1. Faqe| 1
HISTORIKU I KOMPJUTERËVE
Kompjuteri i parë elektronik e digjital është projektuar në vitin 1939 në Universitetin Ajova
(The University of Iowa). Është quajtur ABC (Atanasoff-Berry Computer), por, asnjëherë nuk është
përfunduar dhe projekti është braktisur në vitin 1942. Zgjidhjet teknike që atëherë janë përdorur
gjatë ndërtimit të këtij kompjuteri shumë dallojnë nga zgjidhjet teknike të sotme. Përveç kësaj,
niveli i teknologjisë dhe të arriturat teknike nga viti 1939 dhe teknologjia e sotme, e cila përdoret
në kompjuterët elektronik digjital as nuk mund të krahasohet.
Andaj, kur flasim për kompjuterët, më lehtë do ta kemi nëse flasim për gjeneratat e ndry-
shme të kompjuterëve dhe ta shqyrtojmë zhvillimin e tyre së bashku me zhvillimin e teknologjisë.
Tek kompjuterët elektronik digjital dallojmë pesë gjenerata të kompjuterëve.
Gjenerata e parë (1940 – 1956)
Gjeneratën e parë e karakterizon përdorimi i gypave elektronik (gypave me vakuum) si
elemente aktive dhe lidhjeve kabllore ndërmjet elementeve. Këto elemente ishin të mëdhenj, shpe-
nzonin shumë energji dhe lironin sasi të madhe të nxehtësisë. Për deponim (ruajtje, memorizim) të
programit dhe të dhënave janë përdorur kryesisht memoriet me shirit magnetik. Për shënimin e
programit është përdorur gjuha e makinës.
Këto makina ishin të shtrenjta për blerje dhe marrje me qira si
dhe për shfrytëzim, për shkak të shpenzimeve (kostos) të mirëmbajtjes
dhe programimit. Kompjuterët kryesisht gjendeshin në qendra të më-
dha kompjuterike në industri, institucione shtetërore ose në laboratorë
privat dhe për atë kujdeseshin numër i madh i personelit për mbështe-
tje dhe programorë. Andaj, shumë shfrytëzues së bashku shfrytëzonin
kapacitetet kompjuterike të këtyre makinave.
Përfaqësuesit më të njohur të gjeneratës së parë të kompju-
terëve janë ENIAC dhe EDVAC.
ENIAC
Gjatë Luftës së Dytë Botërore është shprehur nevoja për ndërtimin e tabelave balistike për
llojet e reja të armëve artilerie. Në vitin 1942 është angazhuar një ekip nga Universiteti i Pensi-
lvanisë (Prosper J. Eckert, John W. Mauchley dhe John Brainerd) të ndërtojnë një kompjuter për
llogaritje automatike të të dhënave balistike. Projekti është quajtur ENIAC (Electronic Numerical
Integrator And Computer).
ENIAC ishte i pari kompjuter elektronik i apli-
kimit të përgjithshëm që ishte i suksesshëm. Pro-
gram i tij nuk ishte i vendosur në memorien qendro-
re, por mund të realizonte operacione me shpejtësi
elektronike. Makina është programuar që të ekze-
kutoj operacione me kyçjen dhe shkyçjen e kabllove
nga ndërprerësit, e sipas nevojës edhe me këputjen
e telave, me çka zgjatej procedura e riprogramimit
të kompjuterit për disa ditë për të zgjidhur ndonjë
problem tjetër. Kartelat e shpuara janë përdorur
për hyrje dhe dalje të të dhënave. ENIAC-u ishte me
dimensione prej 10 x 20 m2, ndërsa peshonte rreth
2. Faqe| 2
30 tonelata. Për këtë sistemi kompjuterik pa program edhe e ka marrë emrin harduer (hardware -
hekurishte). Kompjuteri përbëhej prej 17000 gypave elektronik, 70000 rezistorëve, 10000 konde-
zatorëve dhe 6000 ndërprerësve. Për lidhjen e këtyre elementeve nevojitej saldimi i 500000 konta-
kteve. Mund të punonte vetëm nëse të gjitha komponentët ishin në gjendje të rregullt, ndërsa koha
mesatare ndërmjet dy defekteve (dështimeve) ishte 7 minuta. Në atë gjithnjë punonin 6 teknik.
ENIAC-u është kompletuar në dhjetor të vitit 1945, pasi përfundoi lufta. Llogaritjet e tij të
para janë përdorur për projektimin e armës atomike dhe balistike, e më vonë edhe për shumë apli-
kime duke përfshirë edhe për parashikimin kompjuterik të motit. Ishte në përdorim deri në tetor të
vitit 1955.
EDVAC
Gjatë kohës së zhvillimit të ENIAC-ut, grupit të Universitetit të Pensilvanisë i cili kishte
filluar punën në kompjuterin EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer) në vitin
1944, ju bashkua Xhon Von Nojmani (John Von Neumann). Kjo makinë duhet të kishte vetëm një të
dhjetën pjesë të komponentëve me të cilët ishte i përbërë ENIAC-u, e të kishte memorie dhjetë herë
më të madhe.
Në konceptin e projektit të makinës, Von
Nojmani ishte përmendur si editorë. Koncepti
kyç te kjo makinë ishte ruajtja e programit, me të
cilën makina do të punonte në memorie. Deri në
atë kohë, të dhënat me të cilat ka punuar makina
dhe programi me të cilin ka punuar makina janë
vendosur në mënyrë të ndarë në memorie. Von
Nojmani propozoi që programi dhe të dhënat të
mbahen të ruajtura në memorien e kompjuterit
në të njëjtën kohë. Në këtë mënyrë programi
mund të modifikohej me të njëjtën lehtësi dhe
shpejtësi sikur edhe të dhënat. Ky parim i pro-
gramimit të kompjuterit edhe sot e kësaj dite
përdoret. Kompjuteri EDVAC përfundoi në vitin
1949 dhe ishte makina e parë e cila posedonte
disqe magnetike.
Gjenerata e dytë (1956 – 1963)
Gjenerata e dytë përfshinë kompjuterët e prodhuar në fund të viteve pesëdhjeta dhe në
gjysmën e parë të viteve gjashtëdhjeta. Kjo gjeneratë është e bazuar në transistorë.
Edhe pse transistori ishte zbuluar në vitin 1948, deri në
vitin 1959 nuk kishte teknologji dhe metoda prodhuese për
shfrytëzimin e tyre. Kompjuterët e gjeneratës së dytë për-
mbanin rreth 10000 transistorë, të cilët manualisht ishin të
shtrënguar në pllaka dhe me elementet tjerë të lidhur me tela.
Transistorët kishin një sërë përparësish ndaj gypave
elektronik, ishin më të lirë, më të shpejtë, më të vegjël, konsu-
monin më pak energji elektrike dhe lironin më pak nxehtësi.
Duke ju falënderuar këtyre karakteristikave, ata mundësuan që
kompjuterët të bëhen me dimensione më të vegjël, më të shpe-
jtë, më të lirë, më të besueshëm dhe të shpenzojnë më pakë energji elektrike se sa kompjuterët e
Faqe| 2
30 tonelata. Për këtë sistemi kompjuterik pa program edhe e ka marrë emrin harduer (hardware -
hekurishte). Kompjuteri përbëhej prej 17000 gypave elektronik, 70000 rezistorëve, 10000 konde-
zatorëve dhe 6000 ndërprerësve. Për lidhjen e këtyre elementeve nevojitej saldimi i 500000 konta-
kteve. Mund të punonte vetëm nëse të gjitha komponentët ishin në gjendje të rregullt, ndërsa koha
mesatare ndërmjet dy defekteve (dështimeve) ishte 7 minuta. Në atë gjithnjë punonin 6 teknik.
ENIAC-u është kompletuar në dhjetor të vitit 1945, pasi përfundoi lufta. Llogaritjet e tij të
para janë përdorur për projektimin e armës atomike dhe balistike, e më vonë edhe për shumë apli-
kime duke përfshirë edhe për parashikimin kompjuterik të motit. Ishte në përdorim deri në tetor të
vitit 1955.
EDVAC
Gjatë kohës së zhvillimit të ENIAC-ut, grupit të Universitetit të Pensilvanisë i cili kishte
filluar punën në kompjuterin EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer) në vitin
1944, ju bashkua Xhon Von Nojmani (John Von Neumann). Kjo makinë duhet të kishte vetëm një të
dhjetën pjesë të komponentëve me të cilët ishte i përbërë ENIAC-u, e të kishte memorie dhjetë herë
më të madhe.
Në konceptin e projektit të makinës, Von
Nojmani ishte përmendur si editorë. Koncepti
kyç te kjo makinë ishte ruajtja e programit, me të
cilën makina do të punonte në memorie. Deri në
atë kohë, të dhënat me të cilat ka punuar makina
dhe programi me të cilin ka punuar makina janë
vendosur në mënyrë të ndarë në memorie. Von
Nojmani propozoi që programi dhe të dhënat të
mbahen të ruajtura në memorien e kompjuterit
në të njëjtën kohë. Në këtë mënyrë programi
mund të modifikohej me të njëjtën lehtësi dhe
shpejtësi sikur edhe të dhënat. Ky parim i pro-
gramimit të kompjuterit edhe sot e kësaj dite
përdoret. Kompjuteri EDVAC përfundoi në vitin
1949 dhe ishte makina e parë e cila posedonte
disqe magnetike.
Gjenerata e dytë (1956 – 1963)
Gjenerata e dytë përfshinë kompjuterët e prodhuar në fund të viteve pesëdhjeta dhe në
gjysmën e parë të viteve gjashtëdhjeta. Kjo gjeneratë është e bazuar në transistorë.
Edhe pse transistori ishte zbuluar në vitin 1948, deri në
vitin 1959 nuk kishte teknologji dhe metoda prodhuese për
shfrytëzimin e tyre. Kompjuterët e gjeneratës së dytë për-
mbanin rreth 10000 transistorë, të cilët manualisht ishin të
shtrënguar në pllaka dhe me elementet tjerë të lidhur me tela.
Transistorët kishin një sërë përparësish ndaj gypave
elektronik, ishin më të lirë, më të shpejtë, më të vegjël, konsu-
monin më pak energji elektrike dhe lironin më pak nxehtësi.
Duke ju falënderuar këtyre karakteristikave, ata mundësuan që
kompjuterët të bëhen me dimensione më të vegjël, më të shpe-
jtë, më të lirë, më të besueshëm dhe të shpenzojnë më pakë energji elektrike se sa kompjuterët e
Faqe| 2
30 tonelata. Për këtë sistemi kompjuterik pa program edhe e ka marrë emrin harduer (hardware -
hekurishte). Kompjuteri përbëhej prej 17000 gypave elektronik, 70000 rezistorëve, 10000 konde-
zatorëve dhe 6000 ndërprerësve. Për lidhjen e këtyre elementeve nevojitej saldimi i 500000 konta-
kteve. Mund të punonte vetëm nëse të gjitha komponentët ishin në gjendje të rregullt, ndërsa koha
mesatare ndërmjet dy defekteve (dështimeve) ishte 7 minuta. Në atë gjithnjë punonin 6 teknik.
ENIAC-u është kompletuar në dhjetor të vitit 1945, pasi përfundoi lufta. Llogaritjet e tij të
para janë përdorur për projektimin e armës atomike dhe balistike, e më vonë edhe për shumë apli-
kime duke përfshirë edhe për parashikimin kompjuterik të motit. Ishte në përdorim deri në tetor të
vitit 1955.
EDVAC
Gjatë kohës së zhvillimit të ENIAC-ut, grupit të Universitetit të Pensilvanisë i cili kishte
filluar punën në kompjuterin EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer) në vitin
1944, ju bashkua Xhon Von Nojmani (John Von Neumann). Kjo makinë duhet të kishte vetëm një të
dhjetën pjesë të komponentëve me të cilët ishte i përbërë ENIAC-u, e të kishte memorie dhjetë herë
më të madhe.
Në konceptin e projektit të makinës, Von
Nojmani ishte përmendur si editorë. Koncepti
kyç te kjo makinë ishte ruajtja e programit, me të
cilën makina do të punonte në memorie. Deri në
atë kohë, të dhënat me të cilat ka punuar makina
dhe programi me të cilin ka punuar makina janë
vendosur në mënyrë të ndarë në memorie. Von
Nojmani propozoi që programi dhe të dhënat të
mbahen të ruajtura në memorien e kompjuterit
në të njëjtën kohë. Në këtë mënyrë programi
mund të modifikohej me të njëjtën lehtësi dhe
shpejtësi sikur edhe të dhënat. Ky parim i pro-
gramimit të kompjuterit edhe sot e kësaj dite
përdoret. Kompjuteri EDVAC përfundoi në vitin
1949 dhe ishte makina e parë e cila posedonte
disqe magnetike.
Gjenerata e dytë (1956 – 1963)
Gjenerata e dytë përfshinë kompjuterët e prodhuar në fund të viteve pesëdhjeta dhe në
gjysmën e parë të viteve gjashtëdhjeta. Kjo gjeneratë është e bazuar në transistorë.
Edhe pse transistori ishte zbuluar në vitin 1948, deri në
vitin 1959 nuk kishte teknologji dhe metoda prodhuese për
shfrytëzimin e tyre. Kompjuterët e gjeneratës së dytë për-
mbanin rreth 10000 transistorë, të cilët manualisht ishin të
shtrënguar në pllaka dhe me elementet tjerë të lidhur me tela.
Transistorët kishin një sërë përparësish ndaj gypave
elektronik, ishin më të lirë, më të shpejtë, më të vegjël, konsu-
monin më pak energji elektrike dhe lironin më pak nxehtësi.
Duke ju falënderuar këtyre karakteristikave, ata mundësuan që
kompjuterët të bëhen me dimensione më të vegjël, më të shpe-
jtë, më të lirë, më të besueshëm dhe të shpenzojnë më pakë energji elektrike se sa kompjuterët e
3. Faqe| 3
gjeneratës së parë. Gjenerata e dytë e kompjuterëve edhe më tej mbështetej në kartelat e shpuara
për hyrje dhe dalje të të dhënave.
Për programimin e këtyre kompjuterëve më nuk përdorej vetëm gjuha e makinës por edhe
gjuha asemblerike, që i mundësonte programorëve të shkruajnë instruksionet me fjalë (e jo me
numra, siç ishte rasti në gjuhën e makinës).
Gjithashtu në atë kohë u zhvilluan edhe gjuhët
e larta programuese. Programi parë i tillë
është quajtur Flow-Matic, ndërsa nga ai më
pas janë zhvilluar COBOL, FORTRAN, ALGOL
dhe LISP.
Kompjuteri i parë komercial me transi-
storë ishte Philco Transac S-2000, por sukses
më të madh në atë kohë ka arritur IBM me
kompjuterin 1401. Kjo makinë aq mirë kërko-
hej në treg, kështu që numri i kompjuterëve në
botë ishte dyfishuar, ndërsa IBM ishte bërë
prodhuesi kryesor.
Gjenerata e tretë (1964 – 1971)
Avancimi kryesor teknologjik i kompjuterëve të gjeneratës së tretë ishte aplikimi i qarqeve
të integruara. Transistorët ishin të miniatizuar dhe të vendosur në çipin e siliciumit (transistorët
ishin të ndërtuar në copëzën e njëjtë të siliciumit; pastaj ajo copëz e siliciumit ishte e vendosur në
shtëpizë dhe kjo tërësi e u quajt qark i integruar), çka me të vërtetë zmadhohet shpejtësia dhe
efikasiteti i kompjuterit.
Në vitin 1959 u ndërtua transistori i parë planar (i rrafshët), i përbërë prej një elementi; në
vitin 1961 qarku i integruar prej katër transistorëve në një çip; në vitin 1964 qarku i integruar për
përdorim praktik me pesë transistorë në një çip; në vitin 1968 çipi logjik me 180 transistorë.
Me paraqitjen e qarqeve të integruara dhe qarqeve të integruara me shkallë të lartë të inte-
grimit – LSI (Large Scale Integration) u mundësua prodhimi i çipëve me mijëra transistorë.
Qarqet komplekse (të ndërlikuara), të cilat u bënë më ekonomike
për prodhim, dukshëm rritën mundësitë e kompjuterëve në përdorim.
Numri i komponentëve aktive në kompjuter u rrit nga 10000 në më tepër
se gjysmë milioni.
Çmimi i ultë, besnikëria e lartë, dimensionet e vogla, kërkesat e
vogla për furnizim dhe shpejtësia e lartë e kryerjes së operacioneve të
këtyre çipëve, dukshëm
avancuan zhvillimin e mi-
nikompjuterëve. Përveç kësaj, në këtë gjeneratë,
disqet magnetike u zëvendësuan me shirita magnetik
për ruajtjen e programeve dhe të dhënave. Në vend të
kartelave të shpuara, këto kompjuterë përdorin
tastierat dhe monitorët si pajisje hyrëse dhe dalëse.
Në këtë kohë zhvillohen për herë të parë edhe
sistemet operative, me çka për herë të parë mu-
ndësuan që kompjuteri të ekzekutoj disa programe
njëkohësisht sepse tash ato i mbikëqyrte një program
qendror i cili gjithnjë ishte në memorie. Për shkak të
uljes së çmimit të prodhimit dhe komponentëve të kompjuterit, ata për herë të parë vihen në shë-
rbim të individëve.
4. Faqe| 4
Gjenerata e katërt (1971 – aktualisht)
Gjeneratën e katërt e karakterizojnë komponentet e ndërtuara në bazën e qarqeve gjysë-
mpërçuese duke shfrytëzuar teknologjitë LSI (Large Scale Integrated) dhe VLSI (Very Large Scale
Integration), e cila mundësoi krijimin e mikroprocesorit, e që sot paraqet bazën kompjuterit.
Përmirësimi i karakteristikave harduerike solli deri te zvogëlimi i dimensioneve të kompju-
terit, rritja e kapacitetit të memories kryesore dhe periferike, si dhe rritja e dukshme e shpejtësisë
së procesimit të të dhënave.
Kompjuterët e kësaj gjenerate u vënë në shërbim gati të çdokujt. Sistemet operative u bënë
më të thjeshtë për përdorim për një numër të madh njerëzish. Gjuhët e reja programuese mundë-
suan shënim më të lehtë të softuerit aplikativ, i cili përdoret në të gjitha sferat e shoqërisë.
Gjenerata e pestë – Zhvillimi i kompjuterëve në ardhmëri
(Aktualisht – në të ardhmen)
Deri në gjeneratën e tretë nuk kishte shumë dallime në mënyrën e ndërtimit dhe funksi-
onimit të kompjuterëve. Pas gjeneratës së tretë pati shumë avancime por jo edhe dallime fonda-
mentale siç janë dallimet ndërmjet gypave elektronik, transistorëve dhe qarqeve të integruara.
Pikëpamja jonë është se kompjuterët e gjeneratës së katërt bazoheshin në përdorimin e mi-
kroprocesorëve.
Në këtë rast, gjenerata e pestë e kompjuterëve është bazuar në inteligjencën artificiale
dhe në teknologjitë tjera më të avancuara, të cilat edhe më tej janë në zhvillim, megjithëse
ekzistojnë programe dhe teknologji informatike të cilat aplikohen. Do ti përmendim vetëm disa prej
tyre: njohja e zërit dhe fytyrës (identitetit), procesimi paralel (përpunimi paralel i të dhënave, në
makina shumëprocesorike), superpërçuesit, inteligjenca artificiale (kohët e fundit shahistët më
të mirë në botë janë kompjuterët), nanoteknologjitë (materialet e reja të tillë si grafena, do t’i bëjë
monitorët më të lirë), fibra optike, ...
Qëllimi i zhvillimit të gjeneratës së pestë të kompjuterëve është aftësia e kompjuterëve për
të kuptuar të folurit natyral (donë të thotë, jo vetëm të përgjigjen ndaj urdhrave zanor, por edhe të
jenë të aftë për të analizuar edhe fjalinë e plotë) dhe të jenë të aftë për vetorganizim. Shumica e
5. Faqe| 5
këtyre teknologjive zhvillohet dhe aplikohet në robotin e parë hu-
manoid i quajtur ASIMO i kompanisë japoneze Honda.
Ka opinione se gjithashtu ekziston edhe gjenerata e gja-
shtë e kompjuterëve, të cilat i karakterizojnë zhvillimin e rrje-
tave nervore, të cilat do të përpunojnë njëkohësisht numër të
madh të informacioneve duke përdorur disa mijëra procesorë, çka
do t’i ngjante funksionimit të trurit të njeriut.
Referenca: Faqe të ndryshme nga Interneti
Përgatiti:
Abaz Memeti, inxh. dip. el., profesor në lëndë të elektroteknikës.
