1. БӨХТЭЙ Ч, ХӨӨМИЙТЭЙ Ч НУТАГ
Ховд аймгийн Чандмань сум Монголчуудын соёлын хосгүй өв,
хөөмийн голомтын нутаг. Эндэхийн захын айлаар ороод хүсэлт тавихад
эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхэд, залуу, хөгшид гэлгүй исгэрэнхэн хэзээ хэзээний
байдалтай хэвлүүхэн маягтай янз янзаар хөөмийн авъяас үзүүлнэ. Тэр бүү
хэл цаг завтай байгаа бол зориулалтын хувцасаа өмсөөд хулсан хуураа
гаргаж гэр бүлээрээ хөөмийн төрлийн урлагийн бяцхан концерт гялс
үзүүлээд гадаадын аялагчид жуулчидын талархалыг хүлээн бяцхан кино
бүтээлгээд алдаршиж, эх орондоо очингуутаа тэднийг урьж гэрээрээ хөөмий
заалган өндөр цалин хөлстэй ажилд гэнэт томилогдсон тохиолдол байдаг.
Аливаа хүнийг удам судар нутаг усаар нь ярихад ямархуу иргэн
болох анхны төсөөлөл төрдөг. Тийм төсөөллөөр түвэггүй танигдах хүмүүс
бол энэ л нутгийн ардууд байдаг. Чандмань сумынхан спиртээр биш
спортоор амьсгалдаг. Улсын баяр наадмаар сүүлийн гурван жил дарааллан
завсаргүйгаар улсын начин цолтон Нямаагийн Батзаяа, Бямбадоржийн
Заяамандах, Чулуунбатын Цогбаяр гурав төрчихөөд одоо дөрөв дэх нь
аймгийн арслан Баатархүүгийн Пүрэвсайхан улсын цолонд ойрхон цахиур
хагалах бөхийн шагнал хүртэн залбирч бөх сонирхогчидын тааварт орж,
барилдаануудаарч харагдсаар л байна. Сумын байтлаа аймгийн
харъяатуудаас жил дараалан хичнээн он жилүүд болсон ч улсын цолтой
бөхчүүд тэр бүр гарч чадахгүй л байгаа. Ард олон Батзаяа начинг дэндүү
булган сүүлтэй бие багатай ч бэлчээр арвинтай залуу гэдэг. Араасаа тэгээд
сумаасаа гурван жил дараалан улсын цолтон буй болгодог сумын харъяат
түүхэнд начин Батзаяа л үлдэх байх.
Улсын заан Чадраабалын Бямбадорж, Чогсомын Батзориг улсын
начин Идэшийн Мөнхбаатар нар энэ л сумынх. Эдгээр бөхчүүд одоо ч
торгон ногоон дэвжээндээ дэвэн дэвсээр л байгаа. Радио сонсож хүчит
бөхийн даваа бүрийг чагнаж зүрх нь хүчтэй цохилж байвч сайхан
мэдрэмжийг бэлэгдэх тэр үе энэ сумын ард түмэнд их байдаг.
Төрийн их баяр наадам хаяанд ирчихлээ. Зодогондоо багатаж ядсан
монгол бөхчүүд нэгийг бодож хоёрыг сэтгэж торгон ногоон дэвжээндээ
түмэн олон арддаа залбирч байгаа. Энэ утгаараа энэ сум ёстой спортоо
үргэлжийн мөнхөд дэмжин байдаг сум. Харин спиртын чанартай зүйлийг
үзэн яддаг хөдөөгүүр дэлгэр зуны идээ ундаа элбэг дэлбэг цалгиж байх үед
айлаар ороход өндөр градустай архи бүү хэл өөрөө нэрсэн шимийн архи
сөгнөхөд дургүй байдаг. Хармалсандаа биш хайрласандаа ард түмнээ
архиар тэжээгээд яахавдээ, ажил төрөл амьдрал ахуйгаа алдах эхлэлийг нь
бид тавьж өгөөд хэрэггүй гэж үздэг хүмүүсдээ.

2. Нутгийн уугуул МУ-ын гавъяат жүжигчин нэрт хөөмийч Сундуй асан
Драмын Улсын театр, Ардын дуу бүжгийн чуулгад олон жил ажиллаж эх
орон ард түмнийхээ нэрийг тив дэлхийд цуурайтуулсан билээ. 1970-аад онд
Парист тоглолт хийсний дараад соёлын асуудал хариуцсан намын том
дарга нь томоохон хүндэтгэл үзүүлж дэргэдээ хөөмийлүүлчихээд биед нь
хүрэх зөвшөөрөл хүсч таны амны хөндий болон хоолойд үзлэг хийж
нүдээрээ харж болох уу гэсэн гэдэг. Тэгээд үзэж харчихаад баярласандаа
виски тулган бяцхан хөгжмийн зэвсэг байрлуулсан мэт хөөмийлж байна гэж
дуу алдсан гэдэг.
Чандмань сумын харьяат гавъяат жүжигчин Н.Сэнгэдорж Соёлын
гавъяат зүтгэлтэн Д.Цэрэндаваа нар дэлхийг тойрсоор байнгийн урилга
заллагатай байна. Хөөмийчидийн хавирганы толгой нуруунаасаа
хөндийрсөн гэдэгсэн. Ховд хотын 250 жилийн ой болохтой холбогдуулан 500
хөөмийч хөөмийлнө. Эдгээрийн 400 орчим нь Чандмань сумаас байх
жишээтэй. Бумбат Алтай, Бууралд Богд, цаст өндөр Жаргалант хайрхан
уулс, Хар ус нуур, түүний шагшуурга исгэрээ, Дөргөний хүрэн тал, Дөргөн
нуур ийм нутаг байгальд төрсөн хүмүүс тийм ч байлгүй яахав дээ.
Бидний хүмүүс оюун ухаанаараа дамжуулан өөрийгөө ажиглаж
амьдардаг. Гэвч ухамсартайгаар уламжлан өөрийгөө мэдэж байдаг энэ л
замаар явж, Дөргөн нуурын мандал бидэртэнэ мэдээ орсон цагаасаа энэ л
далайдаа Дөргөн далай ээж минь гэж залбирч ирсэндээ. Саяхан очоод
ирлээ. Дөргөний хүрэн тал хязгааргүй харах мэлмий аньсан ч нуур далайн
шуугиан аав бид хоёрын зүрхэнд анирлана. Энэ явдал хот дүүрэн хонио,
унаж явсан атан тэмээгээ услах явц бүрд тохиолддог. Энэ далайд ээжийн
минь сэтгэл шингээстэй олон хавар Дөргөн далайнхаа ирэг дээр ингэ
ботголуулж тэрч байтлаа ихэр ботго хүлээн авч мөнгөн буйлын эзэн болж
байсан. Энэ далайгаа үеийн үедээ хайрлаж үүрд мөнхөдөө талбируулан
явъя
Жилээс жилд жижгэрсээр байж болох далай ээжээ элдэв сүйрэлтэй
тулгаруулахгүй хамгаалан аргадаж байхыг манай нутгийнхан эрхэмлэдэг.
ДОКДОР, ДЭД ПРОФЕССОР
О.ЛХАГВАРЭНЦЭН