Монгол, Ород, Хятад Уластахи буряад ирагуу найрагшадай уран бүтээлэй түүбэри

1. Алтанмодонойбаяр
Алтарганынгэрэлзураг©Хүрэлбаатар

2. bdfgghg

3. Алтан
модоной
баяр

5. Алтан
модоной
баяр
Монгол, Ород,
Хятад Уластахи
буряад ирагуу
найрагшадай
уран бүтээлэй
түүбэри
Буряад-Монгол
Ном хэблэл
Улаан-Үдэ хото 

6. УДК
ББК
ISBN
89
84 (2 Рос=Буря) бу
А 521
А 521
978-5-9905884-4-8
2016
© Буряад Уласай соёлой яаман
© Буряад Уласай Үндэһэнэй номой сан
© Буряад-Монгол Ном хэблэл
Бүхы эрхэнүүд
хамгаалагданхай.
Тус номой алишье
хубиие ямар нэгэ
аргаар, ямар нэгэ түхэл
маягаар зохёогшын
эрхэ эзэмшэгшын
зүбшөөрэлгүйгөөр
хуулан олошоруулжа
болохогүй.
Энэ түүбэри соо эгээ
түрүүшынхиеэ Монгол, Ород,
Хятад зэргэ гурбан гүрэндэ
ажаһуудаг буряад угсаатанаймнай
«Алтарганын» нааданда зорюулжа,
нютаг ороноо, түрэл дайдаяа,
монгол туургата арадаа, эхэ
байгаалияа, эхэ хэлэеэ, түүхэдэ
мүнхэрһэн баатарнуудаа түүрээн
магтаһан шүлэгүүд оруулагданхай.
В этом сборнике впервые слились
голоса бурятских поэтов трех
стран — Монголии, России
и Китая. Эти стихи объединяет
своими корнями степная
алтаргана — символ бурятского
народа и его праздника.

7. Хүндэтэ
нүхэд ,
уншагшад!
Бүгэдэ Буряадай эблэрэлгын ехэ hайндэр боложо
тодорhон 2016 оной «Алтаргана» нааданай «хүшэгэ
нээлтын» тээ урдахана энэ ном мүндэлбэ. Арадайнгаа
хуби заяанда, «Алтаргана» нааданда, нааданай
удхада зорюулhан шүлэгүүдые анха удаа эблүүлжэ,
гурбан ехэ гүрэнүүдэй дэбисхэр дээрэ ажаһуудаг
буряадуудай хамтын согсолбори болгожо гаргаха
бодолтой Буряад Уласай Соёлой яаманай cайд Тимур
Цыбиковэй hанаашалгаар уряал табижа хандаhамнай,
уран шүлэгшэд уряалыемнай олоороо тогтоон абаба.
Шүлэг бэшэдэг хүнүүд буряад арад соо айхабтар
олон. Шүлэг гээшэ уран үгын агууехэ урлал. Уран
шүлэгшэ гээшэ онсо бодолтой, харасатай, сэдьхэлэй
эрилтээр зохёолнуудаа бүтээдэг тусгаар бэлигтэн,
алишье сагта арад түмэн соо өөрын онсо һууритай
хүн ха юм даа.
Алтан дэлхэйhээ халижа ошоhон аха үеын
шүлэгшэдэй зохёолнуудые оруулалсаабди. Мэдээжэ
ирагуу найрагшадһаа гадна һая бии боложо байhан
шэнэ нэрэнүүд баhал олон. Түрүүшынгээ алхам
хэжэ ябаhан шүлэгшэд хүнгэн бэшэ энэ харгы
нэгэтэл шэлээ хадаа, сухарингүй ябажа, арад
түмэндөө сэдьхэлээ нээжэ, арюун нангин хэрэгтэ,
баатаршалгада уряалха шэдитэй шүлэг мүндэлүүлхэ
эрмэлзэлыень энэ ном дэмжэхэ гэжэ этигэнэбди.
5 Ш а б а е в Н и к о л а й
Шабаев
Николай

8. Гурбан ехэ гүрэнэй эрхэтэн боложо түрөөд, ондо
ондоо орон нютагуудта урган тэнжэһэн гэхэдэшни,
буряад лэ хадаа буряад сэдьхэлынь булин гаража,
эдэ шүлэгшэдэй сэдьхэл нэгэн, нэгэ шэглэлтэй, нэгэ
һанаатай гэжэ тон эли харагдана. Тиихэдээ бүхы
буряад-монгол арад түмэндөө нэгэл адли найдал
заяажа, арадаа нэгэл тээшэнь уряалжа дуулаһан
шүлэгшэд гэжэ сэгнэхэ дүүрэн эрхэ бии болоно.
Зай, иигээд лэ, гурбан оронойнгоо уран шүлэгшэдэй
хамтын согсолбориин түрүүшын нюур hэхэжэ уншыт
даа, хүндэтэ нүхэд, «Алтарганын» айлшад!
Шабаев
Николай
6 Х ү н д э т э н ү х э д , у нш а г ш а д !

9. 7 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Ара газарта ургадаг
Аса бүхэтэй алтаргана.
Альган дээрээ тэнжээhэн
Аба эжы хоёрни.
Үбэр газарта ургадаг
Эшэ бүхэтэй алтаргана.
Үбэр дээрээ тэнжээhэн
Эжыл аба хоёрни.
Алтаргана
Буряад арадай дуун

10. А Р Т УГАЕВА Н И Н А
Алтаргана
Арад зоноо гэрэлтэн дэбжүүлhэн,
Ара тугаа урагшань намилзуулhан,
Шэдитэ тоонтын татасаар ерэhэн,
Шэлэ дайдаар шэнхинэн ургаhан,
Алтан дэлхэйн альган дээрэхэнэ
Адяараар дүүрэн буурсагаа тарааhан
Үлгэн дэлхэйн үбэр дээрэхэнэ
Үбэрөөр дүүрэн үрэеэ сасаhан
Аса бүхэтэй Алтаргана, Алтаргана.
Албатан уладайнгаа ухааень гэгээрүүлhэн,
Ажабайдалай үргэн харгы нээhэн,
Буряад-монгол түүхэеэ hэргээhэн,
Баабайн хүбүүд, басагадые суглуулhан,
Бултанай түшэг, тулгуури байhан,
Буряад шуhатай арадые үргэhэн,
Эльгэн дэлхэйн энгэр дээрэхэнэ
Эрбээхэй шумуулнуудаа аршалhан
Эшэ бүхэтэй Алтаргана, Алтаргана.
Арадуудай хоорондо, үргэн Монголдо,
Ага, Буряадай дэбисхэр дээрэ,
Аглаг сэнхир Эрхүү можодо
Алтан дугы бодхооhон наадан.
Бүгэдэ дуушадай хоолойе хонгёотуулhан,
Бурхан багшын шэдеэр адислаhан
Хамагын ехэ hайдэрнүүдэй нэгэн —
Хани барисаанай туг намилзуулhан
Хүн бүхэнэй зүрхэ хүлгүүлhэн «Алтаргана».
8
Артугаева
Нина (1953)
Буряад Уласай
Сэлэнгын аймагай
Харганаа нютагта
түрэһэн. Буряадай
багшанарай дээдэ
һургуули дүүргэһэн,
Буряад Уласай габьяата
багша, Ородой Уран
зохёолшодой эблэлэй
гэшүүн.

11. Б АА Т А Р АЙ ГАЛ С А Н С Ү Х
Чингис
хаан
Нэгэ жэлэй арбан жэл шэнги урдахые
Нэгэл үглөө һэрихэдээ мэдэбэб.
Нэгэ наһанда мянган жэлэй үйлэ бүтээжэ болохые
Нэгэл жэлэй туршада ойлгожо өөртөө мэдэрбэб.
9
Баатарай
Галсансүх (1972)
Монголой Хэнтэйн
аймагай Дорнод сомон.
Москвада М. Горькийн
нэрэмжэтэ уран
зохёолой дээдэ
һургуули дүүргэһэн,
Д. Нацагдоржын
нэрэмжэтэ шагналтан,
Н. Нимбуевай нэрэмжэтэ
урилдаанай Дээдын
шагналда хүртэгшэ.

12. 10 Б АА Т А Р АЙ ГАЛ С А Н С Ү Х
Эжыдээ
зорюулһан
шүлэг
Үгөөрөө залажа, үйлөөрөө хүтэлһэн,
Үгэгүй ойлгуулжа, харасаараа ухааруулһан,
Сүүгээрээ тэжээжэ, шадалаараа үдхэһэн,
Сэдьхэлээрээ мэдэржэ, юрөөлөөрөө хамгаалһан,
Иимэ эжытэй байха — мүншье сайхан даа.
Зүрхөөрөө шаналжа, зүблэжэ дэмжэһэн,
Зүүдээрээ манажа, заажа һургаһан,
Урмаар тэдхэжэ, бурмаар шагнаһан,
Ухаагаар илажа, этигэлээр зоригжуулһан
Иимэ эжытэй байха — мүншье сайхан даа.
Нулимсаараа зэмэлжэ, энеэдээрээ баярлуулһан,
Наһаараа зобожо, араһаамни һанаагаа табижа,
Бүдэрхэдэм түшэжэ, бухиндахадам аргадаһан,
Буян хуряажа, бусадай орондо наһаа нэмэһэн,
Иимэ эжытэй байха — мүншье сайхан даа.

13. 11 Б А З А Р Ж А П ОВА ГАЛИ Н А
I. Абарал
Сартуул-Булагай
дасанай гэбшэ лама
Дашын Лубсан алтарганые
зүүдэндээ хараhанай удаа
хамалганай газарhаа
табигдаhан юм.
Дээдэ-Ториин уудамда Лубсан үндын томожоод,
Долоотойhоо Сартуул-Булагай дасанда hураа,
Долонгир hайса болоторнь, гэбшэ гаратарнь
Дамжаа хорин жэл ходорон түргэн үнгэрөө.
Бишыхандань барилдаашадай дүхэригтэ оруулаа.
Бии хүсэеэ гарган, бар хүсэеэ хатуужуулаа,
Зэдэ, Сэлэнгын дасангуудай нэрые хамгаалаа,
Зэлэ татан үетэнтэеэ, зэргэ адлихан бэхижээ.
Хамалганай хаhа. Аймшагтай хаhа буугаа.
Хашалганда ороод, зуугаад, мянгаадынь хосороо,
Холын хүйтэн Колыма руу бүхэшүүлынь туулгаа,
Хооhон сэбдэг дайдада тэдэниие буулгаа.
Хорошогүй хорон hалхин ябууд хүлдэхөөр
Ходор нэбтэр үлеэнэ яhанай хуудаhаар,
Хоронод газар байра соогоо ядарhан зон
Хоногоо, үдэрөө тоолоhоор, ялада унаhаар.
Түмэр харгын барилга түбэгтэй хэсүү,
Тулажа бираагүйнь хойно хойноhоон hалаа,
Тэнгэридэ тулама оог хуугайлаашье hаа,
Тэдэниие абарха хүсэн үгыл hэн, үгы.
Бурхан багшые дурдахашье, тарни уншахашье,
Бэлигүүн судараа hанаандаа дурдахашье,
Бисалгал хэхэ, hүзэглэн наманшалхашье
Бии хүсэл хожорhоор, hүнэhөөр лэ hэн.
Базаржапова
Галина (1952)
Буряад Уласай
Захааминай аймагай
Үлэгшэн тосхон. Ородой
уран зохёолшодой
болон сэтгүүлшэдэй
Холбоонуудай гэшүүн,
Буряадай арадай уран
шүлэгшэ, Буряадай
болон Ородой Холбооной
Уласай соёлой габьяата
хүдэлмэрилэгшэ.

14. 12 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Эсэс гү иигээд лэ? Гэмтэн болоод hалахань,
Эльгэн тоонтоёо, гал гуламтаяа үзэхэгүйнь,
Эды ехые туйлажа, түйжэ гараашье бол,
Эрхэбэшэ хосорхонь гү тэнсүүриеэ алдаад?
Соёрхон хайрламаар Тори hайхан нютагтай бэлэй,
Суртаалаар баян Сартуул-Булагай дасантай бэлэй,
Саанаhаа дурлаhан инаг хайрата нүхэртэй бэлэй,
Сэсэг мэтэ басаган хоёр үринэртэй бэлэй.
Багынь үзэгдэлнүүд зурагууд мэтэ зурагас гээд,
Балартаhан нойртонь зугадан хиидэн ошоно гү?
Балмад харанхыда зууран хосорхо дураниинь үгы,
Бишэрэл hүзэгөө зориглон дуудан hэргээнэ.
Иигэжэ өөртөө захирна, балсангаа зангидана.
Иимэ ута болзор — юhэн жэлые тэсээд,
Эрьюулгэ руу мэтэ барюубшагүй хиидэхэнь гү,
Эндүүрэл алдуу гээшэ гү бүхы ами наhаниинь?
Ойро зуура ухаан гэгээрнэ, дахинаа төөрил,
Ойн шолмосууд тойроо гү дары hүнөөхөөр зэhэн,
Одоол агшам соошье hуладааб, hалааб гээл hаа,
Оршолонто дэлхэйhээ дальтиран саашаа халихань ха.
Үгы даа, дабагдашагүй hүлдэмни яагааб даа,
Үгэлнэ Лубсан, үлэмжэ шүтэлөө дагаhандал,
Эрын гурбан нааданда — барилдаанда илан,
Эрбэс бүргэдэй хатар гүйсэдхэдэгни яагааб?
Алмай дэмырhэнэй, дуугарhанай огто хэрэггүй,
Аалихан нойртоо дууран дууран диилдэhэйб даа,
Амидаралта Диваажин зүүдэндэмнишье үзэгдэн,
Амин дээрэмниш үзэгдөө hаань, хэды hэм?

15. 13 Б А З А Р Ж А П ОВА ГАЛИ Н А
II. Алтарганын
үгүүлэл
… Балар харанхы тиихэдэм холодон ошоно, байза юум?
Бүүдэгэр hиимэгэр боролжо соогуур тэмтэрнэб,
Боориhоо hолжороод, Булагай дасанда хүрэнэб,
Бургааhад найгана, булаг шолшогонон урдана.
Дээдын бурхад, мүнхэдөө нойрсохоhоом урид
Дүрэ түргэнөөр нютагайм шарай харуулба хат.
Далай зоболон далда hэегүй ороhон мэтэ,
Даамай түбшэн досоом гэнтэ болоhондли.
Зай, дүүрээ, үзэсхэлэн зураглалнууд түгэсөө.
Зайрай hайбтал, үглөөнэй манандал дэгдэшоо.
Загууридын ороной үүдэн аалин нээгдэбэ гү?
Залан шууд hүнэhэм замаа тиишээ залаба гү?
«Үхэлэй харгы үшөөл нээгдээгүй, Лубсан,
Үнгэтэ үзэгдэлшни унинха тооhон болоогүй,
Үнжэгэн набшаhыем, шарахан сэсэгым эльбыш даа,
Үнэтэ зүнгөөрөө амиды гараха аргатайлши» —
Һалхинай үлеэсэдэл жэгтэй иимэ шэбэнээн
Һэмээхэн шэхэндэм жэнтэй гоёор дуулдаба,
Эрьеэд хараhам… атар талым алтаргана,
Эрьеhээ саанахана аржын, эли даллаба.
Үндыхэ тэнхээгүй, мүлхеэд дүтэлнэ хэбэртэйб,
Үнэншэн-ядан мүргөөд, альгаа хабсарнаб,
Үйлын үреэ тамада эдлэhэн, зобоhон намда
Үнэн туhаар талархаhан ургамалда hүгэдэнэб!

16. 14 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Алтаргана иимэ шэдитэй, аяа дуутай юм гэжэ,
Агуу гүн номтой, абьяас бэлигтэй юм гэжэ,
Арюун энэрилээр абарха, үнэмлэхэ юм гэжэ,
Аа-хуры буулган соёрхохо юм гэжэ —
Оршолонгой иимэ жэгтэй ёhо бии юм гэжэ
Ой ухаандаа оруулаагүйм урдань гайхалтай,
Охин тэнгэриин эльгээмэл эдитэ ургамал гүш?
Оюун сэдьхэлым энхэрэн тэдхэхэ сэсэгхэн гүш?
Хара ажалда, хүйтэ нойтондо дааритаhан
Хургануудни эзэгүй, хара буумаар модохирнууд,
Хуа шаргал нарандли hайхан сэсэгүүдые
Халдажа эльбэхэнь хорюултай, сээртэй бэшэ гү?
Энэрилтэ мянган тарни хэды уншаhаншье hаа даа,
Эхүүн амисхаалаар дайрахаа hэргылэн зобоноб,
Хилэнсэ зайлуулhандал амаа бүглэн hуунаб,
Хилэгүй нангин арюун бодолоо hубарюулнаб.
«Лубсан, намайе жэрхэдэг гэжэ бү зобо,
Лусадай эзэндэл, эмжэгэн бузартадаг бэшэб,
Лагшан дүрэм энхэрүү гоёор үзэгдэбэшье,
Линхуа саран бэшэб, шэрхи хатуу, бүхэб», —
Удхалиг үгөөр алтаргана абаhаар баясуулба,
Ухаалиг сэсэн боди hаналаар хүхеэбэ,
Уушхаран досоомни hара наран мандаба —
Унташабаб бүхөөр үглөөнэй үүр сүүрээр.
Адхаг hэжэгэй алдууда абтан байтараа,
Агуу боди абаралай мэдэрэлтэй hэрибэб,
Алтаргана зүүдэндэм, нютагайм алтаргана үзэгдөө,
Ашата замым нютаг тээшэм нээжэ үгөө.
Зүнгынь үнэн байгаа, зобоhон сээжэдэм
Зүнтэ зүүдэн үглөө hүнинь зохилдон ерэлэй,
Зэдэ голой нүгөө эрьеhээ Долгор эгэшэмни,
Зэргэлээд байhандал, хүхэ хадаг шэдэлэй.

17. 15 Б А З А Р Ж А П ОВА ГАЛИ Н А
Үзүүрынь шүүрэн баряад, угаа баярлааб,
Үлэмжэ удхатай үшөө ямар тэмдэг байхаб?
Ушар ёhоор, зурхайгаар лаблаад үзэбэб —
Утын харгы урдам далбайгаад зурагас гээ.
Нютаг оронойм hахюуhадай татаса бэлэй гү,
Нюуса тарниин, бисалгал hүзэгэй хүсэн бэлэй гү,
Нугын унаагүй боро шадалайм арга бэлэй гү?
Нюргаа сохюулаагүй бүхэ зангайм эршэ бэлэй гү?
Алтаргана зүүдэндэм намаяа дуудан абараа hэн,
Аригуун хадаг аласайм замые hунаагаа hэн,
Аржыса иигэжэ домоглоhон бэлэй Лубсан-лама
Ашата манай буурал үбгэн — хадам аба …

18. 16 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Алтарганын
толи
Гэгээтэйн дасанда бараалхан зорижо ошоо бэлэйб.
Гороо хэжэ, урдын сагта hүгэдэхөө зэhээд,
Гэгээрэн туяархаа мандаhан наранда дохижо,
Гэгээ досоогоо оруулхые hэдэhэндэл зогсоо бэлэйб.
Алтан ганжарнуудай дохёо досоом hэргэhэндэл,
Алтаар бүригдэhэн Ганжуур, Данжуур үзэгдэhэндэл,
Бүреэ бишхүүрэй жабхаланта абяан дуулдаhандал,
Бардам шанга номто уншалга зэдэлhэндэл …
Хамагай айладал, боди сэдьхэл, бисалгал тухай
Хадам абам гэбшэ гараад ойлгоо hэн гү?
Хойто зүг руу сүлэлгэндэ туугдахадаа
Хооhон шанарые бодото бэеэрээ мэдэрээ hэн гү?
Нюуса мэдэрэлэй оршон соо оронхойл хаб —
Нюргаарни хүйтэ даана гү, али яанаб,
Нугыжа даа, дан холын далдые дуудангүй
Намдуу аятайгаар гороо хэhүү даа, гороо.
Одоо дуумни намдуу даа, тэнигэлэн,
Ордоhолhойб гэhэн хүсэлөө орхиё даа, орхиё.
Оршолонто замбиин жэгүүр удхые хэзээдэшье
Оножо таахагүймнай элитэ даа, элитэ.
Алхам хэбэб, нэгэ, хоёр, гурба, дүрбэ, таба …
Ай, бурхан, шэдитэ үзэгдэл урдамни —
Алтаргана… мүн даа, алтаргана hубарин
Ая зүнгөөрни алгадгүй ушарбал, жэгтэй лэ.

19. 17 Б А З А Р Ж А П ОВА ГАЛИ Н А
Аригуун шанарта алтаргана, Танаа
Анха түрүүшынхеэ үзэhэн мэтэ баярлабаб,
Абаралай хүсэ ашалан эбеэгшэ үзэгдэл мэтэт,
Алас үндэрhөө буужа заларhан шүтөөн мэтэт.
Агшан зуурын ялалзаан мэтэ үгы болошоно аа гү?
Агуу үндэhэниинь үрмэдэhэндэл hалашана аа гү?
Ялбас гэhэн шаргалиг тоhон үнгэдэнь
Юрэ бусын тодхор гэнтэ буушана аа гү?
Һэргылэн сошоhон мэдэрэлни хаанаhаа эхитэйб?
Һүүдэрэй хүсэнүүд далда орон саашалагты,
Һүнэхэгүй хэзээдэшье алтарганын агуу амисхаал,
Һүлдэ соёрхолынь арадай хубитай холбоотой.
Эльгэн тоонтом эжэлүүдгүй hанагдаба досоом,
Эжым хүшөөhэн үрмэн яаhан амтатай бэлэй,
Ээм мүрэнь Дари эхын энэрилэй түшэг мэтэ,
Энхэрэл харасань — Янжинлхамын ирагуу хүгжэм мэтэ.
Төөбиим найруулhан сүсэгытэй мойhон амтан hэн,
Түhөө шарайнь угай удхаар халинги hэн,
Тэнгэриин хүүхэн — Манзан Гүрмэ төөдэй hэн гүт?
Түрбэл энхэлиг Тожоон төөбии алдартай hэн гүт?
Ядахын сагта, дуулахын сагта танаа дуудадагби,
Яларма толормо дүрэтэй болгон дурдадагби,
Энээн мэтээр хэн хэмнай хэзээдэшье
Эхэ гарбалаа, эсэгэ угаа ёhолдог лэ.
Һаруул нулимсын hубарилые яажа тогтоохоб.
Һара, Нарандал агшаниие яажа мүнхэрүүлхэб —
Бисалгал абаhан мэтэ — алтарганын дүрэhөө
Боди сэдьхэл мүндэлhэн мэтэ энэ үзэгдэлhөө.
Сэсэгэйтнай дэльбэхэн соо, бишыхан-даа, дэльбэ соо
Шүүдэртэй үрдилдэн нюураа харахы hэдэбэлби,
Шэдитэйл даа, минии алтаргана, шэдитэй
Шэл толи соо мэтэ шарайем харуулба, гайхалтай.

20. 18 Б А З А Р Ж А П ОВА ГАЛИ Н А
Зохёохы заяагаа хүсэд үргэжэ бираагүй,
Зүнгөөрөө зарим үзэгдэл таажа оноогүй,
Заяанай hударай удхата номые дэлбэлээгүй,
Залан шууд замдаа бэеэ хүсэд hорёогүй —
Иимэл дүрэтэй, иимэл үрэтэй хүүхэнши гээд,
Алтарганын толи абаhаар намда харуулаал даа,
Эгээлэй зурхайша, мэдэлшэ ургамал юм гээд,
Алтарганые одоошье сэгнэhэмни сэнтэй бэлэй даа.
… Бороогой дуhалшье сэлсэгэнэн удангүй хатаба,
Дэльбэхэн дүрэеэ бүри хурсадхан миhэрбэ,
Болзорто тэнгэриин наран үшөө эртэ гээд,
Дэльбэхэн дуулгаба, үрэеэ үшөөл бэлэглэхэб гээд.
Үрэеэ бэлэглээ hэн, тэрэл зундаа бэлэглээ,
Үнгэтэ hайндэртэ — Монголой «Алтарганада» ошоо hэм,
Үндэhэтэнэй наадам үрэжэл hайтай үнгэрөө hэн,
Үндэр мэдэрэл наhанайм дэбтэртэ бэшэгдээ hэн.

21. 19 Б А З А Р С АДАЕВА Ш У Я - Х А Н ДА
Аса
бүхэтэй
отогни
Хүлэг агтаа амалуулжа,
Хансаабшалжа мордоhон,
Хун шубуун гарбалдаа
Халууханаар дурлаhан,
Бууяа сэмүүн дайдадаа
Буусаа түхөөн найжалhан,
Эрын гурбан наадые
Эрхилжэ найрлаhан,
Xyhaн модон сэргэеэ
Ходол түрүүн зоожо бууhан,
Хуушан hэеы гэрээ
Хуура татаад, зөөдэл hyyhaн,
Хашабаа шаргаа хахинуулhан
Хори буряад отогойхин.
Алас наашаа хумюулhан
Ага найман омогойхин.
Аман үгын абдарта
Адха адхаар багсаалжа,
Арбан үеын аянда
Арьбажуулан ганзагалаад,
Табан хушуун малаа
Тарган ондо оруулжа,
Тала, нугын атар
Тарбагаяа aгнаhан,
Базарсадаева
Шуя-Ханда (1944)
Шэтэ можын (Үбэр-
Байгалай хизаар)
Агын тойрогой
Хүнхэр нютаг. Ородой
Холбооной Уласай
Уран зохёолшодой
ниигэмлигэй гэшүүн.

22. 20 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Эрэ түрэhэн үреэрээ
Эмнигүүдые hургуулжа,
Эхэ гүрэнэй албанда
Эмээллүүлжэ мордохуулhан,
Эрхэ тангил басагаяа
Энжэ малыень харуулжа,
Худа урагай харгыгаар
Хэшэглүүлжэ ябуулhан,
Бурхан тахилаа hэргээжэ,
Бадараажа зулаа hүзэглэн,
Булаг голоо арюудхан,
Буянтайхан үеын үедэ
Хулгай худал худхажа,
Үриин hүлдэ дараагүй,
Нэрэ хүндөө хухаржа,
Hahaн соогоо ябаагүй,
Ажал дээрээ жаргалтай
Ага найман омогни,
Аба эжын үреэлтэй
Аса бүхэтэй отогни.
Дааган морёо hүүлдэжэ,
Даамай суутай ябуужан.
Далай багшын номнолтой
Дархан соло эдлүүжэн.

23. 21 Б А З А Р С АДАЕВА Ш У Я - Х А Н ДА
Би
талын
хүнби
Халтал үндэр добо hаань,
Хада гэжэ hанаалби,
Хоёр гурбан нарhаяа
Хүбшэ ойгоор сэгнээлби.
Баатар баян уулаяа
Саяан шэнгеэр хараалби.
Сахил тоором нуурнуудаа
Байгал гэхээр хэлээлби.
Тибhээ түүжэ ябахадаа,
Тэниин, хүхин амараалби.
Жэргэмэлэй жэргээн соо
Жэнхэни хүгжэм шагнаалби.
Онон голой эрьедэ
Оhолгүйхэн тэнжэжэ,
Олон нуурай эрьедэ
Оодон хээрээ hopёo hэм.
Үлир мойhон хэшэгhээ
Үдэр бүри хүртэжэ,
Улаан гангын шэхэрhээ
Үнгэ шэгээ hэргээ hэм.
Зунай бороон үhээдэ
Зүргэ замаа онсолжо,
Замай орьёл өөдэ
Залуу ошоор зорёо hэм.
Үбэлэй шэмэрүүн жабартай
Үрдилдэжэ ябахадаа,
Үнэн бэеэ бэелхэ
Үлзы талаан эдлээлби.

24. 22 Б А З А Р С АДАЕВА Ш У Я - Х А Н ДА
Cahaн сагаан талмайгаар
Сараа мүрөө гаргажа,
Сахариглаhан жэлнүүдээ
Сэгнэн, шэглэн ябаалби.
Абын гамтай нэрые
Абажа ябаха хүсэлтэй,
Эжын сэнтэй үреэлhээ
Эршэ хүсөө дэлеэ hэм.
Холын гарбал хэлэбэл,
Худанса шарайд омогтойб.
Хотоной шарай харабал,
Хүнхэрэй тала нютагтайб.

25. 23 Б АЛА Р Ь ЕВА Т У Я Н А
Буряад
арадни
Хүхэ мүнхэ Тэнгэриин хүсэтэй,
Хатан-Эхэ Газарай оньhотой,
Хада, уула, горходой абьяастай,
Хүн болохо хуби заяатайб!
Туужа, домогойнгоо удхые тайлбарилан,
Тоонто нютагаа зүрхэндөө хадагалан,
Түрэ найртаа наадан жаргажа,
Түүдэгээ тойрон хатарhан уладни!
Бурхан багшын hургаал заабаряар,
Буурал үбгэдэй нангин үгөөр,
Байгал далайгаа түүрээн магтан
Буряад арадни ажаhууна.
Сэсэн үгэтэй үреэлэй дээжээр,
Суута үльгэрэй гүнзэгы удхаар,
Солото хүбүүдээ магтаhаар,
Сэдьхэл дүүрэн арадни байна.
Молон-багшын хэлэhэн үгөөр,
Мүнөө сагые харуулhан таабаряар,
Морин-хуурай мүнхэ аялгаар
Мэргэн баатараа дуудаhаар.
Сая мүшэдэй толон соогуур
Сахариглан үнгэрhэн үе сагууд.
Сэржэмэй эхитэй харгытан —
Сагаан сэдьхэлтэй буряад арадни!
Баларьева
Туяна (1969)
Буряад Уласай Хэжэнгын
аймагай Могсохон нютаг.
Эрхүүгэй гүрэнэй ехэ
һургуулиин хэлэ бэшэгэй
тэнхим 1995 ондо
дүүргээд, аспирантурада
орожо һураа. Эрхүүгэй
ехэ һургуулиин буряад
хэлэ бэшэгэй тэнхимэй
доцент.

26. 24 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Жаргал
хаанаһаа
эхитэй юм?
Жаргал хаанаhаа эхитэй юм?
Булагай сарюун уhанhаа,
Буряадхан дуунай аялгаhаа,
Булашын амтатай үнэрhөө,
Бууралхан эжын сэдьхэлhээ.
Жаргалай харгы — тоонтоhоо,
Жаргалай эхин — эжы абаhаа.
Жаргал хаанаhаа эхитэй юм?
Нютагай хара шоройhоо,
Нангин дуранай хүсэнhөө,
Нооhоор нэхэhэн бээлэйhээ,
Нялха нарайн энеэдэнhээ.
Жаргалай харгы — тоонтоhоо,
Жаргалай эхин — эжы абаhаа.
Жаргал хаанаhаа эхитэй юм?
Эртын хабарай горхонhоо,
Эмнигэй хурдан гүйдэлhөө,
Үнжэгэн сагаан hүнhөө,
Үбгэд, хүгшэдэй үреэлhээ.
Жаргалай харгы — тоонтоhоо,
Жаргалай эхин — эжы абаhаа.

27. 25 Б АЛА Р Ь ЕВА Т У Я Н А
Захяа
Наhанай харгы хэлэшэгүй ута,
Намилзаhан торгон утаhандал.
Нүхэсөөд ябаhан инаг гансадаа
Найдаарай үнэн зүрхэнhөө.
Бүрхэг тэнгэридэ мүшэдэй унтарбал,
Бүтүү манан соо харгыгаа алдабал,
Буряадхан дуугаа шангаар дуулаарай,
Бусаад ерэхэш хайрата гансадаа.

28. 26 Б АЛА Р Ь ЕВА Т У Я Н А
Нютагай
татаса
Тоонто нютагаа
зүүдэндээ харан,
Тала дайдаараа
нюсэгэн хүлөөрөө алхалнаб,
Түмэн хонидой
маараан соностожо,
Тойроод байhан
байдал хубилна.
Эхын зөөлэн үгэнүүд
шэхэндэмни гэнтэ дуулдаад,
Эдирхэн хаhамни
тодоор hанагдаба,
Наранай элшэдэл
нютагайм газар харагдаад,
Нялха нарайдал
нулимсаяа аршанаб.

29. 27 Б АЛДО Р Ж Ы Н Б АДА Р АА
Бусахаб
даа Буряадтаа
Үндэртэ ниидэһэн хун шубууе
Үйлын үри хүтэлөөгүй,
Сайран нэлмыһэн хуһан сэргые
Сагай һалхин хибээгүй.
Одоо, хүбүүдни, ерыт гэжэ
Ойхон, Бархан, Алхана гуниглана.
Басагадни, одоо, ерыт гэжэ
Байгал далай салгидана.
Буряад орондоо хаана холоһоо бусахаб даа,
Бууса нютагтаа, тоонтодоо хүрэхэб даа.
Угаа уһанда хаяагүйб,
Урданайнгаа ёһо гурим мартаагүйб.
Түрэл хэлээ орхёогүйб,
Түрэһэн тоонтоо мартаагүйб.
Одоо, хүбүүдни, ерыт гэжэ
Ойхон, Бархан, Алхана гуниглана.
Басагадни, одоо, ерыт гэжэ
Байгал далай салгидана.
Буряад орондоо хаана холоһоо бусахаб даа,
Бууса нютагтаа, тоонтодоо хүрэхэб даа.
Наран мандаһаар Наян-Наваада,
Һарань гэрэлтэһээр Дорнын талада,
Дуун боложо бидэ үнгэрөөгүйбди,
Домог боложо бидэ хайлаагүйбди.
Балдоржын
Бадараа (1980)
Үбэр-Монголой
Шэнэхээн нютагай
Баруун hомон.
Сагаангууд обогой.
Эвенк хушуунай
Хүлэнбуйр хотын
уран зохёолшодой
ниигэмлигэй гэшүүн.

30. 28 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Одоо, хүбүүдни, ерыт гэжэ
Ойхон, Бархан, Алхана гуниглана.
Басагадни, одоо, ерыт гэжэ
Байгал далай салгидана.
Буряад орондоо хаана холоһоо бусахаб даа,
Бууса нютагтаа, тоонтодоо хүрэхэб даа.

31. 29 Б АЛДО Р Ж Ы Н Б АДА Р АА
Ушархын
хото
Улаан-Үдэ
Орон намжаарһан намарай бороон
Он сагуудые һэрюулһэн хонхо шэнги,
Тэрэ үедөө сэдьхэл аргамжаад байһан
Түрэл нютагай бодол эзэлһэн хүн шэнги.
Би мартаагүйб, тэрэ үешни минии байһан,
Би мартаагүйб, тэрэ үедөө би шинии байһам,
Улаан-Үдын үдэшын гудамжа,
Ушарһан нүхэдэй ханилха хото.
Сэлюухэн гудамжадань сэдьхэлээ гээжэ,
Һэрюухэн һалхиндань бодолгото болон алхалаад,
Сэсэрлигэй нарихан зүргэнүүдээр
Сэнгэн жаргахам даа нүхэдтэйгөө.
Би мартаагүйб, тэрэ үешни минии байһан,
Би мартаагүйб, тэрэ үедөө би шинии байһам,
Улаан-Үдын үдэшын гудамжа,
Ушарһан нүхэдэй ханилха хото.
Агаар зураһан һолиртонь
Амидарал, ерээдүйгөө зүгнэнэб.
Зүдэр бороондонь субагүй гүйлдөөд,
Зүүдэн соомни аба эжым һанагдаа.
Би мартаагүйб, тэрэ үешни минии байһан,
Би мартаагүйб, тэрэ үедөө би шинии байһам,
Улаан-Үдын үдэшын гудамжа,
Ушарһан нүхэдэй ханилха хото.

32. 30 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Угай
Байгал
Аяархан Байгалай сэнгэлэн уһан
Аманай ангаа гаргажа,
Дайдын захада, тэнгэриин хаяада,
Дуулаха дуунайм уран нугалаада.
Холохон Байгалай уужам тала
Тэнгэри газараа залгажа,
Дээдүүлэйнгээ шүтээн — обоо тахилгада,
Дээжэ сайгаараа үргэл бариналби.
Буурал замбуулинай этигэл —
Байгал далай, бурхан далай.
Зориг шанга Буряадаймни
Ундалха уһан, угай нютаг.

33. 31 Б АЛДО Р Ж Ы Н Б АДА Р АА
Минии
Шэнэхээн
Шэлүүhэн малгай үмдэжэ, түрүү бариhан,
Нэхы дэгэл дээрээ шонын арhан даха хэдэржэ,
Утаhатай гуталдаа ямаан пэниие углажа,
Шаргадаа мори хүллэһэн,
Саhатай үбэл нажардаггүй
Сэнгүүхэн зантай минии Шэнэхээн Буряад!
Задагай доро наранда халажа, самнажа барилдаhан,
Зосоом тэнигэр гэжэ дуулажа нарьяhан,
Хүдэр мүнгэн хутага
Шанхай дурдан бүhэдээ дунтай зүүжэ,
Хүгшэд үбгэдэй урда тээ ёhотой номтойш ябаhан
Хүшэгэ тэнгэриин доро
Монголой нэгэ угсаа
Минии Шэнэхээн!
Энгэртэй торгон тэрлиг, халюун хилэн тойробшо
Дарааб сэмбэ юудэн, суба, хром сабхи,
Хормойтой уужа, хоргой хүбөө,
Улаан залаатай шобогор малгай,
Зэмhэгтэй дэгэл, туйба даруулга, толи, хэтэ сахюур.
Гарай уранаар түрэдээ алдаршаhан,
Зөөдэл hуудал амидаралтай
Минии Шэнэхээн Буряад!
Уларил бүхэнэй хубсаhан бүринь
Онсогойхон заhалтай минии Шэнэхээн Буряад!
Урданай заншалаа хаяагүй
Намжархан зохид минии Шэнэхээн Буряад!

34. 32 Б АЛДО Р Ж Ы Н Б АДА Р АА
Уусын дуугаар басагаа уяруулжа,
Наада нарьяантай мордуулдаг
Минии Шэнэхээн Буряад!
Намдаг ноёноймнай амбан ноёнhоо олоhон
Голой гурбан тохойтой, гоёл нютаг Шэнэхээн,
Шэртэхэдэл зохид хадануудай шэлэл нютаг Шэнэхээн!
Жэлдээ тахил обоотой, жэгтэй гоёл Шэнэхээн!
Наадан нарьяан олонтой, намжар гоёл Шэнэхээн дээрэ.
Наян жэл нютаглаhан намтар түүхэтэй
Минии Шэнэхээн Буряад!
Жэгтэй зөөдэлөөр ерэлтэй
Жэнхэни буряад даа, буряад!
Шэрүүн үеын үнгэрэлтэтэй
Шэнэхээн буряадай түүхэ хэсүү даа, хэсүү!
Сэгнэжэ болодоггүй сэдьхэлдээ
Сэнтэжэ ябаагүй минии Шэнэхээн Буряад,
Сэсэрхэжэ хүнтэй үгэ буляалдадаггүй
Yсөөхэн үгөөр, олон бодолоо элидхэhэн
Гүндүүхэн зантай минии Шэнэхээн Буряад!
Ёохорой аяда хатаржа бүжэглэhэн,
Ёотогоршожо нэгэнээ гадууршалдаггүй
Ёhо руугаа гэжэ үнгэрhэн ушараа эрьесүүлhэн
Ёhоорхон зантай минии Шэнэхээн Буряад!
Ажалай хойно орожо, набтаганажа ябаагүй,
Архи уугаа hаа, ууhан шэнгеэр уудаг,
Анда нүхэдтэеэ ябаа hаа, ябаhан шэнгеэр ябадаг,
Атагадханш гэдэггүй минии Шэнэхээн Буряад!
Бэреэд басагадай дэгэлынь илгаатай,
Бэлэдхэжэ эдидэг эдеэниинь онсолигтой,
Бэлшээри дүүрэн бухал обоолдог,
Барагтай зонhоо сошодоггүй
Ажалша минии буряад зон гэжэ
Аяархан холын Ага, Yлирэнгэ, Бооржо, Хори буряадhаа
Сагай дэбжээндэ таhарhан,
Энэл даа, минии Шэнэхээн буряад, энэл!

35. 33 Б АЛ Ь Ж И Н И М АЕВ ДА Ш ИДО Н ДОГ
«Алтарганын»
һүлдэ дуун
хүгжэмынь
П. Дамирановай
Ази түбиин шэмэрүүндэ
Алтаргана ургана.
Аригуун нютагта
Арад зомнай амидарна.
Дабталга
«Алтарганын» наадан — аялга дуун, хүгжэм,
«Алтарганын» наадан — аха дүүгэй наадан,
«Алтарганын» наадан — эрын гурбан наадан,
Монгол арадуудай наадан — «Алтаргана».
Аадар, мүндэр, шуурганhаа
Айгаагүй алтаргана.
Тэмсэл, зоболон, хашалтые
Тэсээлши, буряад арад.
Зунай ааяма халуунhаа
Зүдэрөөгүй алтаргана.
Түүхын харанхы гүн соо
Түрэлөө алдаагүй буряад арад.
Үнсэг ехэ дайдатаяа
Үндэhөөрөө холбоотойш.
Хүхэ Монгол зонтоёо
Хүйhөөрөө холбоотойш, буряад арад.
Бальжинимаев
Дашидондог
(1949–2006)
Шэтэ можын (Үбэр-
Байгалай хизаар) Агын
тойрогой Зүдхэли нютаг.
Буряадай багшын дээдэ
һургуули дүүргээд,
«Буряад үнэн» һониндо,
Буряадай номой
хэблэлдэ редактораар
ажаллаа. Буряад
Уласай соёлой габьяата
хүдэлмэрилэгшэ.

36. 34 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Буряад-монгол
арадни
Бүртэ-шоно эсэгэтэй, Гуа-Марал эхэтэй,
Буурал сагаан түүхэтэй буряад монголшууд
гээшэбди.
Хорилартай мэргэнэй Баргужин-гуа хатанhаа
Байгал шадар тэнжэhэн барга-буряадууд гээшэбди.
Алан-Гуа эхэмнай, Ара-Монгол нютагнай,
Хун шубуун гарбалнай, хуhан модон сэргэмнай,
Байгал номин далаймнай, Баргужин-Түхэм нютагнай,
Саян үндэр ууламнай, заяан ехэ Монголнай!
Хамаг Монголые хамталhан Хаан Чингисэй үринэр
Хангай, Хэнтэй, Саяандаа хаяа хадхан hуунал даа.
Онон, Хэрлэн голнууднай олон арадые тэнжээгээ,
«Алтарганымнай» найр наадан аха дүүнэрые
нүхэсүүлээ.
Түрэл дайда, түрэhэн нютаг хоёрhоо
Түби дэлхэй дээрэ нангин юумэн байхагүй!
Ямар байнаш даа, буряад-монгол арадни
Ядарха сагууд тохёолдоно үгы бэзэ?
Нарые халхалhан үүлэн нарбайhаар талииха,
Наруули hайхан таладамнай сэсэгүүд ургаха,
Мүнхэ тэнгэриин агуу хүсэндэ түшэглэн,
Монгол туургата арадууд эбээ нэгэдүүлхэ.

37. 35 Б АЛ Ь Ж И Н И М АЕВ ДА Ш ИДО Н ДОГ
Мүнхэ
байхань
болтогой!
Алан-Гуа эжынгээ арюун hургаал сахижа,
Эб нэгэтэй байхамнай эгүүридэ мүнхэ болтогой!
Үүлэн хатан эжынгээ үгын hайханиие сахижа,
Зам нэгэтэй байхамнай замбида мүнхэ болтогой!
Алтан наранай мандаа сагта,
Алтарганын ургаа сагта
Монгол, буряад арадуудай
Моридой түбэрөөн бү таhараг!
Бурхан-Халдунай байгаа сагта,
Бурьялаа Ононой мэлмэрээ сагта
Монгол, буряад арадуудай
Моридой түбэрөөн бү таhараг!
Богдо Чингис хаанайнгаа бодолой hайханиие сахижа,
Түрэл түтим байхамнай түбидэ мүнхэ болтогой!
Бальжан хатан эжынгээ бата hургаал сахижа,
Дэрэ нэгэтэй байхамнай дэлхэйдэ мүнхэ болтогой!
Богдо-Уулын шобхойгоо сагта,
Байгал далайн долгилоо сагта
Монгол, буряад арадуудай
Моридой түбэрөөн бү таhараг!
Одхон-Тэнгэриин тэбхыгээ сагта,
Орьёлоо Сэлэнгын миралзаа сагта
Монгол, буряад арадуудай
Моридой түбэрөөн бү таhараг!

38. 36 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Буряад
зомди
Улаан-Үдын ехэ hургуулиин
оюутан ашадаа
Урданай ехэ хуби табилангаар
Улас Монгол оронhоо ерэжэ,
Улаан-Үдын ехэ hургуулиин
Оюутан болохо талаан таараа…
Ехэ hургуулияа амжалтатай дүүргээрэй,
Ерээдүйншни амидарал өөдөө байха гэhэн
Эхэ эсэгымни шанга захяа байха,
Эндүү гаргахагүй хатуу үүргэтэйб.
Унаган буряадайнгаа нютагта ошобош даа, хүүгэмни,
Уула, уhанииньшье харахал байха гэжэ
Хүгшэн эжымни үгэлэн, дуулан,
Хүсэд сээжэлдүүлhэн hургаал байха.
Буряад лэ хүн мүн hаа, номдо hайнаар hураха
ёhотойш.
Буряад лэ хүн мүн hаа, ажалша, сэбэршэ байха
ёhотойш.
Буряад лэ хүн мүн hаа, зулгы хүндэмүүшэ байха
ёhотойш.
Буряад лэ хүн мүн hаа, үнэншэ, шударгуу байха
ёhотойш.
Буряад лэ хүн юм hаа, муухай үгэ хэлэхэ ёhогүйш.
Буряад лэ хүн юм hаа, муу үйлэ хэхэ ёhогүйш.
Буряад лэ хүн юм hаа, буряадайнгаа нэрые хухалха
ёhогүйш.
Буряад лэ хүн юм hаа, хэлэ, ёhоо мартаха ёhогүйш.
Бальжиннямын
Зиидэгмаа (1952)
Улаанбаатар хотодо
түрэһэн, ууган нютагынь
Дорнод аймагай Баян-
Уула hомон. Гутаар
хальбан омогой. 1974
ондо Улаанбаатар хотын
Уласай багшын дээдэ
hургуули дүүргэһэн.
Хими, биологиин
багша, болбосоролой
магистр, Монгол Уласай
Болбосоролой тэргүүн
ажалтан.

39. 37 Б АЛ Ь Ж И Н Н Я М Ы Н З ИИДЭГ М АА
… Нээрээл би буряад хүнби.
Нэрээ бодожо ябаха ёhотойб.
Нэрэмни ганса минии нэрэ бэшэ —
Ниитэ буряадаар обогложо ябахалби.
Үнэн даа, бидэ бултаараа буряад зомди,
Үргэн дэлхэйдэ заяа хуби нэгэтэйбди.
Һаар ябадалгүй, хараалай үгэгүй,
Һайн заяатай буряад зомди.
Аригуун дээдэ изагууртай бэлэйбди,
Абьяас бэлиг ехэтэй бэлэйбди,
Ухаан бодолоор hаруул бэлэйбди,
Удам ёhоор шанга бэлэйбди.
Буряадайнгаа нэрые үндэртэ үргэе,
Бултанhаа үлүү амжалта гаргая.
Эб, нэгэдэл hайтай байя,
Эреэнхэн дэлхэйдэ алдараа мандуулая!

40. 38 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Буряад
хэлэн
Өөрэйнгөө бэшэhэн буряад шүлэгөө
Өөрөөл би монголшолжо үзэбэб;
Өөрэймни анханай hайхан аялга
Өөрэл болошоhон шэнги hанагдана.
Анханhаа би монголоор бэшэhэнээ
Алдуугүй зохидоор буряадшалжа үзэбэб;
Анханай hанаамни хэбээрээл аад,
Аялгань харин зохидхон болоhон байба.
Нютагhаа холо үни ябаад,
Нютагайнгаа хүнтэй хөөрэлдэхэ зуураа,
Өөрэймни сэдьхэл hэргэн баясажа,
Үргэ хэлэмнишье амарха шэнги болоо.
Иигээд лэ үзэхэдэ, буряад хэлэн
Ирагуу hайхан аялгатай байна.
Элинсэг хулинсагhаа манда үлөөhэн
Эрхим үнэтэй бэлэг байна.
Хөөрөлдөөд hуухада хүндын зэргэтэй,
Хүүгэдэй hурахада нугархай зөөлэн,
Гадаадын ямаршье хэлэ hурахада
Гажахагүй ульгам, налархай зулгы,
Эртэ урданай ехэ түүхэтэй
Эрдэниин шүтөөн буряад хэлэеэ
Энэ зандань мартаа hаамнай,
Эсэгын hүнэhэн амархагүй байха.

41. 39 Б АЛ Ь Ж И Н Н Я М Ы Н З ИИДЭГ М АА
Тон нарайдам бүүбэйлжэ аялгалhан,
Тоонтын хөөгөөр намайе хөөдэлсэhэн,
Хурьга эшэгэ сугтаа гүргылэлсэhэн,
Хурдан мори ташуурдан хуугайлалсаhан,
Эсэгэ эхым hургаал хүртөөhэн,
Эртэнэй түүхэеэ анхаран шагнаhан,
Энхэргэн нарайхан түрүүшынгээ дурые
Эльгэ зүрхэнhөө шамдаа шэбэнэhэн,
Айдарай дуунай ирагуу аялгаар
Айлай найрта урилдан дуулалсаhан,
Бууралхан хүгшэдэйнгээ мүнхын дурасхаалда
Буянай маани сугтаа хүгжөөлсэhэн,
Халуунда халажа, хүйтэндэ даарахадамни,
Халхай, тэ-т-ты гэжэ зэргэ сошолсоhон,
Айжа, үбдэжэ абарал эрихэдэмни,
Ашатай эжыем хамта дуудалсаhан,
Аляахан багадаа hураhан түрэлхи хэлэмни,
Ами табихадаа хэлэхэ hүүлшымни үгэ,
Арад зоноймни сэдьхэл хүглэhэн
Аянга hайхан буряад хэлэмни.
Түүхэ hэхээд үзэхэдэ, хаан Чингэсэй нагасын хэлэн
Һүнэжэ усадаха ёhогүй Монгол бэшэгэй hуури хэлэн.
Түрын хэлээр яригты гэжэ хашаашье hаань,
Һургуули номдо заахагүй, хабшаашье hаань,
Хөөрэлдөөд hуухада хүндын зэргэтэй,
Хүүгэдэй hурахада нугархай зөөлэн,
Гадаадын ямаршье хэлэ hурахада
Гажахагүй ульгам, налархай зулгы,
Буряад хүндэл таарадаг,
Бүтэн сэдьхүүлжэ шададаг
Аялга hайхан түрэлхи хэлэеэ
Анханаhаань хүүгэдтээ заажа, hургая.

42. 40 Б АЛ Ь Ж И Н Н Я М Ы Н З ИИДЭГ М АА
Эртэ урданай ехэ түүхэтэй
Эрдэниин шүтөөн буряад хэлэеэ
Энэ зандань мартаа hаамнай,
Элинсэгэй hүнэhэд амархагүйбши гү даа.

43. 41 Б А Т О Б ОЛО Т ОВА ДУГА Р М А
Уг
гарбалай
һүүдэр
Уг гарбалаймни hүүдэр холоhоо
Уг гарбалай утаhаар дамжан,
Үлзы тоонтын шэмэ шэнгээн,
Үеhөө үедэ таhарангүй ерэнэ.
Эжын бүлеэхэн уурагаар
Энхэрэл сээжэдэ шэнгээнэ,
Эсэгын сэнтэйхэн hургаалаар
Этигэл зоригые хүгжөөнэ.
Эртэ урдын залгалаа —
Эршэтэй угаймнай зангилаа,
Эрмэлзэл зоригоймнай hүлдэ
Эрьежэл байха даа хүүгэдтэмнай …
Батоболотова
Дугарма (1951)
Шэтэ можын (Үбэр-
Байгалай хизаар) Агын
тойрогой Могойтын
аймагай Сагаан-Уула
тосхондо түрэhэн. 1971
ондо Агын багшын
дунда мэргэжэлэй
hургуули дүүргэжэ
гараа. 1981 ондо Шэтын
багшын дээдэ hургуули
географиин багша
мэргэжэлээр дүүргэжэ
гараhан юм.

44. 42 Б А Т ОЕВ Б АА Т А Р
Түрэл
арадаа
мандуулая
Үүдэн сүмөөр үлеэhэн
Алхана уулын адистай,
Зүүдэн мэтээр hанагдаа
Агуу холын түүхэтэй
Түрэл арадаа мандуулая.
Түмэн олон таабаритай
Түүхэтэ Наян-Наваагаа
Түүрээн дуулаhан зандаа
Табгай сагаан таладаа
Түрэл арадаа мандуулая.
Заяа табилан хоёрой
Замай холын харгыда
Заншал соёлоо согсолон,
Замби түбиин зулайда
Түрэл арадаа мандуулая.
Онон хатан мүрэнэй
Оюун номин мандал дээр,
Онгон сагаан бурхадай
Одон сэнхир гэрэл дор
Түрэл арадаа мандуулая.
Батоев
Баатар (1948–2005)
Шэтэ можын (Үбэр-
Байгалай хизаар) Агын
тойрогой Зугаалай нютаг.
Москвада М. Горькийн
нэрэмжэтэ уран
зохёолой дээдэ һургуули
дүүргэһэн. Ородой Уран
зохёолшодой эблэлэй
гэшүүн байгаа.

45. 43 Б ИЛИК Т УЕВА ДОЛ С О Н
Аба
эжын
захяа
Хүгшэрhэн маныгаа захяае
Хүүгэднай шагнажа абагты:
Хайрата аба эжыгээ
Хүндэлжэ хододоо ябагты!
Үбэл зун сэлгэн
Зүлгэ ногоон ургадаг.
Үбгэд хүгшэдые сэлгэн
Үетэн багашуул үсэдэг.
Хаанашье дэлхэй дайдаар
Холо ойгуур ябахадаа,
Хэндэшье урин зөөлэхэнөөр
Хандажа, хүндэлжэ ябаарайт.
Үнэн сэхээр ябахадатнай,
Урдатнай харгы ута байха.
Түрэсэн гарасан нютагаа
Түүрээн магтажа ябаарайт,
Өөрын сайхан дайдаяа
Хөөрэн, дурсан ябаарайт.
Ахань боложо багашуулда,
Аханарта дүүнь боложо,
Эгэшэб гэжэ энхэржэ,
Дүүм гэжэ дүнгэжэ ябаарайт.
Уужам дайдадаа ябахадаа
Хүнгэн хүлтэй, hонор,
Биликтуева
Долсон (1930)
Буряад Уласай Сэлэнгын
аймагай Ноёхон нютаг.
Үндэр наһатай хүдөө
ажахын ажалай ветеран.

46. 44 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Хурса нюдэтэй, ухаантай,
Холын бодолтой,
Үнэн нүхэдтэйгөө
Санасанаа хөөрэлдэжэ,
Олон түмэн арад зонтойгоо,
Эрдэм номоо шудалжа,
Энхэ, мэндэ, амгалан,
Эбтэй хүдэлжэ ябагты.

47. 45 Б ИЛИК Т УЕВА ДОЛ С О Н
Наһанай
жаргал
Булжамуур шубуунай жэргэн наасахада,
Бүмбэр хонидой маараан соо
Үглөөнэй нарые угтан байдаг
Үлгэн hайхан тоонто нютагни.
Үүрэй солбоноор үтэр босожо,
Үргэн таладаа хонидоо гаргажа,
Үдэрэй халуунда сайгаа сорожо,
Үдэшын хараа борлоходо бусажа,
Аглаг талаяа зүүдэндээ манажа,
Арбагар заахан ашанараа хаража,
Хойноhоом дахажа гүйхэдэнь,
Хоншуухан түнтүүень үнэсэн хүлгэжэ,
Хотогор сагаан хотон нютагтаа
Буряад эхэнэрэй буянда хүртэжэ,
Наян табанай дабаа дабанхайб,
Налайжа hуухадаа урматайб, баяртайб!

48. 46 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Монгол
туургатанда
эльгээхэ
мэдүүлгэ
Юртэмсын юумэн бүхэнэй
даахяа унагаажа амжаагүй байхада,
Тэнгэри изагуурта
нүүдэлшэн харбаашад нэгэл наранай доро
Эшэгы гэрээ бүтээжэ, юртэмсын нялхадта
хуу үмэглэхэ халхабша боложо байhые,
Суу гэжэ нэрэдэ
тэрэнэй хуу сохилон дуhалжа байhые,
шуhан гэжэ үгэ нэмэлсэн,
Суу шуhан хоёрой
эхын нэгэ бэедэ оршохые танюулаа бэлэй.
Сагай жамаар түүдэг согтожо,
туурга нимгэржэ,
тэнгэриин аргамжа алдагдаа.
Үбэл үгы намар,
зун үгы хабар —
иимэл саг тудаа.
Нооhо hабажа,
hэеы бүтээдэг үйлые hайшаажа,
хони тойглохо
Тэнгэриин хилые үргэжэ,
дахан баярлажа,
шүтэн мүргэхэмнай болтогой!
Нара, hара хоёр,
тэнгэриин одод, газарай үндэhөөр
үдэшын хоол баряад,
Нойрсожо амарха саг дүтэлөө бэзэ …
элинсэгэй hүнэhэ, галай амиие
хогоосоной урда бү hүгэдүүлэе!
Болдын
Батхүү (1968)
Монгол Уласай Хэнтэй
аймагай Дадал һомон.
МУИС-ай монгол хэлэ,
уран зохёолой һалбари
дүүргэһэн. Шарайд
угай ирагуу найрагша.
Монголой Зохёолшодой
эблэлэй хорооной гэшүүн.
Намжил Нимбуевай
нэрэмжэтэ ирагуу
найрагай урилдаан,
2012 оной «Алтаргана»
нааданай дээдын
шагналтан.

49. 47 Б ОЛД Ы Н Б А Т Х ҮҮ
Монголой
нюуса
тобшо
Зангилаа табан түбиин
Заха хизааргүй байхада,
Хүхэ сэнхир оршолондо
Занданай сэсэглэхэ сагаар
Суу бэлигэй тэнгэридэ
Һуудал түхеэрhэн изагууртамни.
Дээдэшүүлэй нюдэ баясуулжа,
Дэлхэйе дээбэрлэhэн hударни.
Тооhотой шара оршолоной
Торгоной замтай байхада,
Тоотой хэды мэргэдэй
Хахаран ошохо сагаар
Хурмастын биирэ адхаhан
Хубидаа hахюултай изагууртамни.
Худал, үнэнэй шэгнүүр дээр
Хорбоое тэнсүүлhэн hударни …

50. 48 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Алтаргана
Алтарганымни сэсэг —
Алтан наран бэлэй.
Арад түмэнэймни сэсэг —
Алаг үринэрни бэлэй.
Алтарганымни хадхуурынь
Армаг-эрмэг бэлэй.
Арад түмэнэймни шэрүүниинь
Аймшаггүй зориг бэлэй.
Алтарганымни үндэhэн
Алда алдаар хэмжэшэгүй.
Арад түмэнэймни үндэhэн
Арюун бурханайхи бэлэй.
Алтарганымни модон —
Байгаа дэлхэйн шэмэг юм.
Арад түмэнэймни hүлдэ —
Бурхан тэнгэриин сахюусан юм.
Алтарганымни үндэhэн —
Газар дэлхэйн аргамжа юм.
Арад түмэнэймни үндэhэн —
Агаар тэнгэриин аргамжа юм.

51. 49 Б ОЛД Ы Н Б А Т Х ҮҮ
Аялгата һайxaн
буряад хэлэмни
Юртэмсын хүн түрэлтэндэ
Эхэ хэлэнhээ ондоо
Мүнхын аршаан үгы.
Эхэ хэлэеэ мартабал,
Мүхэлэй үүдэ нээхэ…
Тэнгэриин хууляар амилhан
Аялгата буряад хэлэмни.
Газарай манлайда мүндэлhэн
Буряад-монгол хэлэмни.
Барга-Баатар хаанай
Һүнэhэ эбээhэн буряадни.
Баргажан-Гуа хатанай
Һү шэнгээhэн хэлэмни.
Бүртэ буурал абымни
Хүлэгэй дуун бэлэй.
Марал-Гуа эжымни
Үлгын дуун бэлэй.
Буряад зургаан эсэгын
Буян шэнгээhэн хэлэмни.
Бархан хаан уулын
Сабдагта тэдхүүлhэн хэлэмни.
Наратын хээлидэ мүнхэрhэн
Наян-Наваа нютагни.
Һаратын сээжэдэ эгэшэглэhэн
Аялгата буряад хэлэмни.
Саяан үндэр хадын
Сууряанай шэмээн бэлэй.
Һара наран хоёрой
Шэхэнэй шэмэг бэлэй.

52. 50
Уг изагуураа hабагшалhан
Уйгар монгол бэшэгни.
Ухаан бодол сэсэлhэн
Урихан буряад хэлэмни.
Онон хатан, Хэрлэнэй
Омогто дуун бэлэй.
Оршолон дэлхэйе уярааhан
Домогой дуун бэлэй.
Зандан-Жуугай хубилгаан
Һахил хүртэhэн Буряадни.
Замби түбиин мэлмыдэ
Заяа тэдхэhэн хэлэмни.
Бабжа-Барас баатарай
Номын хүбшэ бэлэй.
Бальжан сэсэн хатанай
Ухаанай hомон бэлэй.
Энэрэлтэ Байгал далайн
Эгэшэгтэ дуун бэлэй.
Эсэгэ Гэсэр хаанай
Эльгэлхэ дуун бэлэй.
Бүртэ буурал абымни
Хүлэгэй дуун бэлэй.
Марал-Гуа эжымни
Үлгын дуун бэлэй.
АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р

53. 51
Буряад-Монголой
нютаг
Буурал түүхын алтан хуудаhанда мүнхэржэ үлөө
Буян заяатай элинсэг гарбалнай — манай шүтөөн.
Бусадhаа хамгаалhан эхэ оронойм гал гуламта —
Бурьялаа зүрхэнэйм, бэе, сэдьхэлэйм нангин шүтөөн.
Уянгата дуу, хэлэ, соёл хүргэжэ ерэhэн
Утын ута зам харгы — арад зоноймни шүтөөн лэ.
Энхэргэн hайхан аба эжын бидэндээ шэнгээhэн
Эртын hургаалтай ёhо заншал — эрхим ехэ шүтөөн.
Элинсэгэйнгээ тоонто нютагта жарган hуурижаа
Эрдэм ухаантай арад түмэнэймнай нангин шүтөөн.
Тэнгэриин толидол далайдаа зальбаран hүзэглөө
Түрэл үри, аша, зээнэрнай — ерээдүймнай шүтөөн.
Тэмсэжэ олоhон сүлөөмни бурханhаа заяатай
Тэнгэри изагууртай элинсэг — бурханай юрөөл.
Амидарал тэдхэдэг аршаан бурханай мэлмытэй,
Арад зомнай, Байгал далаймнай бурханай хэшэгтэй.
Буряад-Монгол нютагнай бурхадаймнай орон бэлэй,
Булта олоной жаргаhан тэнгэриин орон бэлэй.
Бурханhааш нюухадан харамнаха нютагни бэлэй.
Бусахын сагта hүнэhөө мануулха оромни бэлэй.
Б ОЛД Ы Н Б А Т Х ҮҮ

54. 52
Буряад-Монгол
орон
Хүхэ тэнгэриhээ заяатай,
Хүл нүүдэлэй домогтой,
Юhэн сагаан hүлдэтэй,
Юртэмсэ дэлхэйн эзэн —
Буряад-монгол орон!
Эзэн Чингисэй омогтой,
Эзэрхэг хара hүлдэтэй,
Бата эдир золтой,
Баатар мэргэн солотой
Буряад-монгол орон!
Хас эрдэниин тамгатай,
Морин эрдэниин тооhотой,
Буурал дэлхэйдэ түүхэтэй,
Буян дэлгэрхэ юрөөлтэй
Буряад-монгол орон!
Даян-Дээрхиин шүтээнтэй
Далай Байгалай орон.
Дэлгэр баян сэдьхэлтэй
Дэлхэйдэ гайхама буряад арадтай
Буряад-монгол орон!
Зандан-Жуугай шүтээнтэ
Замби түбиин Буряадни!
Зэндэмэни эрдэниин убдистай
Захагүй Байгал далайтай
Буряад-монгол орон!
АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р

55. 53
Энхэргэн
Буряад
оромни
Табан хушуун малаа
Талаар дүүрэн адуулhан,
Баян Буряад ороноо
Баатар түүхээр хамгаалhан
Эртэ урдын домогтой
Эгээлэй буряад зомни!
Элүүр энхын үреэлтэй
Энхэргэн Буряад оромни!
Буряад-Монгол гүрэн
Буурал дэлхэйн манлайда
Бата оршохо түмэн юм,
Бадарха гэhэн орон юм.
Буян заяа дэлгэрхэ
Буряад-Монгол зон.
Эхэ дэлхэйн эзэн —
Ехэ монгол гүрэн.
Б ОЛД Ы Н Б А Т Х ҮҮ

56. 54 Б ОЛД Ы Н Б А Т Х ҮҮ
Юһэн
сагаан
туг
Юhэн сагаан тугтаа
Эрэ зоригоо даадхажа,
Юртэмсын мүнгэн зулайе
Ээтэн гуталаар тамгалhан,
Хошоо хоёр хүбшэргэйдэ
Хорбоо дэлхэйе багтаажа,
Даяар Монголой таладаа
Утын дуугаа шуранхайлhан,
Түмэн агтын тооhондо
Түби дэлхэй тунгаажа,
Түбшэн hаруул ухаагаар
Түрэ уласаа нэгэдхэhэн,
Бэлигтэ түгэсэй дээдэ
Би — монгол хүн!..

57. 55 Б УДАЕВ А М ГАЛА Н
Уг изагуурта
Буряадайм …
Ага, Хорёор дэлгэрhэн
Аман үгын абдар гэдэг
Арад зоноо суурхуулhан
Аман үгын баялиг —
Алтан мэтэ буряад хэлэн.
Аяар холын Захааминда,
Арадань hуудаг Түнхэндэ
Амалжа хүлэгөө мордоно
Ургажа мүнөө ябаhан
Угайм залуу үетэн.
Хангай дайдын hалхиндал,
Хадаhаа бууhан горхондол
Хүхижэ хүүеhэн «Алтарганадаа»
Хазаарта хүлэгөө унаа hэм,
Хүрьhэтэ энэ тоонтодо
Хүнхинэжэ байhанаа ойлгоо hэм.
Газар дэлхэйгээр дүүрэн
Ганганан шууяhанаа мэдээ hэм.
Бархан уулаар, Баргажанаар
Басагад одоол олон даа,
Дуран тухай минии дуун
Дуулдаба аа гү тэрээгүүр?
Ээ даа, хөөрхэй, мүнөөдэр
Эжым яаhан баяртайб?
Шалюур намаяа энхэржэ,
Шагнаад, нюдэеэ уhатуулаа …
«Алтарганын» хойто үглөө
Аажам хотын үйлсэдэ
Будаев
Амгалан (1979)
Захааминай аймагай
Утаата тосхон. Ородой
Уран зохёолшодой
эблэлэй гэшүүн.

58. 56 Б УДАЕВ А М ГАЛА Н
Мойhон харахан нюдэн,
Мэндэшэлэн, намда дүтэлбэ.
Дууша зөөлэн сэдьхэлэйм
Дуулаhан хүгжэм мэдэрээ гү?
Дуран тухай шүлэгhөөм
Дурлашаhанаа хэлэхэнь гү?
Уг изагуурта Буряадайм
Уран хэлэтэ арадай
Үндэhэ hууринь эндэhээ
Үдэжэ, хуhандал намаалха.
Буряад дайдаяа hэргээн,
Байгалай долгиндол эбхэрээл
Бүгэдэ Буряадай «Алтаргана».
Дуран тухай шүлэгүүдни
Дуулим hайхан Буряадтаа
Долгиной hэбшээндэ намнуулан,
Дуун болоод жэнгирнэ.
Улас түмэн буряадуудай
Уулзажа зохёоhон наадан —
Мүнхэ сагай найдал
Мандан байг лэ дэлхэйдэ!

59. 57 ГО М Б О Ж А П ОВ Т И М У Р
Наян-Наваа
дурдалга
Наян-Наваа нютагаа
Найдалаа түхөөн бэдэрхэдээ,
Зүрхөөрөө, зүнгөөрөө удхалжа,
Зүргэ замаа шэлэнэб.
Бэлигүүн орон руу зориходоо,
Бэрхэшээл дабаха үедөө
Һэжэгэй досоом түрэбэшье,
Хэшэгээ хэзээш алдангүй,
Дуулим Буряадтаа дууланаб,
Дуушын соло эдлэнэб.
Эшхэрмэ аялгата hэбшээн
Эршэтэй дууем жэмбүүрдэн,
Алтай хангай тээшэнь
Аянай жэгүүр дээр залана гү?
Наян-Наваа нютагынь
Аяар холош юм hаань,
Танилхан арюун хангалынь
Талын сэсэгүүд соо үндэнэб,
Алтан мүнгэн утаhыень
Арадай дуунууд соо сэдьхэнэб.
Гомбожапов
Тимур (1967)
Буряад Уласай Зэдын
аймагай Белоозёрск
тосхон. Уг гарбалаараа
Бэсүүрэй аймагай
Гутай нютагһаа эхитэй.
2014 оной «Алтаргана»
нааданай ирагуу
найрагшадай мүрысөөндэ
хүрэл медаляар
шагнагдаа. Ородой Уран
зохёолшодой эблэлэй
гэшүүн.

60. 58 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Үльгэршэн
Дурна зүгэй орон дайдаар
Дуулан нүүгээ элинсэгэй
Эртын аялга сэдьхэжэ,
Энхэ hабагша татаhам,
Хэсэ хэнгэрэгэй бүүеэн доро
Хэтын баатаршуулай соло
Хүлэгэй түбэрөөндэл соностоод,
Шүлэгэй мүрөөр ерэхэдэнь,
Морин хуурни уянгалан,
Монгол гарбални дурсагдаа,
Дүхэриглөөд hyyгaa нүхэд
Дууряан хамта дабталсаа.
Үүрэй сайхын урда тээ
Үльгэрэй хүлэг үзэгдөөд,
Зэбын үзүүртэ гансата
Зэдэлхэдэл гээд, hүлдэмни
Тэнгэри газар хоёрой
Тэмсэл соогуур сахилгаатаа,
Түмэн сэрэгэй хоолойгоор
Түүрээн магтааб илалта!

61. 59 ГО М Б О Ж А П ОВ Т И М У Р
Хун
шубууд
Аажам хабарай агаараар
Аянай шубууд ганганалдаа,
Үүлэн сагаан хадагаар
Үдэhэн дайдань угтаа.
Номин хибэс дэрлэжэ,
Hoohoёo hэбин хүльбэрнэ.
Хүнгэн жэгүүрнүүдээ дэлгэжэ,
Мүнгэн бэеэ сэбэрлэнэ.
Далайн саанаhаа бууhан
Дангина hайхан шубууд,
Эртын домог hануулан,
Элинсэгэйм эхи дурдуулба гүт?
Cahaн шэнгеэр сайбалзаад,
Сагаан hанаа уряалба.
Дуран шэнгеэр үзэгдөөд,
Дуунай аялга түрүүлбэ.
Сэдьхэлни гэнтэ далижаад,
Сэнхир огторгой руу дүүлеэлби.
Уг гарбални дуудаад,
Үльгэрэйнь орон руу ниидээлби.

62. 60 ГО М Б О Ж А П ОВ Т И М У Р
Буянтай
хүм даа
Буряадтаа түрэжэ,
Буряадтаа наhалха —
Буянтай хүнэй
Үйлэ юм даа.
Хүн болоhооршни,
Хүлэг үүрhэхэ.
Алхам хэхэдэшни,
Аба эжынэр юрөөхэ.
Ая гангада,
Аянай шубуудта
Уян сэдьхэлни
Уярмаар дуратайл юм.
Үргэн талын,
Үндэр майлын
Һалхилма дуунууд
Һанаандам тааруул юм.
Бурхантай, буянтай ябаха —
Буряад хүнэй
Үндэр хуби заяа
Эдлэхээ hэдэнэлби,
Эрхимдэ hураналби.
Нара hapahaa,
Гал yhaнhaa
Hahaapaa hуранаб.

63. 61 ГО М Б ОИ Н И Р И Н А
Гүн
талын
шэбэнээн
Гүн талын шэбэнээ соносооб,
Гүбэр-шэбэр абяаень дуулааб,
Гүн ухаандам сахилгаан мэтээр
«Хүннү!» гэжэ намайе дуудаба.
«Хүн» гэжэ үгэhѳѳ гараhан,
Хүн түрэлтэнэй мянгаад жэлэй түүхэдэ
Мартагдашагүй сараа үлѳѳhэн
Хүннү арадай таhардаhамби!
Хүхэльбэ сахилзын хүлгѳѳн соо,
Халюурма хилганын зэрэлгээн соо,
Мүнгэн сагаан хюруу дээр
Таашагүй нюуса түхѳѳгѳѳлби.
Нүүдэлшэ байдални хүннүhээ эхитэй.
Нюдэнэйм сэсэгы дайнда тэhэржэ,
Нютагай хүрьhэндэ шэнгэн урдаад,
Нямняа сэсэгээр hалбаран ургаа.
Гэрэйм hарабша — огторгой, мүшэд,
Ханын хүшѳѳhэн — үргэн таламни.
Хурдан гүрѳѳhэ мүрдэн ябахадаа,
Хүрин хээрээрээ hалхи үреэлби.
Гүн талын дундаhаа гараhан,
Гүн жэлнүүдэй орьёлмо тооhондо
Мохошогүй зоригоороо суурхаhан
Хүннү арадай hадаhамби.
Гомбоин
Ирина (1965)
Шэтэ можын (Үбэр-
Байгалай хизаар) Агын
Буряадай тойрогто Онон
голой эрьедэ түрэһэн юм.
Эрхүүгэй Ехэ һургуули
сурбалжалагшын
мэргэжэлээр дүүргээ.
Н. Нимбуевай нэрэмжэтэ
Уласхоорондын
урилдаанай шагналтан.
Мүнөө Москвагай
Гүрэнэй ехэ һургуулида
багшална.

64. 62 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Буряад
хүгжэм
Урданай дуунай ута уйдхар
Морин хуур зайдалаад морилбо.
Улаахан зүрхэнэйм хүбшэргэйе
Уутатайнь доһолгон хайлуулба.
Буряад зоной заяанай зам
Булган талаар сууряатана.
Сэдьхэлэйм хүбшэргэй дүүжэндэн,
Сэргэдэм боожоо торгоно.
Уйлаан дундуур һугшарһан бороо,
Алалсаан соогуур хашхарһан эхэ
Хүгжэмэй долгиной шааяан соо,
Хохимойн шуһанай лугшаан соо.
Шубуунай үдэнһөө үнжэгэн хүгжэм
Шарай сэлмээн, миһэрэл түрүүлнэ.
Бударһан саһанай бунхан агаарта
Бусадай түлөө зальбаран зогсоном.
Буданта талын зэрэлгээн соо
Бууралхан эжы намайгаа хүлеэнэ.
Буряадхан хүгжэмэй эршэдээн соо
Бушуухан моридой түбэрөөн дуулдана!

65. 63 ГО М Б ОИ Н И Р И Н А
Ёохор
Мүнгэн һүниин хээли соо галай дүлэн дүрэлзөөд,
Мүнхэ далайн эрье дээр гарай адхаан һайхан даа.
Булай зохид басагантай баатар хүбүүн хүтэрэлдөөд,
Буряад ёохор хатарта бушуу ерээл, эрхим даа.
Ая-ая-аяалай!
Басагад:
Минии хайратын энеэхэнь хонгёо хонхын абяаншуу,
Мэшэеэн нам руу харахань хүрин зүрхым абаһаншуу.
Энгэртэшни няалдажа, агшам зуура һаатая,
Эрбээхэйдэл элижэ, зүрхэн дээрэш үлэе.
Ая-ая-аяалай!
Хүбүүд:
Зунай зулгы сагые зайдаар унан табилуулая,
Зула сэсэг ургуулжа, залуу шамдаа бария.
Булсагархан уралдаш будаг болоод няалдаһайб,
Байгал далайн сахалидал бүхэли үдэрөө манаһайб.
Ая-ая-аяалай!
Басагад:
Онгосынгоо оёорто омоли загаһа тээгээ гүш?
Ордон мэтэ байшангаа оролдожо баряа гүш?
Һүндэл адли гэгээхэн һайхан сэдьхэл дураяа
Һүүлшын амяа абаһандал хайрлан-хайрлан байналби.
Ая-ая-аяалай!

66. 64 ГО М Б ОИ Н И Р И Н А
Хүбүүд:
Амраг гансам, ерээрэй, амидаралаймни аянда.
Али олон олзо соом абарга загаһан — гансал ши!
Үүрэй толоноор үрдилдэн, үбгэ эсэгээ эльгэжэ,
Үнэн үгөө батадхан, үбэр хадагаа барихалби.
Ая-ая-аяалай!
Бултадаа:
Толгой дээрэхи гоёолтоо торгон, һаруул байлгая,
Түби дэлхэй хоюулаа анха түрүүн бүтээе.
Шүүдэр һороһон таламнай шүлэг дуунай аятай,
Хонгёо солгёон ёохорнай хөөрхэн-хөөрхэн энеэдэтэй!
Ая-ая-аяалай!

67. 65 ГО Н Ш ОГЛОДО Н ОЙ Б А Т А С Ү Х Э
Барлажа
магтаха
ушартайб
Шүдэнhээ ондоо зэбсэггүй
Шүүрхэй, түүхэй ядаруу сагта
Үлдэхэ даарахые үнгэргэжэ ядаhан
Үни холын, балар сагта
Ойн гүрөөhэ, тайгын баахалдай,
Олбо, хэрмэ, талын тарбагые
Олзолжо мандаа ойртуулжа үгэhэн
Оношо мэргэн номо hуршаяа
Огторгойдо туласа магтаха ушартайб.
Үндэhэ, омогоороо илгаран годооролдожо,
Үйлөө үзэн алалсаха сагта
Үүрээ эбдүүлhэн шоргоолжон мэтэ
Үймэжэ бутаран дайлаха сагта
Бараанай газарта бархиржа,
Балта далайhан дайсаниие
Барижа, hаатуулжа, даралсажа үгэhэн
Баатар ехэ номо hуршаяа
Барлан, барлан магтаха ушартайб.
Дээдэ тэнгэриин эбигээл, зарлигаар
Дэлхэйн хахадые тэмсэжэ хуряагаад,
Дэрэтэеэ унтаха забгүй, дабшуу
Дээбэри дороо эмхилжэ ябахадаа,
Уужам Сибириин зарсама жабар,
Урда Хитадай уйларан бороо,
Элhэн дайдын ээрэмэ халуунда
Эгээ зандаа … номо hуршаяа
Эгүүридэ би магтаха ушартайб.
Гоншоглодоной
Батасүхэ (1944)
Монгол Уласай Дорнод
аймагай Дашабалбар
hомоной нютаг Сэбсүүл-
Ногоон Бүрдэ. Худанса
шарайд угай. Монголой
Зохёолшодой эблэлэй
гэшүүн.

68. 66
Манай номо харбахадаа, эршэтэй мэргэн байгаа.
Манай морин харайхадаа, эсэбэригүй, эрид байгаа.
Алтан дэлхэйн Олимпдэ алта асаржа зүүлгээ hэн,
Арадай ехэ нааданда баатар соло хайрлаа hэн.
Хүйхэр хүбүүдые хүнэй зэргэдэ хүргэhэн
Хүсэтэ эреэн номо hуршаяа магталайб.
Эрэ бэеымни энэ зэргэдэ асарhан
Эршэтэ эреэн номо hуршаяа магталайб.
Алтан hайхан зураахайдамнай
Аялгатай барлаан улам зэдэлэг!
Абын хойморhоо номо hуршамни
Аша зээгэймни заяа дааг лэ!
АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р

69. 67
Богоһо
Саб сагаан хайраар
Гэрэлтэжэ ябадаг хэншье hаа,
Шамбала мэтэ гэртэмни
Шагаангүйгөөр орогты,
Сагаан эдеэ тамшаажа,
Һархад хүртэжэ hаатагты,
Сагай ябадал тунгаалсажа,
Һайнай юрөөл табилсагты, … хари,
Өөрынгөө зөөри хүндылhэн
Үрнэ дорнын тонуулшад,
Үндэhэ, соёлоо гээhэн
Үргэмэл ухаантай заримашуул,
Ухаанай шадал хүсөөдүй
Уймар жаахан хүбүүдэймни
Уураг тархиие угаажа,
Уhан тулам болгуужа,
Алдуул зайгуул соёлоороо
Арадаймни ухаае абуужа,
Ахуй шуналай шэдеэрээ
Ноёдоймни сэдьхэл ноолуужа…
Бурхан бумбын орондомни
Бог бү оруулагты!
Арюун бумбын нютагтамни
Ада бү тэжээгты!
Эрдэниин hайхан орондомни
Зэтхэр бү зээлидэгты!
ГО Н Ш ОГЛОДО Н ОЙ Б А Т А С Ү Х Э

70. 68
Буряадуудтаа
Энэ буряад зон
Эдитэй зон.
Эрэ хара мушхамал шэнги
Эршэтэй зон.
Халтирха бүреэ хатуужадаг
Хабатай hэргэг зон.
Бүдэрхэ бүреэ бүхэжэдэг
Бүдүүн зүрхэтэй зон.
Эрьюу түүхын эршэгэнээндэ
Эндэ тэндэ ошоходоо,
Элдэбын зонтой нүхэрлэжэ,
Элдүүри хүсээжэ ябахадаа,
Эрдэниин монгол бэшэгээ
Эбдүүлэнгүй ябуужамди,
Эльгэн буряад хэлэеэ
Ээдүүлэнгүй ябуужамди,
Энгэртэй буряад дэгэлээ
Тайлангүйгөөр ябуужамди,
Ехэ юлдэн хутагаа
Буулгангүйгөөр ябуужамди,
Улаан залаатай тооробшоо
Унагаангүйгөөр ябуужамди,
Уг гарбални шамбайхан гэжэ
Ухааржа, сэгнэжэ ябуужамди.
Далайхада — далтирангүйгөөр ябуужамди!
Даяаршалда — алдарангүйгөөр ябуужамди!
АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р

71. 69
Энэ
буряад
зон…
Энэ буряад зон
Домогой hайхан Алан-гуае
Добу мэргэндэ мордохуулаад,
Боржогон халхын нагаса гүүлэжэ,
Бохирхо забгүй ябаhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Нагасын туhа зээдээ гэлсээд,
Хаан Чингэстээ хабсарhан гэдэг,
Хамаг ехэ гүрэнэй
Хана боложо ябаhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Харайжа ерэhэн хариинхидта
Бабжа-Баатараа ябуулhан гэдэг,
Харбаха намнахын шэдеэр
Хатуу харюу бариhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Бадан Тураахин баабайгаа
Хаан Пётрто эльгээhэн гэдэг,
Байгал шадарай зондоо
Хаанай зарлиг асаруулhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Саhатын сагаан орондо
Агбаан хамбаяа ябуулhан гэдэг,
Санид номой ушарта
Сагhаа эртэ гэгээрhэн гэдэг.
Энэ буряад зон
Зүншэ мэргэн Молон багшаар
Зөөдэл, hуудалаа зуруулhан гэдэг,
Зүб, буруу, түүхэ төөригөө
ГО Н Ш ОГЛОДО Н ОЙ Б А Т А С Ү Х Э

72. 70
Шулуунда бэшээд хадагалhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Шэнэхэн Монгол гүрэндэ
Цэвээн доктороо эльгээhэн гэдэг,
Сэхэ хүгжэлэй харгые
Тэрэл сагта хэлүүлhэн гэдэг.
Энэ буряад зон
Бэлигүүн ехэ соёлдо
Бямбын Ренчиниие ябуулhан гэдэг,
Бэшэг номой тэнгэридэ
Мүшэн боложо яларhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Дэлхэйн дээдэ хуралдаанда
Цэвэгмэд хүбүүгээ ябуулhан гэдэг,
Зуун гүрэнэй зулай дээгүүр
Тугаа залаад ерэhэн гэдэг.
Энэ буряад зон
Шэнэхээнэй буряадай түүхые
Сэрэнжабай Абидаар бэшүүлhэн гэнэ.
Сэхэ шударгуу баабаймни
Сээжэ яагаа сарюухан бэ.
Энэ буряад зон
Дэлхэйн зониие дэмырүүлhэн
Дэндүү уймар үhэрилдөөндэ
Дэндүү үсөөхэн хүбүүдhээ
Дэндүү олые алдаhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Хубисхал гэжэ хуулалгада
Хуу хамуулжа ябааш hаа,
Хахад зуунhаа саашанхиие
Харажал ябаhан гэлсэгшэ.
Энэ буряад зон
Хардаха, хордохо, хабшахын
Хараал жадхын шэглэхэдэ,
Хайран, хайран ахайнарнай
Ханаран, нэнгэн хааhан гэдэг.
Энэ буряад зон
Тэрэ сагай тэрсүүдые
Тэсэжэ гараhан зон
АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р

73. 71
Буурал түүхын буляалгаhаа
Мултархал байха, хараарайгты!
Энэ буряад зон
Зориг, Үүлэ, Энхээ, Билэгээе
Зоригтой зоной түрүүндэ ябуулжа,
Зогсон татаhан хүгжэлэй
Сахариг хүрдэ эрьюулhэн гэнэ …
Энэ буряад зон …
ГО Н Ш ОГЛОДО Н ОЙ Б А Т А С Ү Х Э

74. 72 ГУ Р УЕВ Ч И Н ГИ С
Алтарганын
магтаал
Алтаргана,
Алтаргана …
Альган дээрээ бүүбэйлhэн
Аба, эжыгээ дурсажа,
Ара, үбэрэй хизаартаа
Абьяас бэлигээр магтуулжа,
Аса бүхэтэй алтарганаяа
Асаржа ерэбэб таанартаа!
Алтаргана,
Алтаргана …
Омог дорюун баяр дээр
Одо заяандань шүтэжэ,
Үндэр дээдын сэдьхэлээр
Үлзы хэшэгтэнь хүртэжэ,
Һүлдын ехэ алтарганадаа
Һүртэ жабхалан дэлгэе!
Алтаргана,
Алтаргана …
Буряад-монгол уластай
Бүмэн жэлдэ амидаржа,
Аза жаргал, зоригоо
Алтан соёмбоор мандуулжа,
Дурлал hайхан алтарганын
Дуута солодонь шүтэе!..
Гуруев
Чингис (1945)
Буряад Уласай Хэжэнгын
аймагай Хөөрхэ нютаг.
Ородой Холбооной
Уласай габьяата
зүжэгшэн, Ородой Уран
зохёолшодой эблэлэй
гэшүүн.

75. 73 ДА М Б АЕВ ДА Ш А
Буряад
орон
Замби дэлхэй дээр
Эрхын шэнээн бэетэй аад,
Эршэтэ хонгёо дуутайлши,
Элдин тоонто минии үлгы —
Буряад орон!
Эртын барга сагта
Хуби заяаншни
Эрлиг дайсадай
Бүлинтэ улаан шуhан соо
Эритэ hэлмээр сабшуулжа,
Хара хирээгэй хаагалаан соо
Бүдэржэ,
Хангир түмэр гэнжээр
Хүлюулээтэй,
Ёоложо байhан түүхэтэйл.
Сэсэн hонор ухаатай,
Сэлмэг hайхан сэдьхэлтэй
Эхэтэйлши.
Эрид мэргэн бодолтой,
Эрдэни хурса зоригтой
Эсэгэтэйлши.
Мүнөөдэр ши
Мүнхэ эрхэ сүлөөгэй
Сэсэрлигээр hалбаржа,
Дэлхэйн дэлим сээжэ дээр
Сагуудай сахилаан доро
Дамбаев
Даша (1938–1975)
Буряад Уласай Сэлэнгын
аймагай Харганаа тосхон.
Буряадай мэдээжэ
шүлэгшэн, Ородой Уран
зохёолшодой эблэлэй
гэшүүн.

76. 74 АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р
Оньhото машинын уушхан сооhоо
Орьёлон бушхарhан амин хүсөөр
Эбхэрлэйш.
Замбиин зулайда
Эрхын шэнээн бэетэй аад,
Эршэтэ хонгёо дуутайлши,
Элдин тоонто минии үлгы —
Буряад орон!
Мянган түмэн малайнгаа
Жабхаланта мөөрөөн соо,
Байгалай долгёор миралhан
Арбай таряанай далай соо,
Заводуудай хуугай соо,
Эрдэм соёлой бусалаан соо
Алдар солыншни
Намаа дэльбын хангал соо.
Ажабайдалай агуу хүгжэмдэ
Абтажа,
Эрын дээжэ хүбүүдэйш
Баруун гарай эрдэмээр
Гуурhанай хурдан гүйдэл соо
Шам тухай дуулажа,
Элдэб жиирэй хэрэгүүдhээ
Шанха дээшээ дүүлихые
Хүсэжэ,
Үндэр манхан огторгойн
Ирагуу номин орьёлhоо
Уран гоёор жэргэдэг
Гургалдайда дурлалайб.
Баярни
Сээжэhээмни салгидажа,
Урин жэнхэни хэлэнэйшни
Ургы ногоон соо хүльбэрнэл,
Хүлэг моридойш табараан соо
Хонхо болоод жэнгирнэл,
Хун шубуунай бэеые
Галта солбон хатар соогоо

77. 75
Угалзатуулан мэшэеэдэг
Басаган гоохонойш абьяас соо
Ёохорложо ханхинанал,
Саhан дуулгата
Саяан дээгүүр
Сагаан хүбэн үүлэн болоод,
Гэрэл туяа дамжанал.
Замби дэлхэй дээр
Эрхын шэнээн бэетэй аад,
Эршэтэ хонгёо дуутайлши,
Элдин тоонто минии үлгы —
Буряад орон!
ДА М Б АЕВ ДА Ш А

78. 76
Мэндэ
амар,
«Алтаргана»!
Алтаргана.
Үндэhэнhөө адаалхай эшэтэй,
Алтарганын нэрэнь арюухан даа.
Анханhаа зангынь халюудаад,
Айдархан гансамни хайран даа.
Урданhаа ульгамхан нэрэтэй,
Алтарганын солонь жэнтэйхэн даа.
Зүрхэнhөө шэмэгтэй дурандаа,
Эжэлхэн нэгэмни найдалхан даа.
Ургамалhаа үлүүхэн шанартай,
Алтарганын үнгэнь гоёхон даа.
Сэдьхэлhээ татууртай нэгэндээ,
Сэнгэжэл ябахамни hайхан даа.
Дамбаева
Цыцык (1951)
Шэтэ можын (Үбэр-
Байгалай хизаар) Агын
тойрогой Ага-Хангил
тосхондо түрэһэн.
Ехэ эдэбхитэйгээр
шүлэгүүдые бэшэдэг,
1994 онһоо хэблэгдэжэ
захалһан юм. Могойтын
аймагай соёлой, ниитын
ажал ябуулагша, Монгол
зурхайн академиин
гэшүүн.
АЛ Т А Н М ОДО Н ОЙ Б А Я Р

79. 77 ДА М Б АЕВА Ц Ы Ц Ы К
Эжы
аба
хоёрни
Хадынгаа нахидаар ургаhан,
Хадхуур ехэтэй алтарганамни.
Хамагhаа үнэтэйгөөр hанажа,
Хүн болгоhон эжы, аба хоёрни!
Уулынгаа боорёор жэрыhэн,
Алтаргана нэрэтэй ургамални.
Үдэр hүниие үнгэргэжэ,
Үргэhым манаhан аба эжы хоёрни!
Хүндыгөө бүрхөөгөөд зурыhан,
Хүдэр эшэтэй алтарганамни.
Халуухан сайгаа hорожо,
Хоюулаа hууhан эжы аба хоёрни!

80. 78
Сайн байна,
«Алтаргана»!
Уужамхан, урихан тэнюухэн таладаа,
Уулахан обоодоо, алтанхан сэргэдээ,
Бууралхан буряадхан нэрэеэ алдаагүйхэн,
Бадмахан сэсэгтэ буусадаа hалбараад,
Баянхан, бардамхан, дэлгэрхэн заяагаар
Баясан, бадарhан Буряадхан нютагтамнай,
Сайн байна … Сайхан «Алтаргана»!
Аажамхан, атархан арюухан дайдадаа,
Алдархан нэрэтэй аятайхан нютагтаа,
Анханай, амидаралхан нэрэеэ хухалаагүйхэн,
Аршаанхан булагтай арюухан байгаалидаа,
Аалихан, аргаахан, нэмжээхэн агаараар,
Анхарал татаhан Буряадхан нютагтамнай,
Сайн байна … Сайхан «Алтаргана»!
Үргэнхэн, үлгэнхэн түрэлхэн изагууртаа,
Үргэжэл hуудагхан үндэрхэн Саяандаа,
Сэлгеэхэн аялгын сууряанда хүндөөгүйхэн,
Эмтэйхэн, эршэтэйхэн урадхал уhаханаар,
Уянхан, дулаахан ульhахан долгёор,
Уряалан даллаhан Буряадхан нютагтамнай,
Сайн байна … Сайхан «Алтаргана»!
ДА М Б АЕВА Ц Ы Ц Ы К