі жақтың қосаға сүйектерінің
біріккен жерінде қосаға төмпешігі
болады. Қосаға сүйегінің бұтақтары
мен шонданай сүйегінің аралығанда
жабық тесігі болады.
ЕРКІН
ҚОЗҒАЛАТЫН
СҮЙЕКТЕР
ОРТАН ЖІЛІК -
Ұзын, түтік тәрізді екі ұшы бар сүйек.
Үстіңгі ұшында дөңгелек байламға
арналған шұңқыры бар басы мен
мойны және үлкен, кіші ұршықтары,
ұршық шұңқыры болады. Төменгі
ұшының екі бүйір беткейінде
латеральді және медиальді
айыршықтары болады.
Жылқыда қосымша
үшінші ұршығы
болады.
СИРАҚ
СҮЙЕКТЕР:
1. Асықты жілік
Ұзын, түтікті, үстіңгі басныда екі
айыршағы бар сүйек. Ал төменгі
үшында асықты жілік шығыршығы
медиальді беткейінде медиальді
қайықшасы болады
2. Шыбық сүйек Ірі қара малда қалдық ретінде асықты
жіліктің латеральді айдаршығымен
тұиасып кеткен.
Жылқыларда толық
жетілмеген. Үстіңгі
бөлігі дами келе
төмен қарай
үшкірленіп, байламға
айналады.
Шошқаларда жақсы
жетілген.
ТІЛЕРСЕК
СҮЙЕКТЕР
Қысқа сүйектер, үш қатар орналасқан
сегіз сүйектен тұрады. Үстіңгі қатарда
екі дара сүйектен тұрады: асық және
өкше сүйек. Ортаңғы қатарда тек бір
сүйек-орталық сүйек, ол төменгі
қатардың төртінші сүйегімен бірігіп
кеткен. Төменгі қатарда екі сүйек:
бірінші және екінші, үшінші бірігіп
кеткен.
Шошқада жеті
тілерсек сүйегі бар.
Төртінші және
бесінші сүйектер
бірігп кеткен.
Жылқыда асық
сүйегінің қисық блогі
болады, өкшесі қысқа,
үлкен келеді, орталық
сүйек ерекше, бірінші
екішімен, ал төртінші
бесінші сүйекпен
бірігіп кеткен.
32. Үшінші жақсы
жетілген, онымен
үшінші тілерсек сүйек
бірігіп кеткен..
АРТҚЫ
ЖІЛІНШІК
Алдыңғы жіліншік сүйектеріне ұқсас
келеді, біраз ұзындау болады.
БАҚАЙ
СҮЙЕКТЕР
Алдыңғы аяқтың саусақ сүйектеріне
ұқсас келеді. Тек фалангылар біраз
ұзындау және жіңішке келеді.
Сурет . Дорсальды жағынан жамбас сүйегі:
А – ірі қара малы; Б – шошқа; 1 – сербек сүйегінің денесі; 2 – қосаға сүйегі; 3 – шонданай
сүйегінің денесі; 4 – сербек сүйегінің қанаты; 5 – маклок; 6 – сегізкөз төмпегі; 7 – жая сызығы;
8 – шонданай білігі; 9 – үлкен шонданай ойығы; 10 – буын ойығы; 11 – кіші шонданай ойығы;
12 – жабық тесік; 13 – шонданай бүкірі; 14 – шонданай тақтайшасы; 15 – шонданай доғасы; 16 –
шонданай сүйегінің тігіс тармағы; 17 – қосаға сүйегінің шұңқыр тармағы; 18 – қосаға қыры; 19
– қосаға –сербек төмпегі; 20 – қосаға бүкірі, одан каудальді-жамбас тігісі.
33. ТАРАУ 2. СИНДЕСМОЛОГИЯ
ТАҚЫРЫП 1.1 ҚАҢҚА СҮЙЕГІНІҢ БАЙЛАНЫСТАРЫ
1. Қаңқа сүйектерінің байланыстары
2. Буын
3. Мал денесінің сүйектерінің байланыстары
34. ҚАҢҚА СҮЙЕГІНІҢ
БАЙЛАНЫСТАРЫ
Қимылсыз-ДИАРТОЗ
(сүйектер бір бірімен
саңылаусыз жалғасады)
Қимылды –
СИНАРТРОЗ
(буындар)
СИНДЕСМОЗ –
сүйектердің
дәнекер ұлпасы
арқылы
байланысуы
СИНХОНДРОЗ –
сүйектердің
шеміршек
арқылы
байланысуы
СИНОСТОЗ-
сүйектердің
сүйек ұлпасы
арқылы
байланысуы
1. ҚАҢҚА СҮЙЕКТЕРІНІҢ БАЙЛАНЫСТАРЫ
35. 2. БУЫН
БУЫН- сүйектердің қозғалмалы байланысы
(articulatio)
1)Буын капсуласы-
буынды сыртынан
қаптап, жабық буын
қуысын құрайды,
Екі қабаттан тұрады:
А) сыртқы –
талшықты – тығыз
дәнкер ұлпадан
тұрады, буындарды
ұстап тұрады.
Б) ішкі –
синовиальды –босаң
дәнкер ұлпадан
тұрады, бір қабаты
эндотельиальды
жасушалар, ол сары
түсті –синовия
сұйығын бөліп
тұрады.
2) Синовия - буын
қуысын толтырып
тұрған сұйықтық,
буындағы
сүйектердің басын
майлап, қажалудан
сақтайды.
3)Буын
шеміршектері –
шеміршек ұштары
болмайды
1)Бірқозғалмалы:
біростің бойында
қозғалады
(жазылады,
бүгіледі);
2)Екіқозғалмалы –
қозғалыстары
(жазылады- бүгіледі,
шалқайады - иіледі).
3)Көпқозғалмалы-
әртүрлі қозғалыстар
жасауғаа
қалыптасқан.
4)Азқозғалмалы-
жалпақ сүйектердің
беткейлерінен
құралған
1) Қарапайым- екі
қозғалмалы
сүйекпен
жалғасады.
2) Күрделі –
бірнеше қатар
қысқа сүйектерден
тұрады немесе екі
негізігі сүйектің
арасында
шеміршекті
буынды мениск
болады.
ҚҰРЛЫСЫ ҚОЗҒАЛЫСЫ
БОЙЫНША
ҚҰРЛЫСЫ
БОЙЫНША
ТҮРЛЕРІ
36. 3. МАЛ ДЕНЕСІНІҢ СҮЙЕКТЕРІНІҢ БАЙЛАНЫСТАРЫ
Бас сүйектерінің
байланысы
Бас сүйектері тігіс арқылы жалғасады. Екі қозғалмалы сүйек бар:
самай-жақтық буын және тіласты сүйегінің кейбір бөліктері.
Тұлға
сүйегінің
байланысы
Омыртқа жотасында омыртқалар біртипті жалғасады: олардың
денесі омыртқааралық дискілермен (синхондроз), ал буын
өсінділері-буындармен. Омыртқааралық дискілер талшықты
шеміршектен тұрады, олардың ортасында пульпалы ядро бар. Буын
өсінділері жалпақ буындардан тұрады.
Арнайы байламдар: доғааралық, біліктікаралық, көлденеңаралық,
(тек белдеме омыртқаларында бар).
Жалпы байламдар: 1) желке –екі бөліктер тұрады:
Арқандық-шүйде сүйегінен басталып 2-3 арқа омыртқасының
біліктік өсіндісіне бекітіледі. Пластикалық бөлігі мойын
омыртқаларының арасын толтырады. Шошқада желке болмайды.
2) ұзын ветральды байлам- соңғы арқа және бел омыртқаларының
денесінің вентральды жағынада созылып жатыр. 3) Ұзын дорсальды
байлам – омыртқааралық каналдарының ішінде, денесінің
дорсальды жағында жатыр.
Буындар: 1) атлант-шүйде буыны; 2) атлант-біліктік
Қабырға-
омыртқалық
байланыс
Әрбір қабырға омыртқалармен екі буын арқылы жалғасады;
қабырға басы және көлденең қабырға өсінділер арқылы.
Алдыңғы аяқ
сүйектерінің
байланысы
1) Иық буыны-қарапайым, көпқозалмалы;
2) Шынтақ буыны-қарапайым, бірқозғалмалы;
3) Білезік буыны-күрделі, бірқозғалмалы;
4) Тұсамы буыны-қарапайым, бірқозғалмалы;
5) Тура буыны-қарапйым, бірқозғалмалы;
6) Тұяқты буыны- қарапайым, бірқозғалмалы.
Артқы аяқ
сүйектерінің
байланысы
1) Сегізкөзсербек буыны- қарапайым, азқозғалмалы;
2) Жамбас буыны- қарапайым, көпқозғалмалы;
3) Тізе буыны-күрделі, бірқозғалмалы
3) Тілерсек буыны-күрделі, бірқозғалмалы
4) Бақай буындары-алдыңғы аяқтың саусақ буындарына ұқсас
37. Сурет Омыртқа жотасының байланыстары:
А – сиырдың омыртқа байламдары; б – буынның құрлысы; 1 – желкенің арқанды және 2 –
пластинкалық бөлігі; 3 – білікаралық, 4 – білікүсті және 5 – ұзын вентральды байлам; 6 –
омыртқааралық диск; 7 – буынды капсула; 8 – гиалинді шеміршекпен қапталған буынды
беткей; 9 – буын қуысы; 10 – буын сөмкесінің синовиальды қабаты; 11- сүйек қабы (периост).
Сурет
Сурет Қабырғаның омыртқамен байламы
А-алдынан көрініс; Б – астынан көрініс; 1-
біліктік өсінді; 2 – қабырға кесіндісі; 3 –
омыртқа денесі; 4 – буынды өсінді; 5 –
қабырға басының бөлігі; 6 – көлденең өсінді; а
– омыртқааралық диск; б- омыртқа
бүкірінің байламы; в- қабырға басының
ішкі буынды байламы; г – қабырға
басының радиальді
38. Сурет Иық және шынтақ буындары:
А – ірі қара малы; Б – жылқы (И.П. Осипов
суреті); 1 – иық буыны; 2 – иық буынының
капсуласы; 3 – буынды капсуланың дорсальды
жуандауы; 4 – буын капсуласының
дорсомедиальды жуандауы; 6- шынтақ
буыны; 7 – латеральды коллатеральды, 8
– сүйекаралық және 9 – қисық байлам
байламы; д – қабырға бастарының арасындағы
байлам.
Сурет Жамбас байламдары:
А- ірі қара малы; Б-жылқы; В- ішкі жағынан көрініс; 1 – сербек сүйек; 2 – сегізкөздің біліктік
өсіндісі; 3 – шонданай бүкірі; 4 – дорсальды сегізкөз-сербек қысқа, 5 – дорсальды сегізкөз-
сербек ұзын және 6- кең сегізкөз-бүкірлі байлам; 7 – үлкен және 8 – кіші шонданай тесігі; 9 –
ортан жілік басының байламы; 10 – ортан жіліктің қосалқы байламы; 11 – айдаршық ойысының
көлденең байламы.
Сурет Жылқының тізе және тілерсек буындарының байламдары.
А- тізе және Б – тілерсек буындары: 1- тізе ұршығы; 2 – латеральды сантізе байламы; 3 – тізе
ұршығының медиальды, 4 – орта және 5 – латеральды байламы; 6 – краниальды кресттәрізді; 7
– латеральды мениск; 8 – латеральды коллатеральды байлам; 9 – шыбық, 10 – асықты жілік; 11-
ортан жілік; 12 – асық сүйегі; 12 – ұзын медиальды коллатеральды байлам; 14 – тілерсектің
дорсальды байламы; 15 – үшінші жіліншік; 16 - өкше сүйегі; 17 – медиальды коллатеральды
қысқа байлам; 18 – плантарлы асықты-шыбықтық байлам; 19 – екінші жілінші
39. ТАРАУ 3. МИОЛОГИЯ
Тақырып 1.1 Бұлшықет жүйесі
1. Бұлшықетті мүше ретінде қарау
2. Бұлшықеттің қосалқы мүшелері
3. Бас бұлшықеттері
1.БҰЛШЫҚЕТ МҮШЕ РЕТІНДЕ
Бұлшық ет жүйесі жекеленген бұлшықет пен көмекші мүшелерден тұрады.
Негізігі қасиеті қозу және жиырлу. Жиырлу әсерінен бұлшықет қысқарып,
сүйек ұштарын жақындастырып, жұмыс атқарады.
ҚЫЗМЕТІ:
1.экстензорлар-жазатын;
2.флексор-бүгетін;
3.абдукторы- шалқайтатын;
4.аддукторы-иетін;
5.пронаторлар-Ішке
айналдырады;
6.супинаторлар-сыртқа
айналдырады;
7.тензорлар-тартатын
ҚҰРЛЫСЫ
1. бұлшықет ұлпасы;
2. дәнекер ұлпасы;
3. қан тамырлары;
4. Лимфа тамрылары
5. жүйке тамырлары;
ТИПТЕРІ
1.динамикалық- үлкен жұмыста
атқарады
2. статикалық- бекітуге
бейімделген
3. динамостатикалық
4. статодинамикалық
ФОРМАСЫ
1. пластинкалық
немесе жалпақ;
2.сақинатәрізді;
3.жіптәрізді
ҚОЗҒАЛЫСЫ
1. синергист-бір
біріне
көмектеседі;
2. антогонист-
қарама-қарсы
әсер беретін
бұлшықеттер
Сіңір- бір шоққа жиналған тығыз дәнекер
ұлпадан тұрады. Бір ұшымен ол бұлшықетке,
ал екінші ұшымен бір немесе бірнеше сүйекке
бекітіледі. Сіңір мен сүйектің жалғасуының
беріктігін сүйек ұлпасына терең кірген
коллагенді талшықтар қамтамасыз етеді.
40. 3. БҰЛШЫҚЕТТІҢ КӨМЕКШІ МҮШЕЛЕРІ
ТІРЕК СҮЙЕКТЕР- блок рөлін атқарады, оларға
сіңірлер бекітіледі.
БҰЛШЫҚЕТТІҢ
КӨМЕКШІ
МҮШЕЛЕРІ-
олар
бұлшықетпен
олардың
сіңірлерінің
қажалуын
сақтайды.
ФАСЦИЯ- ішіне белгілі бір бұлшықетті қаптайтын
дәнекерұлпалы құты. Орналасуына байланысты үстірт және
терең фасция болады. Сүйекке ілініп тұрып фасция
бұлшықетті белгілі бір орында ұстап тұрады және үйкелуден
сақтайды.
СИНОВИАЛЬДЫ СӨМКЕ – қаптәрізді, қабырғасы екі
қабаттан тұрады: сыртқы (фибринозды) және ішкі
(синовиальды), синовия сұйықтығын бөледі. Бұл сұйықтық
бұлшықет астында, байлам, тері астында орналасқан
синовиальды сөмкенің ішкі жағын майлайды
СИНОВИАЛЬДЫ ҚЫНАП- құрлысы бойынша
синовиальды сөмкеге ұқсайды: фибринозды,
синовиальды қабаттардан тұрады. Олар көбінде
буындардан асатын сіңірлерде кездеседі және оның
сүйекпен үйкелуін азайтады.
41. 3. БАС БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
БАС БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
БЕТ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ ШАЙНАУ
БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
1) Ауыздың домалақ б.е - m.
orbicularis oris - еріннің негізін
құрайды және ауызды жабатын
сфинктер болып табылады.
2) Мұрын-ерін көтергіші- m.
ievator nasolabialis
3) Шықшыт б.е- m. zygomaticus
4) – Еріннің теріасты б.е- m.
subcutaneous labiorum
5) – Азулы б.е m. caninus –
жоғарғы ерінді арнайы көтергіші
және түсіргішімен бірігіп жалпы
пласт құрайды
6) Жақ б.е- m. buccinator –
жоғары және төменгі жақ
сүйектеріннен қысқа талшықтар
шоғы түрінде басталады. Ол ауыз
қуысының іргелес
қабырғаларының негізін құрайды
және шайнағанда азықты
араластырады.
7) Көздің домалақ б.е
8) Құлақ қалқанының
дорсальды, вентральды,
каудальды б.е
1) Үлкен шайнау б.е- m.
masseter– астыңғы жақтың
латеральды беткейінде болады
және бет қыры мен шықшыт
доғасына ілініп, екінші ұшымен
массетер шұңқырында
аяқталады.
2) Медиальды қанатты б.е- m.
pterigoideus – астыңғы жақтың
тармақтарының медиальды
беткейінде орналасады, таңдай
және қанаттәрізді сүйектерде
басталып астыңғы жақтың
қанаттәрізді шұңқырында
аяқталады.
3) Самай б.е-m. temporalis –
самай шұңқырында басталып
астыңғы жақтың бұлшықетті
өсіндісінде аяқталады.
4)Екіқұрсақты б.е-
m. digastricus – күре өсіндіге
және астыңғы жақтың
вентральды беткейінде
аяқталады.
5) Жылқыда күрежақтық б.е
болады.
42. Сурет Бас бұлшықеттері (М.И. Лебедев бойынша)
А – сиыр (латеральды жағы); Б – Жылқы (медиальды жағы); 1 – мұрынның латеральды
бұлшықеті; 2 – жоғарғы ерінді түсіргіш; 3 – азулы; 4 – жоғарғы ерінді көтергіш; 5 – мұрын-ерін
көтергіші; 6- бет сүйегі; 7- көздің медиальды бұрышының бұлшықеті; 8 – көздің домалақ б.е; 9
– маңдай –шеке б.е; 10 – шекеқұлақты; 11- біздіқұлаққалқан б.е; 12 – бетқұлаққалқаны; 13 –
құлаққасының астыңғы лимфа безі; 14 – құлақ қалқанының вентральды; 15 – кеудеастыңғы
жақ; 16 – үлкен шайнау; 17 – жақ; 18 – төменгі ерінді түсіргіш: 19 – езк түсіргіш; 20 – ауыздың
домалақ б.е.; 21,22 – қанатты; 23 – күретамырлы – жақты; 24 – екіқұрсақты бұлшықеттің
каудалды құрсағы; 25 – тіласты; 26 – екіқұрсақты бұлшықеттің сіңірі; 27 – оның ростральды
құрсағы; а – қанатты жүйке; б – тіл жүйкесі.
43. Тақырып 1.2 МОЙЫН ЖӘНЕ ТҰЛҒА БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
1. Мойын бұлшықеттері
2. Тұлға бұлшықеттері
1, 2 МОЙЫН және ТҰЛҒА БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
1. арқа мен мойынның біліктік
және жартылай біліктік бұлшықеті;
2. сербек-қабырғалы б.е.
3. ұзын б.е.
4. пластыртәрізді б.е
5. көлденеңаралық б.е
6. білікаралық б.е
Омыртқа
жотасының
бұлшықеттері
1.мойынның ұзын б.е
2.бастың ұзын б.е
3. квадратты б.е
4. кіші белдеме б.е.
Омыртқа
жотасын
иетін б.е
Құйрық
б.е
1.латеральды
дорсальды құйымшақ-
құйрық б.е
2.медиальды
дорсальды құйымшақ-
құйрық б.е
3. латеральды
вентральды
құйымшақ-құйрық б.е
4. құйрықтың
вентральды
көлденеңаралық б.е Кеуде
бұлшықеттері
Құрсақ
бұлшықеттері
МОЙЫН ЖӘНЕ
ТҰЛҒА
БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
1. құрсақтың сыртқы қисық б.е.
2. құрсақтың ішкі қисық б.е
3. құрсақтың түзу б.е.
4. құрсақтың көлденең б.е.
Демалатын б.е- инспираторлар:
1.дорсальды тісті инспиратор
2. сатылы б.е
3. түзу кеуде б.е
4. қабырғаны көтергіш
5. сырқы қабырғааралық б.е
6. диафрагма-көкет
Демшығаратын б.е-экспираторлар:
1.дорсальды тісті экспиратор
2. белдемеқабырғалы б.е.
3. көлденң кеуде б.е
4. ішкі қабырғааралық б.е
44. Сурет Тұлғаның үстірт бұлшықеттері:
А – сиыр; Б – шошқа; В- жылқы алдынан; 1 – иықбасты; 2 – трапециялық; 3 – арқаның жалпақ;
4 – дорсальды тісті; 5 – кіші қисық құрсақ; 6 – жалпақ фасцияны тартқыш; 7 – орта орта жая; 9
– кеуде-бас; 10 – кеуде-астыңғы жақ; 11 – атлантакромиональды; 12 – дельтотәрізді; 13 –
иықтың үшбасты; 14 – үстірт төс, иық бөлігі; 14' – үстірті төс, кәрі жілік бөлігі; 15 – терең төс,
иық бөлігі; 16 – ветральды тісті; 17 – сыртқы қисық құрсақ; 18 – құрсақ пластинкасы; 19 –
сербек-қабырғалы; 20 – кеуде-шекелік; 21 – кеуде-тіласты.
45. Сурет Терең бұлшықеттер:
А- сиырдың тұлға бұлшықеттері (Р. Бароне бойынша); Б – жылықның иық белдеуі және иығы;
1 – мойынның ұзындау; 2,4 – сербек – қабырғалы; 3 – дорсальды тісті (демалатын); 5 –
дорсальды тісті (демшығаратын); 6 – сербек – қабырғалы; 7 – кеуде белдеме фасция; 8 – шап
байламы; 9 – сербек бұлшықеті; 10 – құрсақтың ішкі қисық бұлшықет бөлігі; 11 – құрсақтың
ішкі қисық бұлшықетінің апоневрозы; 12 – құрсақтың түзу бұлшықеті; 13 – сыртқы
қабырғааралық; 14 – кеуденің түзу бұлшықеті; 15 – дорсальды және 16 – вентральды сатылы;
17 – үстірт төс (иық бөлігі); 18 – терең төс (иық бөлігі); 19 – терең төс (жауырыналды бөлігі);
20 – кеуде-бас; 21 – иық тіласты; 22 – пластыртәрізді, 23, 25 – кеуденің вентральды тісті
бұлшықеті; 24 – ромботәрізді.
46. Тақырып 1.3 Алдыңғы және артқы аяқ бұлшықеттері
1. Алдыңғы аяқ бұлшықеттері
2. Артқы аяқ бұлшықеттері
1. АЛДЫҢҒЫ АЯҚ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
ИЫҚ
БЕЛДЕУІН
БАС,МОЙЫН,
ТҰЛҒА
МЕН
БАЙЛАНЫСТЫР
АТЫН
БҰЛШЫҚЕТТЕР
Трапециялық б.е
Ромботәрізді б.е
Тісті вентральды б.е.
Иықбасты б.е.
Арқаның жалпақтау б.е.
Кеуде б.е.
Төстің үстірт б.е.
Терең төс б.е.
АЛДЫҢҒЫ
АЯҚТЫҢ
ЕРКІН
ҚОЗҒАЛМАЛЫ
БӨЛІКТЕРІНЕ
ӘСЕР
ЕТЕТІН
БҰЛШЫҚЕТТЕР
ЖАЗАТЫН БҰЛШЫҚЕТТЕР БҮГЕТІН
БҰЛШЫҚЕТТЕР
ИЫҚ
БУЫНЫ
Қыралды б.е Дельтотәрізді
б.е.
Коркоидыиық б.е. Кіші домалақ
б.е.
Үлкен домалақ
б.е.
Апаратын б.е.
Әкелетін б.е.
Жауырынасты
б.е.
ШЫНТАҚ
БУЫНЫ
Иықтың үшбасты б.е: ұзын,
латеральды, медиальды бастары
Екібасты б.е.
Шынтақ б.е. Иық б.е.
Білек сүйегін тартатын фасция
БІЛЕЗІК
БУЫНЫ
Білезіктің кәріжіліктік жазғышы Білезіктің
кіріжіліктік
бүккіші
Үлкен саусақтың ұзын
абдукторы
Білезіктің
шынтақтық
бүккіші
Білезіктің
шынтақтық
жазғышы
БІЛЕЗІК
БУЫНДАРЫ
Саусақтардың жалпы жазғышы Саусақтардың
үстірт бүкіші
Саусақтырдың латеральды
жазғышы
Саусақтардың
терең бүккіші
Үшінші саусақтың арнайы
жазғышы
47. Сурет Сол алдыңғы аяқтың бұлшықеттері:
А-шошқа латеральды жағынан; Б – медиальды және В – дорсальды жағы Г – ірі қара
латеральды жағы және Д – медиальды жағы; 1- қыралды; 2 – иықтың екібасты; 3 – иық; 4 –
білезіктің кәрі жіліктік жазғышы; 5 – үшінші саусақтың арнайы жазғаша; 7 – жауырынүсті
шеміршек; 8 – қырарты; 9 – дельтотәрізді; 10 – үшбасты бұлшықеттің ұзын және 11 –
латеральды басы; 12 – білезіктің шынтақтық жазғышы; 13 – үлкен домалақ; 14 – білек сүйегінің
фасция тартқышы; 15 – үшбасты бұлшықеттің медиальды басы; 16 – білезіктің шынтақтық
игіші; 17 – білезіктің кәрі жіліктік игіші; 18 – жауырынасты бұлшықеті; 19 – коракоиды-иықты;
20 – үлкен пронатор; 21 – бірінші саусақтың ұзын абдуктлры; 22 – бесінші саусақтың жазғышы;
23 – саусақтардың үстірт игіші; 24 – саусақтардың латеральды жазғышы; 25 – саусақтардың
терең игішінің шынтақтық басы; 26 – саусақтардың терең игіші; 27 – сүйекаралық бұлшықет.
48. 3. АРТҚЫ АЯҚ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
АРТҚЫ АЯҚТЫҢ БҰЛШЫҚЕТТЕРІ
ЖАМБАС
БУЫНЫ
ЖАЗАТЫН БҰЛШЫҚЕТТЕР БҮГЕТІН
БҰЛШЫҚЕТТЕР
Жая б.е:
1. Үстірт жая (екібасты-
жая б.е.)
2. Орта жая
3. Терең жая
Сербек-белдеме
б.е.
Артқысан б.е: Тігін б.е.
1. екібасты б.е. (жая –
екібасты б.е.)
Айдарлы б.е.
2. жартылайжарғақты
б.е.
Сымбатты б.е.
3. жартылайсіңірлі б.е. Әкелетін б.е.
4. квадратты б.е.
ТІЗЕ
БУЫНЫ
Санның төртбасты б.е: Тізеасты б.е.
1. түзу басы
2. Латеральды басы
3. Медиальды басы
4. аралық басы
ТІЛЕРСЕК
БУЫНЫ
Уылдырықаяқты б.е. Краниальды
асықты жілік б.е.
Жалпы өкше сіңірі Үшінші шыбық
б.е.
Өкше б.е. Ұзын шыбықтық
б.е.
САУСАҚ
БУЫНЫ
Саусақтардың ұзын
латеральды жазғышы
Саусақтардың
үстірт бүккіші
Саусақтардың латеральды
жазғышы
Саусақтардың
терең бүккіші
49. Сурет Артқы аяқтың бұлшықеттері:
Үстінде- ірі қара малы: (І –артынан; ІІ – латеральды жағы; ІІІ - алдынан); астынан – шошқа (ІУ
– латеральды және У – медиальды жағы); 1 – орта жая; 2 – жая-екібасты; 3 – жартылай сіңірлі; 4
– жартылай жарғақты; 5 –саусақтардың үстірт игішінің сіңірі; 6 – жалпақ фасцияны тартқышы;
7 – санның төрбасты бұлшықеті; 8 – краниальды асық жілікті; 9 – ұзын шыбықты; 10 –
саусақтардың ұзын жазғышы және үшінші шыбықты; 11 – бұлшықеттің көлденең байламы; 12
– құйрық; 13 – асықты жіліктің үшбасты бұлшықеті; 14 – жалпы өкше сіңірі; 15 – саусақтардың
терең игіші; 16 – төртінші саусақтың жазғышы; 17 – жаяның орта және 18 – терең бұлшықеті;
19 – егіз бұлшықет; 20 – квадратты (шаршы) бұлшықеті; 21 - әкелетін; 22 – сымбатты
(кесілген); 23 – ішкі жапқыш; 24 – үлкен белдеме; 25 – кіші белдеме; 26 – сербек; 27 – тігін; 28
– айдарлы бұлшықеті.
50. ТАРАУ ТЕРІ ЖАБЫНЫ ЖҮЙЕСІ
Тақырып 1.1 Тері қабаттарының мүшелері
1. Терінің жалпы сипаттамасы
2. Терінің құрлысы
3. Тері туындылары
4. Тері бездері
1. ТЕРІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Теріден басқа тері жабын жүйесіне оның құрмаластары : шаш,
тер. Май. Сүт бездері , тұяқ, тұяқша, тырнақ, тұяқ жұмсағя, мүйіз
тағы басқа түзілістерден тұрады.
Тері малдың денсін тұтасымен қаптап, оны сырқы ортаның
жағымсыз әсерлерінен сақтайды. Сау тері арқылы микроб ағзаға
ене алмайды. Сонымен қатар тері сезім мүшелерінің бірі болып
табылады, онда орналасқан әртүрлі рецепторларлар жүйке
жүйесіне және тағы да басқа мүшелерге әсер етеді. Сондықтан
теріге дұрыс күтім жасау ағзаның жалпы күйін, және малдың
өнімділігін арттыруға себебін тигізеді
51. 2. ТЕРІНІҢ
ҚҰРЛЫСЫ
Т Е Р І
ЭПИДЕРМИС ДЕРМА ТЕРІАСТЫ
ШЕЛІ
Терінің сыртқы
бөлігі. Шашы жоқ
жерде ол базальды
жылтыр, түйіршікті,
мүйізід қабатты
эпителиальды
жасушалардан
тұрады. Оның
қалыңдығы 20-40
мкм. Сондықтан
малдарды щеткамен
тазалау керек.
Шашпен қапталған
терінің қалыңдығы
жұқа келеді, ал
шашы жоқ жерлер
қалың келеді және
базальды, мүйізді
қабаттардан тұрады.
Ірі қарада эпидермис
5 қабаттан тұрады,
олар өте жұқа,
олардың барлық
қалыңдығы 50-60 мм
болады.
Дерма, терінің негізі – терінің
екінші бөлігі, ол үрпілі және торлы
қабаттардан тұрады. Үрпілі қабат
эпидермис шекарасында
орналасады және оның
үрпішелерімен тығыз
байланысады. Бұл қабатта
эластикалық және жабыспақты
талшықтар бір бірімен қарама
қайшы байланысып, тығыз дәнекер
ұлпасын құрайды. Оның арасынан
теріні жабдықтайтын қан, жүйке
тамырлары өтеді.
Торлы қабат тығыз жетілмеген
дәнекр ұлпасынан тұрады. Онда
фиброцт жасушалары аз болады.
Олардың арасынан әртүрлі бағытта
қалың жабысқақ талшықтар өтеді
және олар эластикалық
талшықтармен шатасып жатады.
Бұл қабат
босаң дәнекер
ұлпасынан
тұрады, ұшада
ол мөлдір,
жұқа
пластинкадан
тұрады. Ол
жылтырақ, ол
арқылы тері
жақсы
жылжиды. Ірі
қарадың терісі
4-5 жасқа
дейін өселі
және жалпы
салмағының
6-7%
құрайды.
52. Сурет Терінің кесіндісі
А- шашсыз, Б-шашпен; І -эпидермис: 1- өсінді қабат; 2 – оның базальды жасушасы; 3 –
түйіршікті; 4- жалтыр; 5 – мүйізді қабат; 6 – эпидермис айдаршығы; ІІ – дерма: 7 – дерма
өзекшесі; 8 - өзекшері және 9 – дерманың торлы қабаты; 10 – тер безі; 11 – оның шығару өзегі;
12 – май бездері; 13 – шаштың қылқаламы; 14 – шаш сөмкесі; 15 – шаш баданасы; 16 –
ауысатын шаш; ІІІ – теріасты негізі: 17 – жүйке; 18 – тері рецепторлары; 19 – артерия; 20 –
вена; 21 – лимфа бездері; 22 – май ұлпасы.
53. 3. ТЕРІ ТУЫНДЫЛАРЫ
Терінің тығыз
жуандаған бөлігі,
саусақтың пальмарлы,
бақайдың плантарлы
жағында орналасады.
Білезік, тілерсек,
алдыңғы, артқы
жіліншіктік, саусақтық
жұмсақтар болады.
Жылқыда қалы деп
аталады.
ТЕРІНІҢ
ТУЫНДЫЛАРЫ
Шаштың
құрлысы
Жүннің шаштары сезімтал
және қорғаныш болып бөлінеді.
Сезімтал шаштар ерінде
орналасады, ал қорғаныш
шаштарға кірпік, кекіл, жал,
құйрық жатады.
Шаштың теріден шығып
тұрған бөлігі шаш қылқаламы,
терінің ішінде бөлігі тамыры
деп аталады. Тамыры жуандап
шаш пиязшасымен аяқталады.
Пияшадағы эпителиальды
жасушалардың өсуінен шаш
өседі, ал қоректенуі шаш
өзекшесіндегі қан тамырлары
арқылы іске асады. Шаштың
қылқаламы оның типіне
байланысты 2-3 қабаттан
тұрады. Қылшық жүнді
қойлардың жүні үш қабаттан
тұрады: кутикула, қыртысты,
милы қабат. Кутикула шашқа
түс беретін пигменттерден
тұрады. Биязы жүнді
қойлардың жүні екіқабаттан
тұрады: кутикула, қыртысты
қабат
Тұяқ және
тұяқша
Тұяқ – ungula – жұмыр тұяқты малдардың
үшінші саусағының қатайған терісінің ұшы.
Тұяқ екі бөліктен тұрады: мүйізді капсула,
тұяқтың негізі. Теріасты негізі тек тұяқ
жиегінде және жұмсағында болады. Тұяқтың
негізі өзекті, тамырлы, периосты бөліктерден
тұрады және көбесі, жұлығы, қабырғасы,
табанның терісінің негізі болып бөлінеді.
Тұяқтың бұл бөліктері қанмен жақсы
жабдықталады және өте сезімтал келеді.
Тұяқ көбесі терінің тар , шашы жоқ жолағы.
Тұяқ жұлығы жіңішке үрпілері бар кең
жолақ. Оның өсу эпидермисінен төмен қарай
эпидермальды түтіктер өседі, ол тұяқтың
мүйізді қабатының қабырғасының негізін
құрайды. Тұяқ терісінің негізі сыртынан
жапырақшалардан тұрады, ал артқы жағы
үрпішелерден тұрады. Тұяқ капсуласы екі
бөліктен тұрады: мүйізді қабат, мүйізді табан.
Тұяқ қабырғасы айына 8 мм өседі. Ол үш
қабаттан тұрады: сыртқы, орта және ішкі.
Тұяқ жүрекшесі жылтыр келеді. Ол саусақ
жұмсағынан тұрады, оның ұшы алға қарай
бағытталған.
Ірі қарада, қой, ешкі, шошқаның тұяқтары
айыртұяқ болады. Ол жылқының тұяғының
жартысына ұқсайды. Құрлысы ұқсас, тек тұяқ
жүрекшесі болмайды.
Мүйіз
Күйіс қайыратын
малдарда мүйіз
негізінен, денесінен,
ұшынан тұрады. Әрбір
мүйізде мүйіз терісінің
негінен және
эпидермистен (мүйіз
қабы) тұрады. Мүйіздің
негізінде өте көп қан
тамырларынан тұрады
және үрпішелермен
қапталған.
Тұяқ
жұмсағы
54. Сурет Бақайдың құрлысы:
А- жылқының бақайы қырынан; Б- табан жағынан; В- сиыр; а – көбесі; б- жұлығы; в-
қабырғасы; г – табаны; 1 – эпидермис; 2 – тері негізі; 3 – теріасты қабаты; 4 – саусақтардың
жалпы жазғыш сіңірінің ұшы; 5 – теріасты қабаты және 6 – тұяқ көбесі мен жұлығының тері
негізі; 7 – көбе эпидермисі; 8 – тұяқ жұлығының эпидермисі; 9 – тұяқ қабырғасының
жылтырағы; 10 – эпидермиальды түтіктер; 11 – эпидермиальды жапырақшалар; 12 – тері
негізінің жапырақшалары; 13 – ақ аймақ; 14 – мүйізді табан; 15 – табан терісінің негізі; 16 –
сүйек қабы; 17 – тұяқ жүрекшесі және 18 – тері негізі: 19 – саусақ жұмсағының мүйізді қабаты;
20 – тері негізі және 21 – саусақ жұмсағының теріасты негізі; 22 – тұяқ жұмсағының
шеміршекті негізі (штрихталған); 23 – табанның латеральды бұрышы; 24 – айналмалы және 25
– тұяқ қабырғасының артқы қабырғасы; 26 – жүрекшенің медиальды науасы; 27 – табанның
аяқшасы және 28 – денесі; 29 – жүрекшенің ұшы және 30 – денесі; 31 – жүрекшенің орта
науасы; 32 – жүрекше жастығы; 33 – ілінген (2 және 5) саусақтар; 34 – саусақ жұмсағы; 35 –
табан және 36 – тұяқ қабырғасы; І – тұсамыс және ІІ – тура сүйектер.
55. 4. ТЕРІ БЕЗДЕРІ
МАЙ БЕЗДЕРІ –
glandulae sebaceae
Бөлетін сөлі-тері майы, ол шаш пен терінің үстін
майлап, оны құрғап кетуден және кебуден сақтайды.
Май бездері альвеолярлы бездерге жатады және тері
негізінде жатыр. Сөлді олар арнайы өзектер арқылы
шаш баданасына бөледі, кейде терінің үстіне бөледі.
Малдардың кейбір дене бөліктерінде май бездері
жақсы дамыған, мысалы тұяқаралық қабында,
қойдың шап қалтасында, ешкінің мүйіз негізінде,
құстың көпшік безінде.
ТЕР БЕЗДЕРІ –
glandulae
sudoriferae
Дермада май безінен терең орналасады. Тер бездері
қарапайым түтікті бездерге жатады. Тер бездерінің
ауыздары шаш баданасына және терінің үстіне
ашылады. Термен бірге ағзадан су, мочевина, ақуыз
(жылқыда), және тағы басқа заттар шығады. Тер
буланып малдың денесін салқындатады.
СҮТ БЕЗДЕРІ –
glandulae
lactiferae
Әртүрлі сүтқоректі малдарда сүт безінің өз
ерекшеліктері бар. Сүт безі сиырда жақсы дамыған
және желін -uber деп аталады. Ол екі қос сүт безінен
тұрады.
Желін сиырда төрт бөлімді, төрт үрпілі, биеде төрт
бөлімді, екі үрпілі, қой мен ешкіде екі бөлімді, екі
үрпілі, шошқада сегіз үрпілі.
Желін сыртынан терімен, оның астында екі қабаи
беткей және терең шандырлармен қапталған. Бездің
іші көптеген бөлшектерге бөлінеді. Бөлшектер
қуысында бір-бірімен байланысқан сүт көпіршіктері-
альвеолдар болады. Альвеолдар қабырғасын жалаң
қабат, текше тәрізді эпителий құрайды. Сөйтіп сүт
безінің паренхимасын альвеолдар жиынтығы түзеді.
Альвеолар аралық дәнекер ұлпа – сүт безінің
стромасын құрайды. Сүт альвеолалар қабырғасындағы
эпителий жасушаларында түзеді. Альвеола қуысы
сүтке толған соң, сүт түтікшелеріне барады.
Түтікшелер бір-бірімен қосылып, сүт өзекшелерін
құрайды. Сүт өзекшелері әрі қарай бір – бірімен
қосылып, сүт өзектерін жинайды, өзектер сүт
цистернасына ашылады. Сүт цистернада жиналып,
үрпі өзегіне түсіп сыртқа шығады. 1 кг сүт түзу үшін
желіннен 450-500 л қан өту керек.
Желіннің мынадай формалы болады: 1) астаутәрізді,
тостағантәрізді, домалақ, ешкіжелін. Машинамен сауға
астау және тостағантәрізді желіндер қолайлы және
үрпілерінің диаметрі 1,8-3,2 см, ұзындығы 4-9 см болу
керек.
56. Сурет Сиыр желінінің құрлысы
А – Дәнекерұлпалы негіз (сегментальды кесінді); Б – оның паренхимасының кейбір бөліктері;
В – желіннің тамырлары мен жүйкелері (артқы бөлігі сагиальды кесілген); 1 – үрпі; 2 – сүт
синусының безді бөлігі; 3 – желін бөлігінің терісі; 4 – сүт ағыны; 5 – сүт альвеолы; 6 –
миоэпителий және безді жасушалар; 7 – желіннің үстірт фасциясы; 8 – май ұлпасы; 9 –
құрсақтың сары қабаты (фасция); 10 – құрсақтың сыртқы қисық бұлшықетінің сіңірлі
пластинкасы; 11 – құрсақтың түзу бұлшықеті; 12 – құрсақтың қабырғалық жапырақшасы; 13 –
құрсақтың көлденең бұлшықетінің сіңірлі пластинкасы; 14 – құрсақтың ішкі қисық
бұлшықетінің сіңірлі пластинкасы; 15 – жыныссанды жүйке; 16 – үрпі рецепторлары; 17 –
сыртқы срамды артерия және вена; 18 – шығаратын лимфа тамыры; 19 – сүт безінің лимфабезі
(желінүсті); 20 – бұт жүйкесі; 21 – сүт айнасы; 22 - әкелетін лимфа тамыры; 23 – үрпі ағыны
(канал) үрпі тесігімен; 24 – теріасты құрсақ венасы.
57. ТАРАУ АС ҚОРЫТУ МҮШЕЛЕРІ
Тақырып 1.1 Ауыз қуысымен жұтқыншақтың құрлысы
Тақырып 1.2
Жуан ішек
бөлімі
Ұйқы безі
Бауыр
Жіңішке ішек
бөлімі
Асқазан
Өңеш
Жұтқыншақ
Ауыз қуысы
Ас қорыту
мүшелері
58. АУЫЗ ҚУЫСЫ
Ерін- Labia oris –бұл ауыз қуысына кіреберісіті жабатын
тері-бұлшықетті қатпар. Үстіңгі және астыңғы ерін
болып екіге бөлінеді. Олардың қосылған жерін езу деп
атайды. Еріннің негізінде ауыздың домалақ бұлшықеті
жатыр, сыртынан терімен, ішінен клегей қабықшамен
қапталған. Ірі қарада жоғарғы еріні азқозғалмалы және
мұрын-еріндік айнадан тұрады.
Қызыл таңдай-gingiva – клегей қабықшаның түзілімі, ол
тістің көрінетін жерінде орналасады. Ірі қарада жоғарғы
күрек тісі жоқ, ал ол жерде қызыл иектің клегей
қабықшасы берік тіс пластинкасын құрайды.
Жақ-bucca- ауыз қуысының іргелес қабырғасын
құрайды. Оның негізінде жақ бұлшық еті жатыр,
сыртынан фасциямен терімен, ішінен клегей қабықшамен
қапталады.
Қатты таңдай-palatum durum – ауыз қуысының жоғары
жағын қаптап тұрған клегей қабықшадан тұрады. Онда
жұтқыншаққа бағытталған мүйізді үрпілері бар көлденең
валиктер орналасқан
Жұмсақ таңдай-palatum molle- таңдай пердесі- қатты
таңдайдың жалғасы. Ол ауыз қуысын жұтқыншақтан бөліп,
еркін ілініп тұрады.
Тіл- lingua- бұлшықетті қозғалмалы мүше. Ол азықты іліп
алып, ауызда шайнау кезінде араластырады. Тілдің ұшы,
ортасы денесі, және аборальды бөлігі-тамыры болып
бөлінеді. Тіл тамырымен тіласты сүйегімен жұмсақ таңдайға
бекітілген. Ірі қараның тілінің арқасында жастықшасы
болады. Тілдің клегей қабықшасында төрт түрлі түйіршіктері
болады. Оның жіпшетәрізді түйіршіктері механикалық рөл
атқарады. Ал саңырауқұлақтәрізді, жапырақшатәрізді,
валиктәрізді түйіршіктер дәм сезгіш рөлін атқарады. Күйісті
малдарда жапырақтәрізді түйіршік болмайды.
59. Сурет Тілдің құрлысы:
А- сиыр, Б – шошқа; В – жылқы; а – ұшы; б – денесі; в – тамыры; 1 – жіпшетәрізді және 2 –
саңырауқұлақтәрізді түйіршіктер; 3 – тіл жастығы; 4 – валиктәрізді түйіршіктер; 5 – тілдің
арқасы; 6 – таңдай-тіл доғасы; 7 – таңдай миндалині; 8 – жақсы дамыған түйіршіктер; 9 – тілдің
екі бүйірі; 10 – тіл-көмейалды қатпар; 11 – жапырақтәрізді түйіршіктер.
Сурет Жоғары жақтың тістері мен қатты таңдай:
А-шошқа; Б- жылқы; В- сиыр: 1- күрек тіс; 2- азу тіс 3- племоляр; 4- моляр; 5- таңдай тігісі; 6-
таңдай бөртпелері; 7- танау-таңдай каналының тесігі; 8- күрек түйіршіктері; 9- тіс пластинкасы;
10- жақ үрпілері.
60. Сурет Тістің құрлысы:
А- қысқа коронкалы күрек тіс; Б- қысқакоронкалы шошқа тісі; В- жылқының ұзынкоронкалы
тісі; 1- коронка: 2- эмаль; 3- дентин; 4- цемент; 5- қызыл иек; 6- балдыры және каналымен
тістің қуысы; 7- тіс байламы; 8- тістің тамыры мен жүйкесі.
61. Сурет Құрсақ қуысының бөліктерге бөлінуі:
А- бүйір жағынан Б- вентральды жағынан көрініс; В- құрсақ қуысының алдыңғы және Г- орта
бөлігі; 1- сол жақ қабырға тұсы; 2- оң қабырға тұсы; 3- семсер тәрізді шеміршек тұсы; 4- сол
және 5- оң бүйір тұсы; 6- белдеме және 7- кіндік тұсы; 8- сол және 9- оң шап тұсы; 10- қосаға
тұсы; а- диафрагма (көкет); б- қабырға доғасы; в-соңғы қабырға арқылы өтетін сегментальды
кеңістік; д- жамбас қуысымен шекара.
