σημειώσεις στον "Πρωταγόρα" του Πλάτωνα (μετάφραση, ετυμολογικά, ερμηνευτικά και αισθητικά σχόλια) πηγή : http://www.study4exams.gr/

1. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
1θ ενότθτα
«Εὐβουλία»: (<εὖ + βουλεφομαι = ςκζφτομαι ςωςτά, παίρνω ςωςτζσ αποφάςεισ)
Ο Ρρωταγόρασ αρχίηει να απαντά με ςαφινεια ςτα ερωτιματα που του τζκθκαν προθγουμζνωσ
από τον Σωκράτθ ςχετικά με το αντικείμενο τθσ διδαςκαλίασ του. Λςχυρίηεται, λοιπόν, ότι αυτό
που διδάςκει τουσ νζουσ είναι θ «ε὎βουλία», δθλαδι θ ςωςτι ςκζψθ και λιψθ αποφάςεων για:
α) κζματα που αφοροφν τθν ιδιωτικι ηωι («τὰ οἰ κεῖ α»). Ο πολίτθσ, δθλαδι, κα γίνει
ικανότεροσ ςτθ διευκζτθςθ και οργάνωςθ των υποκζςεων του οίκου του.
Ραρατθροφμε ότι ο Ρρωταγόρασ ςε αυτό το ςθμείο προτάςςει το ριμα «πράξει», που αφορά
τισ πολιτικζσ αποφάςεισ και ενζργειεσ, ενϊ τοποκετεί δεφτερο ςτθ ςειρά το ριμα «μιλιςει»,
που αφορά τον πολιτικό λόγο που εκφράηεται κυρίωσ ςτθν Εκκλθςία του Διμου (πρωκφςτερο
ςχιμα). Θ πρόταξθ αυτι ςκόπιμα επιλζγεται από τον Ρρωταγόρα, για να τονιςτεί ότι θ πολιτικι
δράςθ ζχει μεγαλφτερθ ςθμαςία από τθ κεωρία. Μια δεφτερθ ερμθνεία τθσ ςειράσ των
ρθμάτων «πράξει και μιλιςει» ςυνδζεται με τον εμπειριςμό του Ρρωταγόρα, κακϊσ
υποςτθρίηει ότι θ εμπειρία/το εμπειρικό δεδομζνο κινεί τθ νόθςθ. Με αυτι τθν οπτικι θ πράξθ
(=εμπειρικό δεδομζνο) τροφοδοτεί αναγκαία το νοεῖ ν και τον λόγο του ανκρϊπου. Άρα, ο
λόγοσ παράγεται με βάςθ τα δεδομζνα τθσ εμπειρίασ και αποτελεί προϊόν τθσ νοθτικισ
επεξεργαςίασ τθσ.
Από τα παραπάνω προκφπτει και θ τεράςτια ςθμαςία που είχε για τον αρχαίο Ζλλθνα θ ςφηευξθ
λόγων και ζργων. Θ ςτάςθ αυτι εκδθλϊνεται ιδθ ςτα ομθρικά ζπθ. Συγκεκριμζνα, ςτθ ραψωδία
Λ τθσ Λλιάδασ (ςτ. 443), ο γζροντασ Φοίνικασ καλεί τον Αχιλλζα να γίνει «μφκων ῥθτὴρ πρθκτιρ
τε ἔργων», να είναι δθλαδι ικανόσ ςτα λόγια και ςτα ζργα, καλόσ ομιλθτισ και γενναίοσ
πολεμιςτισ. Ζκτοτε, διαμορφϊκθκε ςταδιακά θ άποψθ ότι τα μεγάλα λόγια πρζπει να
ςυνοδεφονται από ανάλογεσ πράξεισ, για να ζχουν αξία. Ο Κουκυδίδθσ μάλιςτα ςτον ἖πιτάφιο
κα μιλιςει με ζμφαςθ για τθν ανάγκθ λόγων και ζργων ωσ ςτοιχείων αποδεικτικϊν τθσ
ανδρείασ και γενικά τθσ αρετισ των πολιτϊν και τθσ πόλεωσ. Άρα, αντιλαμβανόμαςτε ότι το
αντικείμενο διδαςκαλίασ του Ρρωταγόρα ανταποκρίνεται ςτθν απαίτθςθ των Ακθναίων για
ςφηευξθ λόγων και ζργων. Εν κατακλείδι, ο ολοκλθρωμζνοσ πολίτθσ οφείλει με τθν πράξθ και
τον λόγο του να δραςτθριοποιείται και ςτθν ιδιωτικι και ςτθ δθμόςια ηωι.
Ο όροσ «πολιτικι τζχνθ» αποδίδεται ςτο κείμενό μασ με τουσ όρουσ «ἀρετι», «ε὎βουλία»,
«πολιτικὴ ἀρετι» και «ἀνδρὸσ ἀρετι». Πλοι αυτοί οι όροι αφοροφν τθ δράςθ του ατόμου ςτθν
ιδιωτικι και ςτθ δθμόςια ηωι ωσ πολίτθ, ωσ υπεφκυνου μζλουσ δθλαδι τθσ οργανωμζνθσ
πολιτικά ςυμβιωτικισ ομάδασ, γιατί μόνο μζςα ςτθν πόλθ μπορεί να δράςει και να καταξιωκεί
ευεργετικά για τον εαυτό του και για το ςφνολο. Ο Ρρωταγόρασ, λοιπόν, ιςχυρίηεται ότι με τθ
διδαςκαλία του μπορεί να μεταδϊςει ςτουσ νζουσ αρετι, ικοσ, ορκι κρίςθ, φρόνθςθ και
δεινότθτα λόγου, ϊςτε να δρουν με επιτυχία τόςο ςτισ ιδιωτικζσ όςο και ςτισ δθμόςιεσ
υποκζςεισ.
Σωκράτθσ
Στο απόςπαςμα που εξετάηουμε, παρατθροφμε ςυνεπι εφαρμογι τθσ μαιευτικισ μεκόδου από
τον Σωκράτθ, ο οποίοσ προςποιοφμενοσ άγνοια και ειρωνευόμενοσ, με τισ ερωτιςεισ του
επιχειρεί να ςυναγάγει από τον ςυνομιλθτι του τεκμθριωμζνεσ απόψεισ, να «εκμαιεφςει»
τελικά από αυτόν τθν αλικεια με τθν κατάλλθλθ εςωτερικι ενεργοποίθςι του. Θ ςωκρατικι
ειρωνεία ωσ «τζχναςμα του Λόγου» δεν υποτιμά οφτε προςβάλλει τον ςυνομιλθτι, αλλά
διευκολφνει τον διάλογο των δφο προςϊπων, γιατί αποτελεί τρόπο αμφιςβιτθςθσ τόςο του
άλλου όςο και του «εγϊ» του ίδιου του ομιλοφντοσ, με αποτζλεςμα να ελευκερϊνει τον λόγο
1

2. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
και να επιτρζπει τθν κοινι φιλοςοφικι αναηιτθςθ τθσ αλικειασ. Επιπλζον, ο ζλεγχοσ των
κζςεων του Ρρωταγόρα γίνεται από ζναν φιλόςοφο που προςπακεί όχι να επιβάλει ςτον
ςυνομιλθτι του ιδθ ζτοιμεσ και παγιωμζνεσ αντιλιψεισ, αλλά να εξαςφαλίςει τθν κοινι
φιλοςοφικι αναηιτθςθ.
Κριτικι τθσ επιχειρθματολογίασ του Σωκράτθ
Τα επιχειριματα του Σωκράτθ ζχουν λογικι βάςθ και κρίνονται αρκετά ικανοποιθτικά. Ωςτόςο,
μποροφμε να εντοπίςουμε και τρωτά ςθμεία. Συγκεκριμζνα, όςον αφορά το πρώτο επιχείρθμα
παρατθροφμε τα εξισ: α. Χαρακτθρίηει όλουσ τουσ Ακθναίουσ ςοφοφσ («Εγϊ λοιπόν κεωρϊ … οι
Ακθναίοι είναι ςοφοί»), παρόλο που γνωρίηουμε και από τθν Ἀπολογία Σωκράτουσ και από
άλλα πλατωνικά ζργα τθν υποτιμθτικι γνϊμθ που είχε για αυτοφσ. Εξάλλου, θ άποψθ αυτι
αποτελεί μάλλον μια υπερβολικι και υπεραπλουςτευτικι γενίκευςθ που δεν μπορεί να
ευςτακεί, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψθ μασ ιςτορικά παραδείγματα επιφανϊν πολιτικϊν τθσ
εποχισ, όπωσ ο Κλζων και ο Αλκιβιάδθσ, οι οποίοι αποδείχτθκαν διεφκαρμζνοι.
β. Ο Σωκράτθσ κεωρεί ότι θ πολιτικι αρετι δεν διδάςκεται, επειδι όλοι οι Ακθναίοι
ανεξαρτιτωσ επαγγζλματοσ, οικονομικισ κατάςταςθσ ι καταγωγισ ςυμμετζχουν ενεργά ςτα
κοινά και εκφράηουν τθ γνϊμθ τουσ ςτθν Εκκλθςία του Διμου για κζματα που αφοροφν τθν
πόλθ («Πταν όμωσ πρζπει … γενιά ςπουδαία»). Στθν πραγματικότθτα, αναφζρεται ςτα
δικαιϊματα τθσ ιςθγορίασ και τθσ παρρθςίασ, που αποτελοφςαν τισ αναγκαίεσ προχποκζςεισ
για τθν ομαλι και ςωςτι λειτουργία τθσ άμεςθσ δθμοκρατίασ που ίςχυε τότε ςτθν Ακινα. Το ότι
όμωσ όλοι οι Ακθναίοι πολίτεσ εξζφραηαν ελεφκερα τθ γνϊμθ τουσ δεν αποδεικνφει ότι θ
πολιτικι αρετι δεν διδάςκεται οφτε ότι όλοι τθ διζκεταν, κακϊσ ςτθν Εκκλθςία του Διμου
εκφράηονταν και απόψεισ που δεν διζπονταν από πολιτικι αρετι.
γ. Ο Σωκράτθσ ιςχυρίηεται ότι οι Ακθναίοι δεν ζχουν διδαχτεί από πουκενά τθν πολιτικι αρετι
(«γιατί εςφ … και ςυμβουλζσ»). Κάτι τζτοιο όμωσ δεν ιςχφει, γιατί οι Ακθναίοι από τθ νεαρι
τουσ κιόλασ θλικία ηοφςαν και ςυμμετείχαν κακθμερινά ςτα πολιτικά δρϊμενα τθσ άμεςθσ
δθμοκρατίασ: ςυμμετείχαν ενεργά ςτα κοινά, διατφπωναν πολιτικό λόγο ςτθν Εκκλθςία του
Διμου και ςτθν Αγορά, παρακολουκοφςαν λόγουσ επιφανϊν ρθτόρων, γνϊριηαν και τθροφςαν
τουσ νόμουσ, είχαν το δικαίωμα του «ἐκλζγειν» και «ἐκλζγεςκαι». Πλα αυτά αποτελοφςαν
ζμμεςθ και άτυπθ δια βίου διδαςκαλία τθσ πολιτικισ αρετισ.
Πςον αφορά το δεφτερο επιχείρθμα μποροφμε να παρατθριςουμε τα ακόλουκα: α. Ο
Σωκράτθσ ιςχυρίηεται ότι ο Ρερικλισ δεν μπόρεςε να μεταδϊςει τθν πολιτικι αρετι που ο ίδιοσ
διζκετε ςτουσ γιουσ του («Κι αυτοί … από μόνοι τουσ τθν αρετι»). Από αυτό το ςθμείο
αντιλαμβανόμαςτε ότι διαφορετικό περιεχόμενο προςδίδει ο Σωκράτθσ ςτον όρο «πολιτικι
αρετι» και διαφορετικό ο Ρρωταγόρασ (αυτό κα γίνει επίςθσ εμφανζσ ςτθν 7θ ενότθτα, όπου ο
Ρρωταγόρασ προςπακεί να αντικροφςει αυτό το επιχείρθμα του Σωκράτθ). Ειδικότερα, με τον
όρο «πολιτικι αρετι» ο Σωκράτθσ εννοεί τθν τζχνθ «τοῦ λζγειν καὶ πράττειν τὰ τῆσ πόλεωσ»,
ενϊ ο Ρρωταγόρασ εννοεί όλεσ εκείνεσ τισ αρετζσ που πρζπει να διακζτει κάποιοσ για να
λειτουργεί αποτελεςματικά ωσ πολίτθσ. Ο Σωκράτθσ, λοιπόν, εννοεί τθν αρετι ωσ ενιαία
ολότθτα που είναι ςφμφυτθ με τθ γνϊςθ και όχι άκροιςμα επιμζρουσ αρετϊν ςτο οποίο ο
κακζνασ μπορεί να ςυμμετάςχει όπωσ νομίηει, και δεν διαχωρίηει τθν ικανότθτα των μεγάλων
πολιτικϊν θγετϊν από τθν πολιτικι αρετι των απλϊν πολιτϊν. Το γεγονόσ, όμωσ, ότι οι γιοι του
Ρερικλι δεν ζφταςαν τισ ικανότθτεσ του πατζρα τουσ και δεν ζγιναν μεγάλοι πολιτικοί δεν
ςθμαίνει ότι ιταν διεφκαρμζνοι και δεν διζκεταν τθν πολιτικι αρετι ωσ πολίτεσ. β. («Ο
Ρερικλισ … να τουσ εκπαιδεφςουν») : Θ αποτελεςματικότθτα τθσ διδαςκαλίασ εξαρτάται τόςο
2

3. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
από τθ μεταδοτικότθτα του δαςκάλου όςο και από τθ δεκτικότθτα των μακθτϊν. Το ότι οι γιοι
του Ρερικλι δεν μπόρεςαν να διδαχκοφν τθν πολιτικι αρετι, μπορεί να ςθμαίνει είτε ότι ο
Ρερικλισ δεν είχε τθν ικανότθτα να τουσ μεταδϊςει τισ αρετζσ του, είτε ότι οι γιοι του ιταν
ανεπίδεκτοι μακιςεωσ. Σε κάκε περίπτωςθ, όμωσ, δεν αποδεικνφεται ότι θ πολιτικι αρετι δεν
διδάςκεται. Βζβαια, μια προςεκτικότερθ εξζταςθ του ςωκρατικοφ επιχειριματοσ αναδεικνφει
τον παιδαγωγικό προβλθματιςμό του φιλοςόφου ςχετικά με τθ ςθμαςία του μακθτι ωσ
ιδιαίτερθσ και μοναδικισ ατομικότθτασ ςτθ διαδικαςία μάκθςθσ και διαμόρφωςισ του. Θ
διδαςκαλία δεν μπορεί να αγνοεί τθν «ἰ δίαν φφςιν» του μακθτι, αλλά να τθν προχποκζτει
λογικά και να τθν οδθγεί ςε μια πορεία γνϊςθσ που γίνεται ςυγχρόνωσ πορεία αυτογνωςίασ και
αυτοχπζρβαςθσ με ςκοπό τθν κατάκτθςθ τθσ αρετισ και τθσ ευδαιμονίασ.
γ. Πλοι γνϊριηαν τθ διανοθτικι κατάςταςθ των γιων του Ρερικλι. Επομζνωσ, δεν μπορεί να
αποδειχκεί ότι θ πολιτικι αρετι δεν διδάςκεται.
δ. Τζλοσ, οφτε θ περίπτωςθ του Κλεινία («Κι αν κζλεισ … τι να κάνει μαηί του») μπορεί να
κεωρθκεί παράδειγμα ικανό να αποδείξει ότι θ πολιτικι αρετι δεν διδάςκεται. Ο Κλεινίασ
αποτελοφςε μια ειδικι περίπτωςθ μακθτι, ανεπίδεκτου μακιςεωσ. Συνιςτά δθλαδι μια
μεμονωμζνθ περίπτωςθ, μια εξαίρεςθ ςτον κανόνα, ςτθν οποία δεν μποροφμε να βαςιςτοφμε
για να ςυναγάγουμε γενικά και αςφαλι ςυμπεράςματα.
Εξετάηοντασ ςυνολικά τθν επιχειρθματολογία του Σωκράτθ οδθγοφμαςτε ςτισ εξισ
διαπιςτώςεισ και ςυμπεράςματα: α. Τα επιχειριματά του είναι εμπειρικά και περιγραφικά.
Δίνονται με παραδείγματα και όχι με τθν αλλθλουχία διειςδυτικϊν λογικϊν κρίςεων και
ανικουν ςτθν κατθγορία των επιχειρθμάτων που ο Αριςτοτζλθσ ονομάηει «ἐξ εἰ κότων», δθλαδι
πικανολογικά. Ο Σωκράτθσ φαίνεται να ευκυγραμμίηεται με τα επιχειριματα εμπειρικισ
ςυλλογιςτικισ που χρθςιμοποιεί ο Ρρωταγόρασ, ςτθν ουςία όμωσ εξυπθρετείται ζτςι θ
ειρωνεία του και διευκολφνεται ο δρόμοσ τθσ κοινισ φιλοςοφικισ αναηιτθςθσ.
β. Τα επιχειριματά του εμπεριζχουν αντιφάςεισ: από τθ μία ο φιλόςοφοσ ιςχυρίηεται ότι όλοι
κατζχουν τθν πολιτικι αρετι, ενϊ από τθν άλλθ διαπιςτϊνεται ότι υπάρχουν και κάποιοι που
δεν τθν ζχουν, όπωσ οι γιοι του Ρερικλι ι ο Κλεινίασ.
Πλεσ αυτζσ οι αδυναμίεσ τθσ επιχειρθματολογίασ του Σωκράτθ προκαλοφν εντφπωςθ. Ππωσ,
όμωσ, κα διαπιςτϊςουμε και ςτθν πορεία του διαλόγου, ςτθν πραγματικότθτα εδϊ ο
φιλόςοφοσ προςαρμόηει τθν επιχειρθματολογία του ςτισ απαιτιςεισ τθσ περίςταςθσ και
προςποιείται ότι υποςτθρίηει το μθ «διδακτόν» τθσ αρετισ, για να προκαλζςει φιλοςοφικι
αντιπαράκεςθ με τον Ρρωταγόρα, ϊςτε να εμβακφνει ςτθν άποψθ του ςυνομιλθτι του, να τθν
εξετάςει πολφπλευρα και να ελζγξει τισ λογικζσ αντοχζσ τθσ επιχειρθματολογίασ του. Βζβαιοσ
ότι ο ςοφιςτισ κα αποτφχει ςτθν προςπάκειά του, ςκοπεφει να αναπτφξει τθν πειςτικι του
επιχειρθματολογία ςτθ ςυνζχεια.
«...αφοφ κεωρϊ … ζχεισ ανακαλφψει μόνοσ ςου»
Θ φράςθ αυτι υποδθλϊνει ποιεσ είναι, κατά τον Σωκράτθ, οι πθγζσ γνϊςεισ. Αυτζσ, λοιπόν,
είναι: α. θ πείρα: πρόκειται για γνϊςεισ που προκφπτουν από τα βιϊματα και τισ κακθμερινζσ
εμπειρίεσ, β. θ μάκθςθ: πρόκειται για γνϊςεισ που κατακτϊνται με τθν παιδεία, τθ διδαςκαλία
και τθ μελζτθ και γ. θ ζρευνα: πρόκειται για γνϊςεισ που είναι αποτζλεςμα προςωπικισ
προςπάκειασ και αγϊνα για τθν αναηιτθςθ τθσ αλικειασ.
3

4. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
Οι ςωκρατικζσ μζκοδοι και θ ςτάςθ του Σωκράτθ απζναντι ςτον Ρρωταγόρα
Στθν ενότθτα είναι εμφανείσ οι μζκοδοι του Σωκράτθ, θ ειρωνεία, θ διαλεκτικι, θ μαιευτικι και
θ επαγωγικι μζκοδοσ. α. Θ ςωκρατικι ειρωνεία: «ςωκρατικι ειρωνεία» ονομάηεται θ
προςποιθτι άγνοια που επεδείκνυε ο Σωκράτθσ ςτισ ςυηθτιςεισ του. Ρροςποιοφνταν δθλαδι
αρχικά ότι δικεν δεν γνωρίηει τίποτα, αλλά ότι ενδιαφζρεται να τον διδάξουν οι άλλοι το όςιο
και το ανόςιο, το καλό και το άςχθμο, το κάρροσ και τθ δειλία κ.τ.λ. Δεν υποςχόταν ότι διδάςκει
κάτι ςυγκεκριμζνο, γιατί πίςτευε ότι ο κακζνασ μπορεί μόνοσ του να βρει τθν αλικεια, αν μάκει
να χρθςιμοποιεί τον νου του. Συνεπϊσ, δεν προςζφερε ζτοιμεσ γνϊςεισ, αλλά με ερωτιςεισ
προςπακοφςε να οδθγιςει τον ςυνομιλθτι του αρχικά ςτθ ςυνειδθτοποίθςθ τθσ πλάνθσ και τθσ
πνευματικισ του κατωτερότθτασ και ςτθ ςυνζχεια ςε γνϊςεισ που είχε ιδθ μζςα του.
Θ μζκοδοσ αυτι μπορεί να εντοπιςτεί ςτο κείμενό μασ ςτα εξισ ςθμεία:
- «Μάλιςτα, ωραία τζχνθ κατζχεισ λοιπόν, αν βζβαια τθν κατζχεισ πραγματικά»: ςε αυτό το
ςθμείο χρθςιμοποιείται θ ειρωνεία ωσ ςχιμα λόγου˙ είναι δθλαδι θ προςποιθτι
χρθςιμοποίθςθ λζξεων ι φράςεων που ζχουν νόθμα αντίκετο από εκείνο που ζχει ςτον νου του
αυτόσ που μιλάει.
- «… ωραία τζχνθ»: ο Σωκράτθσ χρθςιμοποιεί ςκόπιμα τθ λζξθ «τζχνθ», θ οποία είναι αμφίςθμθ.
Μπορεί να ςθμαίνει επινόθςθ, τζχνθ, αλλά και πανουργία, απάτθ. Ζτςι, υποδθλϊνεται ειρωνικι
διάκεςθ και ο ακροατισ προβλθματίηεται για το ποιο μπορεί να είναι το περιεχόμενό τθσ.
- «… ωραία τζχνθ κατζχεισ», «Αφοφ όμωσ το λεσ εςφ …», «… ζχεισ μεγάλθ πείρα ςε πολλά
ηθτιματα»:ςτισ φράςεισ αυτζσ θ ειρωνεία καλφπτεται πίςω από φαινομενικζσ φιλοφρονιςεισ
προσ το πρόςωπο του Ρρωταγόρα. - «… αν βζβαια τθν κατζχεισ πραγματικά»: θ ειρωνεία
εκφράηεται εδϊ με τθν αμφιςβιτθςθ για τθν ειδικότθτα που ιςχυρίηεται ότι κατζχει ο
ςυνομιλθτισ του.
Μελετϊντασ ςυνολικά τθ ςτάςθ του Σωκράτθ απζναντι ςτον ςοφιςτι Ρρωταγόρα παρατθροφμε
ότι ο φιλόςοφοσ δεν διατυπϊνει τισ κζςεισ του δογματικά, αλλά εκφράηεται με ευγζνεια και
μετριοφροςφνθ («δεν κεωροφςα …», «νομίηω πωσ …»). Ραράλλθλα, δείχνει να ςζβεται τθν
άποψθ του ςυνομιλθτι του και να αναγνωρίηει το κφροσ του («δεν μπορϊ να το αμφιςβθτιςω»,
«κάμπτομαι και πιςτεφω … μόνοσ ςου»). Συνεπϊσ, θ λεπτι ειρωνεία που επιςθμάναμε ςτο φφοσ
του φιλοςόφου δεν ζχει ωσ ςτόχο να προςβάλει και να υπονομεφςει το κφροσ και τθν αξία του
Ρρωταγόρα, αλλά απλϊσ να τον προκαλζςει και να τον αναγκάςει να αναπτφξει διεξοδικά τισ
κζςεισ του.
β. Θ διαλεκτικι μζκοδοσ: θ διαλεκτικι είναι θ μζκοδοσ του διαλόγου. Ρρωταρχικόσ ςτόχοσ του
Σωκράτθ είναι να αναιρζςει ςταδιακά τισ κζςεισ του ςυνομιλθτι του κζτοντασ απλοϊκζσ
ερωτιςεισ και ςτθ ςυνζχεια να προςπακιςει με μία νζα ςυηιτθςθ να ςυναγάγει ζνα νζο
ςυμπζραςμα, μια νζα προςζγγιςθ τθσ αλικειασ. Ζτςι, ςτθν ενότθτα αυτι παρακολουκοφμε τον
Σωκράτθ να απευκφνει ερϊτθςθ ιπιασ και ζμμεςθσ αμφιςβιτθςθσ των λεγομζνων του
Ρρωταγόρα («Άραγε, *…+ παρακολουκϊ ςωςτά τα λεγόμενά ςου;») και ζπειτα να διατυπϊνει
και να εξθγεί τθ κζςθ του ότι θ αρετι δεν είναι κάτι που διδάςκεται. Βριςκόμαςτε δθλαδι ςτο
ςτάδιο τθσ διαλεκτικισ μεκόδου, κατά το οποίο προςπακεί να οδθγιςει τον Ρρωταγόρα ςτθν
αναίρεςθ των κζςεϊν του.
4

5. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
γ. Θ μαιευτικι μζκοδοσ: με τθ χριςθ αυτισ τθσ μεκόδου γίνεται προςπάκεια να εξαχκεί θ
ςωκρατικι άποψθ από τον αντίπαλο. Ο ίδιοσ ο Σωκράτθσ, όπωσ θ μαία, βοθκάει τον ςυνομιλθτι
του να επαναφζρει ςτθ μνιμθ του τθν αλικεια που ιδθ γνωρίηει.
Ζτςι ςτθν αρχι τθσ ενότθτασ προςποιείται ότι δεν κατανοεί το περιεχόμενο των λεγομζνων του
Ρρωταγόρα («Άραγε, *…+ παρακολουκϊ ςωςτά τα λεγόμενά ςου; Γιατί απ’ ό,τι καταλαβαίνω *…+
κι εννοείσ…»), ϊςτε να κινθτοποιιςει τον αντίπαλό του να τεκμθριϊςει τισ κζςεισ του. Επίςθσ,
ςτο τζλοσ του λόγου του τον προκαλεί να αναλφςει «με τρόπο εναργζςτερο» το διδακτό τθσ
αρετισ οδθγϊντασ τον Ρρωταγόρα ςε μια διεξοδικι ανάπτυξθ των απόψεϊν του.
δ. Θ επαγωγικι μζκοδοσ («ἐπακτικοὶ λόγοι»): επαγωγικι είναι θ μζκοδοσ που ακολουκοφςε ο
Σωκράτθσ για τθν αναηιτθςθ τθσ απόλυτθσ ουςίασ των θκικϊν εννοιϊν, με ςκοπό τθν εξαγωγι
κακολικϊν οριςμϊν («τὸ ὁρίηεςκαι κακόλου») και ςυμπεραςμάτων, που να ξεπερνοφν τθν
εμπειρία και να φτάνουν ςε μια απόλυτθ γνϊςθ για τθν αλικεια του καλοφ και του κακοφ, τθσ
αδικίασ και του δικαίου, τθσ ομορφιάσ και τθσ αςχιμιασ, τθσ ςωφροςφνθσ και τθσ άνοιασ, του
κάρρουσ και τθσ δειλίασ, τθσ ορκισ διακυβζρνθςθσ και τθσ δεςποτείασ. Για να πετφχει τον ςτόχο
αυτό αντλοφςε παραδείγματα από τθν κακθμερινι ηωι και τθν εμπειρία.
ΟΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΤΟΥ Ρ΢ΩΤΑΓΟ΢Α: "Πχι, Σωκράτθ ... να ςασ πω ζναν μφκο"
Οι μζκοδοι που χρθςιμοποιοφςαν οι ςοφιςτζσ ιταν ο μφκοσ, θ διάλεξθ και ο ςχολιαςμόσ
ποιθτικϊν κειμζνων. Στισ ενότθτεσ που κα διδαχτοφμε, κα παρακολουκιςουμε τον Ρρωταγόρα
να χρθςιμοποιεί τισ δφο πρϊτεσ μεκόδουσ, για να αποδείξει ότι θ πολιτικι αρετι διδάςκεται.
ΗΘΟΓ΢ΑΦΗΣΗ
Θ ηωντάνια και θ παραςτατικότθτα που διζπουν τον διάλογο μεταξφ του Ρρωταγόρα και του
Σωκράτθ μασ δίνουν τθ δυνατότθτα να διαγράψουμε με ενάργεια το ικοσ τουσ.
Ζτςι, παρατθροφμε ότι ο Ρρωταγόρασ εμφανίηεται γεμάτοσ αυτοπεποίκθςθ και ςιγουριά ότι
μπορεί να διδάξει τθν «ε὎βουλία». Θ αυτοπεποίκθςι του κορυφϊνεται μετά τθν εςκεμμζνθ
αμφιςβιτθςθ των δυνατοτιτων του από τον Σωκράτθ. Διαφοροποιείται από τουσ άλλουσ
ςοφιςτζσ και υπερτονίηει το «εγϊ» του. Θ αυτεπίγνωςθ τθσ αξίασ του ςτουσ πνευματικοφσ
κφκλουσ τθσ Ακινασ τον οδθγεί ςε αυτοπροβολι και τάςθ επίδειξθσ. Άλλωςτε, είναι ζνασ
καταξιωμζνοσ και φθμιςμζνοσ δάςκαλοσ, που ζχει βιϊςει τον ςεβαςμό των ςυγχρόνων του και
το κφροσ του είναι αδιαμφιςβιτθτο. Πλα τα παραπάνω αποκαλφπτονται από τα εξισ χωρία :
«Το μάκθμα *το οποίο+ διδάςκω …», «Αυτό ακριβϊσ, Σωκράτθ, είναι το μάκθμα που ιςχυρίηομαι
πωσ διδάςκω», «Εγϊ νομίηω πωσ είναι πιο χαριτωμζνο να ςασ πω ζναν μφκο».
Με τθ ςειρά του, ο Σωκράτθσ είναι ζνασ άνκρωποσ που προςπακεί με ευγζνεια, ςεβαςμό και
λεπτότθτα να διαφωνιςει με τον ςυνομιλθτι του. Χρθςιμοποιεί λεπτι «ειρωνεία», χωρίσ όμωσ
να γίνεται προςβλθτικόσ. Διακρίνεται για τθ λογικι και ςυγκροτθμζνθ ςκζψθ του, ςτθν
προςπάκειά του να ανακαλφψει τθν αλικεια ςτθν οποία είναι προςθλωμζνοσ. Τζλοσ, δείχνει να
αντιμετωπίηει με θρεμία τισ αντίκετεσ απόψεισ και να μθν παραφζρεται. Δθλωτικζσ των
παραπάνω γνωριςμάτων του είναι οι φράςεισ: «Άραγε παρακολουκϊ ςωςτά τα λεγόμενά
ςου;», «Αφοφ όμωσ το λεσ εςφ, εγϊ δεν μπορϊ να το αμφιςβθτιςω.», «Αλλά το ςωςτό εκ
μζρουσ μου είναι να πω για ποιο λόγο νομίηω πωσ …», «Εγϊ λοιπόν, Ρρωταγόρα, …και κάνε το».
5

6. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
2θ Ενότθτα
Μετάφραςθ
Ιταν λοιπόν κάποτε καιρόσ που υπιρχαν κεοί, δεν υπιρχαν όμωσ κνθτά όντα. Και όταν ιρκε και γι’
αυτά ο κακοριςμζνοσ από τθ μοίρα χρόνοσ για τθ δθμιουργία τουσ, οι κεοί τα πλάκουν ςτο εςωτερικό
τθσ γθσ, αφοφ ζκαναν μείγμα από χϊμα και φωτιά και από όςα ςτοιχεία αναμειγνφονται με φωτιά και
με χϊμα. Και, όταν επρόκειτο να φζρουν αυτά ςτο φωσ, διζταξαν τον Ρρομθκζα και τον Επιμθκζα και
να τα εφοδιάςουν και να μοιράςουν ςτο κακζνα ιδιότθτεσ, όπωσ ταιριάηει. Ο Επιμθκζασ όμωσ
παρακαλεί τον Ρρομθκζα να κάνει ο ίδιοσ τθ μοιραςιά. «Και μόλισ εγϊ τελειϊςω τθ μοιραςιά», είπε,
«κάνε εςφ τον ζλεγχο». Και, αφοφ ζτςι τον ζπειςε, κάνει τθ μοιραςιά. Κακϊσ μοίραηε, λοιπόν, ςε άλλα
ζδινε δφναμθ χωρίσ ταχφτθτα, τα πιο αδφναμα όμωσ τα εφοδίαηε με ταχφτθτα˙ και ςε άλλα ζδινε
όπλα και ςε άλλα, επειδι ζδινε φφςθ χωρίσ όπλα, επινοοφςε γι’ αυτά κάποια άλλθ ικανότθτα για τθ
ςωτθρία τουσ. Πςα δθλαδι από αυτά τα ζκανε μικρόςωμα, τουσ προίκιηε με φτερά για να πετοφν ι με
υπόγεια κατοικία˙ και όςα ζκανε μεγαλόςωμα, με τθν ίδια ακριβϊσ ιδιότθτα εξαςφάλιηε τθ ςωτθρία
τουσ˙ μοίραηε και τα άλλα χαρακτθριςτικά, κάνοντάσ τα με αυτόν τον τρόπο ιςοδφναμα. Και αυτά
επινοοφςε, γιατί πρόςεχε μιπωσ κάποιο γζνοσ αφανιςτεί˙ και αφοφ τα εφοδίαςε ςε ικανοποιθτικό
βακμό με τα μζςα αποφυγισ τθσ αλλθλοεξόντωςισ τουσ, επινοοφςε μζςα προςταςίασ για τισ
μεταβολζσ του καιροφ (που προζρχονται) από τον Δία, ντφνοντάσ τα και με πυκνά τριχϊματα και με
γερά δζρματα, ικανά να αντιμετωπίςουν τθν κακοκαιρία, αλλά κατάλλθλα και για τισ ηζςτεσ, και για
να χρθςιμεφουν αυτά τα ίδια (τα τριχϊματα και τα δζρματα) ςτο κακζνα, όταν πθγαίνουν ςτισ φωλιζσ
τουσ, ςαν ςτρϊμα και ςκζπαςμα και ταιριαςτό και δοςμζνο από τθ φφςθ˙ και ακόμα βάηοντασ για
υποδιματα ςε άλλα οπλζσ και ςε άλλα *τρίχωμα και+ δζρμα ςκλθρό και χωρίσ αίμα. Φςτερα από αυτό
εξαςφάλιηε τροφζσ διαφορετικζσ για το κάκε είδοσ, δθλαδι για άλλα χορτάρι από τθ γθ, για άλλα
καρποφσ δζντρων και για άλλα ρίηεσ˙ ςε οριςμζνα μάλιςτα (από αυτά) επζτρεψε να είναι τροφι τουσ
θ ςάρκα άλλων ηϊων˙ και ς’ αυτά ζδωςε μικρι γονιμότθτα, ενϊ ς’ εκείνα που τρϊγονταν από αυτά
ζδωςε μεγάλθ γονιμότθτα, εξαςφαλίηοντασ ςωτθρία για το είδοσ τουσ.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ – ΟΜΟ΢΢ΙΖΑ
Γζνθ, γενζςεωσ, γζνοσ, ὀλιγογονίαν, πολυγονίαν, γζνει < γίγνομαι: γζννθςθ, γενεά, γενιά,
γενζτειρα, γενετιςιοσ, γενζκλιοσ, γθγενισ, εγγενισ, ςυγγενισ, γενικόσ, γόνοσ, γονζασ, γονικόσ,
γονίδιο, γόνιμοσ, γονιμότθτα, υπογονιμότθτα, νεογνό, γνιςιοσ
εἱ μαρμζνοσ < μείρομαι: μζροσ, μερίδα, μερίδιο, μερικόσ, μερτικό, μζριςμα, απόμεροσ,
παράμεροσ, ανωμερίτθσ, κατωμερίτθσ, επιμεριςμόσ, καταμεριςμόσ, μοίρα, μοιραίοσ, άμοιροσ,
δφςμοιροσ, κακόμοιροσ, μεμψίμοιροσ, μοίραρχοσ, μοιρολό(γ)ι, μοιρολάτρθσ, μοιρολατρικόσ,
μοιραςιά, μοίραςμα, μοίραρχοσ, μοιρογνωμόνιο, μόριο, ςυμμορία
μείξαντεσ < μείγνυμι: μείγμα, μείξθ, μ(ε)ικτόσ, πρόςμειξθ, ανάμ(ε)ιξθ, ανάμ(ε)ικτοσ, ςφμμιξθ,
ςφμμικτοσ, επιμιξία, αιμομιξία, μιγάσ, αμιγισ
κεράννυται < κεράννυμαι: κζραςμα, κράμα, κράςθ, κραςί, κρατιρασ, άκρατοσ, εφκρατοσ,
ακζραςτοσ
ἄγειν < ἄγω: αγωγι, αγωγόσ, παραγωγόσ, δθμαγωγόσ, προςαγωγόσ, νθπιαγωγόσ, αγϊνασ,
άγθμα, άξονασ, απαγωγι, ςυναγωγι, διαγωγι, ειςαγωγζασ, αρχθγόσ, ςτρατθγόσ, λοχαγόσ,
6

7. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
ξεναγόσ, άμαξα, παρείςακτοσ, πλοθγόσ, ξεναγόσ, λοχαγόσ, χορθγόσ, ςφναξθ, υδραγωγείο,
άξονασ
προςζταξαν < πρὸσ + τάττ(ςς)ω: τάγμα, διάταγμα, πρόςταγμα, ςφνταγμα, διαταγι, επιταγι,
προςταγι, ςυνταγι, υποταγι, νομοταγισ, άτακτοσ, απότακτοσ, ανυπότακτοσ, ανάταξθ,
παράταξθ, ςφνταξθ, ζνταξθ, πρόταξθ, επίταξθ, μετάταξθ, ανακατάταξθ, αταξία, (αρχι)ςυντάκτθσ,
ςυντακτικό, επιτακτικόσ, τακτόσ.
νεῖ μαι, νείμαντοσ, νζμων, ἔνεμεν < νζμω: νομόσ, νόμοσ, νομικόσ, νομικι, νομαδικόσ, νζμεςθ,
νόμιςμα, νομιςματικόσ, διανομζασ, διανομι, κατανομι, απονομι, αςτυνομία, αςτυνομικόσ,
αςτυνόμοσ, τροχονόμοσ, αγορανομία, παρανομία, παράνομοσ, υπόνομοσ, ανομία, δαςονομία,
δαςονόμοσ, οικονομία, οικονόμοσ, χειρονομία, αυτονομία, αυτόνομοσ, ταξινόμθςθ,
εξοικονόμθςθ, νομοκζτθσ, νομοκεςία, νομοςχζδιο, νομοταγισ, νομομακισ,νομάσ
ἐπίςκεψαι < ἐπὶ + ςκοπζω -῵ ςκοπόσ, ςκοπιά, ςκόπιμοσ, ςκόπελοσ, ςκζψθ, ςκεπτικόσ,
:
ςκεπτικιςμόσ, απερίςκεπτοσ, αυτοςκοπόσ, κερδοςκόποσ, οιωνοςκόποσ, καιροςκόποσ,
ωροςκόποσ, άςκοποσ, επίςκοποσ, κατάςκοποσ, πρόςκοποσ, αναςκόπθςθ, βιντεοςκόπθςθ,
επιςκόπθςθ, προεπιςκόπθςθ, δθμοςκόπθςθ, βυκοςκόπθςθ, ακτινοςκόπθςθ, βολιδοςκόπθςθ,
κερδοςκοπία, καταςκοπία, τθλεςκόπιο, περιςκόπιο, ςτθκοςκόπιο, μικροςκόπιο, ωροςκόπιο,
ςκοποβολι, ςφςκεψθ, ςυνδιάςκεψθ, περίςκεψθ, επίςκεψθ, επιςκζψιμοσ, ςκεπτικιςτισ
πείςασ < πείκω: πεικινιοσ, πεικαναγκαςμόσ, πικανόσ, πικανότθτα, πίςτθ, πιςτόσ, πειςτιριο,
πειςτικόσ, πεικαρχία, πειςικανάτιοσ, πείςμα, πειςματάρθσ
προςῆπτεν < πρὸσ + ἅπτω: αφι, επαφι, ςυναφισ, ςυνάφεια, απτόσ, αψίδα, αψιμαχία,
αψίκοροσ, ςφναψθ, επιςφναψθ, ζξαψθ, άναμμα, προςάναμμα, αναπτιρασ, αφκϊδθσ
διδοὺσ < δίδωμι: δόςθ, παράδοςθ, ζκδοςθ, μετάδοςθ, δοςολογία, δοςίλογοσ, μιςκοδοςία,
λογοδοςία, θλεκτροδότθςθ, ςθματοδότθσ, δότθσ, αιμοδότθσ, καταδότθσ, εκδοτικόσ,
αποδοτικόσ, ενδοτικόσ, μεταδοτικόσ, δϊρο, δωροκζτθσ, δωρεά, δωροδοκία, ανζκδοτοσ,
παραδοτζοσ
ε὎μάρεια < ε὎μαρισ < εὖ + μάρθ (= χζρι)
ἀμφιεννὺσ < ἀμφιζννυμι < ἀμφὶ + ἔννυμι/ἐννὺω: άμφιο, αμφίεςθ, μεταμφίεςθ, ιμάτιο,
ιματιοκικθ
ἰ οῦςιν < εἶ μι/ἔρχομαι: ερχομόσ, οδόσ, ζλευςθ, προςζλευςθ, διζλευςθ, ελευκερία, ανεξίτθλοσ,
ιςκμόσ, ειςιτιριο, εξιτιριο, προςθλυτιςμόσ, προςιτόσ, ιταμόσ, αμαξιτόσ
οἰ κεία < οἶ κοσ: οίκθμα, οίκθςθ, ιδιοκατοίκθςθ, διοίκθςθ, ςυγκατοίκθςθ, μετοίκθςθ, οικία,
κατοικία, μονοκατοικία, πολυκατοικία, ςυνοικία, αποικία, παροικία, ζνοικοσ, περίοικοσ,
κάτοικοσ, ςυγκάτοικοσ, μζτοικοσ, οικιςμόσ, οικιςτικόσ, αποικιςμόσ, αποικιςτικόσ, οικοδεςπότθσ,
οικογζνεια, οικότροφοσ, οικόπεδο, οικοςκευι, οικόςθμο, οικονομία, οικόςιτοσ, οικουμζνθ,
οικολογία, οικόςθμο
βορὰ < βιβρϊςκω: βρϊςθ, αιμοβόροσ, ςαρκοβόροσ, χρονοβόροσ, βάρακρο, βρόγχοσ, βρογχίτιδα
Σθμειώςεισ
A. ΥΡΑ΢ΞΗ ΘΕΩΝ, ΑΝΥΡΑ΢ΞΙΑ ΘΝΗΤΩΝ ΕΙΔΩΝ: «Ἦ γάρ ποτε χρόνοσ ... γζνθ οὐκ ἦν.»
ν
1. «Ἦ γάρ ποτε χρόνοσ»
ν
Ο Ρρωταγόρασ αρχίηει τον μφκο, που πικανότατα είναι δικό του δθμιοφργθμα (μάλλον
περιλαμβανόταν ςτο ζργο του Ρερὶ τῆσ ἐν ἀρχῇ καταςτάςεωσ, που δεν ζχει διαςωκεί),
προςδιορίηοντασ αόριςτα τον χρόνο ςτον οποίο ζλαβαν χϊρα τα γεγονότα που κα αφθγθκεί. Θ
φράςθ «ἦν γάρ ποτε χρόνοσ» ςυνάδει με το λαϊκότροπο φφοσ όλου του μφκου. Αποτελεί τυπικι
αρχι παραμυκιοφ και μζροσ του ςκθνικοφ, μια εξωτερικι δθλαδι διακόςμθςθ που περιβάλλει
τθν τελεολογικι εξιγθςθ του Ρρωταγόρα για τθ δθμιουργία του ηωικοφ βαςιλείου και του
7

8. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
ανκρϊπου. Ρροβάλλει τθν ζννοια του χρόνου ωσ κυρίαρχου φυςικοφ μεγζκουσ ςτο οποίο
εγγράφεται θ φπαρξθ των κεϊν και των κνθτϊν όντων.
Ζτςι λοιπόν, με τθ λζξθ «χρόνοσ» ο ςοφιςτισ εννοεί τθν αρχι του χρόνου, τθν αρχι τθσ
δθμιουργίασ, το ςθμείο εκείνο που ακολουκεί τθ κεογονία, δθλαδι τθ γζνεςθ των κεϊν. Είναι
χαρακτθριςτικό πωσ ςτθν αρχαιοελλθνικι μυκολογικι ςκζψθ υπάρχει μόνο κεογονία, και όχι
κοςμογονία, όπωσ ςε άλλεσ μυκολογίεσ ι ςτθν εβραιοχριςτιανικι Γζνεςθ. Αντίκετα από τον
Θςίοδο, ο οποίοσ ςτθ Κεογονία του αναφζρει, μετά τθ δθμιουργία των κεϊν, τθν φπαρξθ των
ανκρϊπων, χωρίσ να εξθγεί πϊσ πλάςτθκαν και από ποιον (κεοκεντρικι προςζγγιςθ), ο
Ρρωταγόρασ μεταφζρει το κζντρο του ενδιαφζροντοσ ςτον άνκρωπο (ανκρωποκεντρικι
προςζγγιςθ). Στον μφκο του παρακολουκοφμε τθ διαδικαςία με τθν οποία τα μεν ηϊα
«διαμορφϊκθκαν», απζκτθςαν δθλαδι το κακζνα τισ δικζσ του ιδιότθτεσ, ο δε άνκρωποσ
απζκτθςε τα χαρακτθριςτικά εκείνα, τισ αρετζσ, που ςυνιςτοφν τελικά τθν ανκρϊπινθ ουςία
του.
Κεωρείται ςθμαντικι θ προςφορά του πρωταγόρειου μφκου, γιατί ςε αντίκεςθ με τισ
παραπάνω κοςμολογικζσ εκδοχζσ (Κεογονία του Θςιόδου κ.τ.λ.) εκφράηει μια αιςιόδοξθ
ενατζνιςθ τθσ εξζλιξθσ του ανκρϊπινου πολιτιςμοφ. Συνιςτά μινυμα εμπιςτοςφνθσ ςτθν
προοδευτικι πορεία του ανκρϊπινου γζνουσ, το οποίο ξεκινϊντασ από ατελζςτερεσ μορφζσ
βίου κατζκτθςε και κατακτά υψθλότερεσ βακμίδεσ, αξιόλογα πολιτιςτικά επιτεφγματα, ςε μια
προοπτικι ανανεωνόμενων δυνατοτιτων για νζεσ κατακτιςεισ.
2. «κνθτὰ δὲ γζνθ»
Σφμφωνα με τον πρωταγόρειο μφκο τα ηϊα και ο άνκρωποσ δθμιουργοφνται μαηί. Θ
διαφοροποίθςι τουσ αρχίηει κατά το ςτάδιο τθσ βιολογικισ ςυγκρότθςθσ του είδουσ, δθλαδι το
επιμθκεϊκό, και ολοκλθρϊνεται με το προμθκεϊκό. Το περιεχόμενο του μφκου παρουςιάηει
ιδιαίτερο ενδιαφζρον για τισ βιολογικζσ, ανκρωπολογικζσ, κοινωνιολογικζσ, πολιτικζσ και
πολιτειακζσ κεωριςεισ τθσ αρχαίασ ςοφιςτικισ και ειδικότερα του Ρρωταγόρα.
B. Η Α΢ΧΗ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥ΢ΓΙΑΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΑΡΟ ΤΟΥΣ ΘΕΟΥΣ : «Ἐ
πειδὴ δὲ καὶ ... κεράννυται.»
Γενικό ερμθνευτικό ςχόλιο:
Οι κεοί και τα κνθτά όντα κινοφνται ςτον χρόνο και μάλιςτα κατά τθ λογικι ςφμφωνα με τθν
οποία προθγοφνται χρονικά οι κεοί και ακολουκοφν τα κνθτά γζνθ ωσ δθμιουργιματά τουσ
(«τυποῦςιν α὎τὰ κεοί»), υπακοφοντασ ςτθν ειμαρμζνθ, ςτθ μοίρα, που είναι δφναμθ
αναπότρεπτθ και ιςχυρότερθ ακόμθ και από τουσ κεοφσ. Θ ειμαρμζνθ γίνεται ο ρυκμιςτισ του
χρόνου δθμιουργίασ των κεϊν και των κνθτϊν πλαςμάτων («καὶ τοφτοισ»). Τα κνθτά όντα
γεννιοφνται από κοςμογονικά ςτοιχεία από τα οποία τα ςπουδαιότερα είναι το χϊμα και θ
φωτιά. Το χϊμα, πυκνότερο ςτοιχείο, παραπζμπει ςτθ μθτζρα – γθ, που γονιμοποιεί και δίνει
ευφορία και ανάπτυξθ ςτα όντα. Θ φωτιά, αραιότερο ςτοιχείο, αποδίδει τθν αςτείρευτθ
ενζργεια, τθν αζναθ κίνθςθ, θ οποία δίνει ηωι ςτα όντα, τα ςυγκροτεί ςε φπαρξθ ι τα
μεταβάλλει ωσ είδοσ. Π,τι ηωντανό προκφπτει ωσ ςφνκεςθ των κοςμογονικϊν ςτοιχείων είναι
κνθτό, ζχει αρχι και τζλοσ φπαρξθσ. Στθν εικόνα τθσ δθμιουργίασ των κνθτϊν όντων οι κεοί
εκφράηουν τθν ιδζα τθσ δθμιουργίασ, θ οποία από τθ μια ςυνδζεται με τθν ειμαρμζνθ και από
τθν άλλθ με τθ μείξθ των κοςμογονικϊν ςτοιχείων ςε κνθτζσ οντότθτεσ.
1. «Ἐπειδὴ δὲ καὶ τοφτοισ χρόνοσ ἦλκεν εἱ μαρμζνοσ γενζςεωσ»
Στον πρωταγόρειο μφκο θ ειμαρμζνθ αναφζρεται δφο φορζσ: ο ειμαρμζνοσ χρόνοσ (2θ ενότθτα)
και θ ειμαρμζνθ θμζρα (3θ ενότθτα), ωσ ςτοιχεία που προςδιορίηουν χρονικά τθν εξζλιξθ. Με
τισ εκφράςεισ αυτζσ αποδίδεται «το πλιρωμα του χρόνου», θ αναγκαιότθτα δθλαδι που οδθγεί
το πζραςμα από μία εποχι ςε άλλθ, από μία μορφι ηωισ ςε άλλθ. Θ πίεςθ τθσ ανάγκθσ για
επιβίωςθ, για βελτίωςθ των όρων ηωισ, θ χρεία, γίνεται κινθτιρια δφναμθ τθσ εξζλιξθσ, θ οποία
οφτε αυτόματθ οφτε τυχαία οφτε ςτιγμιαία είναι.
8

9. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
2. «ὅτε κεοὶ μὲν ἦςαν», «τυποῦςιν αὐτὰ κεοὶ » . Εντφπωςθ μασ προκαλεί θ αναφορά του
Ρρωταγόρα ςτθν φπαρξθ των κεϊν, όπωσ προδίδεται από τισ φράςεισ «ὅτε κεοὶ μὲν
ἦςαν», «τυποῦςιν α὎τὰ κεοί». Ρολλοί μελετθτζσ κεϊρθςαν αρχικά ότι εδϊ υπάρχει
αντίκεςθ με τισ ιδζεσ του ςοφιςτι, ο οποίοσ ιταν αγνωςτικιςτισ. Δεν πρζπει, όμωσ, να
ξεχνάμε ότι το κείμενο αυτό είναι ζνασ μφκοσ, ςτον οποίο θ παρουςία των κεϊν ζχει
αλλθγορικι, ςυμβολικι ςθμαςία. Συγκεκριμζνα, ο Δίασ ςυμβολίηει τθ νομοτζλεια που
διζπει τθ φφςθ, τον λόγο, τθ λογικι, ενϊ ο Ρρομθκζασ, ο Επιμθκζασ και ο Ερμισ (που κα
τον δοφμε ςτθν 4θ ενότθτα) αποτελοφν τα όργανα αυτισ τθσ νομοτζλειασ, θ οποία
ρυκμίηει τισ ςχζςεισ των όντων εξαςφαλίηοντασ τθ μεταξφ τουσ ιςορροπία. Άλλωςτε,
όπωσ φανερϊνεται και από τθ ςυνζχεια του μφκου, ο Ρρωταγόρασ δεν ενδιαφζρεται
τόςο για το κζμα τθσ φπαρξθσ των κεϊν όςο για τθν εξιγθςθ τθσ γζνεςθσ του
κρθςκευτικοφ ςυναιςκιματοσ. Επιπλζον, δεν κεωρεί τουσ κεοφσ αιϊνιουσ, αλλά ότι κι
αυτοί, όπωσ και τα ηϊα («καὶ τοφτοισ»), δθμιουργικθκαν μια δεδομζνθ χρονικι ςτιγμι,
που προθγικθκε από τον χρόνο δθμιουργίασ των κνθτϊν όντων.
3. «γῆσ ἔνδον»
Θ φράςθ αυτι υποδθλϊνει τθν αρχζγονθ αντίλθψθ τθσ μθτζρασ-γθσ, μζςα ςτα ςπλάχνα τθσ
οποίασ δθμιουργικθκαν όλα τα ζμβια όντα. Ρρζπει να επιςθμανκεί ότι ςτθ φράςθ αυτι θ λζξθ
«γθ» ςθμαίνει το ςϊμα, τθ γιινθ ςφαίρα, ενϊ ςτθ φράςθ «ἐκ γῆσ καὶ πυρὸσ» ςθμαίνει τθν φλθ,
το χϊμα. Στον μθτρικό κόλπο τθσ γθσ (γῆ παμμιτωρ, μιτθρ πάντων) αποδίδεται θ δθμιουργία
όλων των οργανιςμϊν, ηϊων και φυτϊν, και από αυτόν αναδίδονται τα είδθ των ηϊων και
φυτϊν.
Επιπλζον, από τθν ίδια φράςθ διαφαίνεται θ αντίλθψθ του αυτοχκονιςμοφ, τθσ πεποίκθςθσ
δθλαδι κάποιων φυλϊν ότι ξεφφτρωςαν από τθ γθ ςτθν οποία ςτθ ςυνζχεια ζηθςαν και οι ίδιοι
και οι απόγονοί τουσ κάνοντάσ τθν πατρίδα τουσ. Θ πεποίκθςθ αυτι τουσ ζδινε ζνα αίςκθμα
περθφάνιασ, προνομιακισ ςχζςθσ με τθν πατρίδα και ευγενικισ καταγωγισ (πχ. ο μφκοσ του
Κάδμου). Θ ιδζα τθσ αυτοχκονίασ αναφζρεται και από τον Κουκυδίδθ ςτον Επιτάφιο του
Ρερικλι, παρουςιάηοντασ τουσ Ακθναίουσ να νιϊκουν περιφανοι για τθν αυτοχκονία τουσ.
Ζτςι, ενιςχφεται θ κεωρία του Ρρωταγόρα για τθ δθμιουργία των πλαςμάτων κάτω από τθ γθ.
4. «ἐκ γῆσ καὶ πυρὸσ ... κεράννυται»
Σφμφωνα με τον Ρρωταγόρα, οι κεοί δθμιοφργθςαν τα κνθτά όντα από δφο βαςικά ςτοιχεία, το
χϊμα και τθ φωτιά. Θ άποψθ αυτι φαίνεται να ακολουκεί τθν κοςμογονικι κεωρία του
Ραρμενίδθ. Στθ ςυνζχεια, όμωσ, με τθ φράςθ «τ῵ ὅςα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται» θ άποψι του
ν
εμπλουτίηεται και από τθ κεωρία του Εμπεδοκλι, ςφμφωνα με τον οποίο τα ζμβια όντα
προιλκαν από τθ ςφνκεςθ τθσ φωτιάσ, του χϊματοσ, του νεροφ και του αζρα. Τα δφο τελευταία
ςτοιχεία, το νερό και ο αζρασ, δεν κατονομάηονται από τον ςοφιςτι.
Γ. Η ΕΝΤΟΛΗ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΑ ΖΩΑ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤ΢ΟΦΗ ΤΩΝ
΢ΟΛΩΝ ΤΟΥ Ρ΢ΟΜΗΘΕΑ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΙΜΗΘΕΑ: «Ἐπειδὴ δ’ ἄγειν ... πείςασ νζμει.»
Οι κεοί αναλαμβάνουν να πλάςουν ςε ζνα πρϊτο ςτάδιο τα ηϊα ςτο εςωτερικό τθσ γθσ και ςτθ
ςυνζχεια, ανακζτουν τον εφοδιαςμό τουσ με τισ απαραίτθτεσ ιδιότθτεσ ςτουσ δφο Τιτάνεσ, τον
Ρρομθκζα και τον Επιμθκζα. Αποφαςιςτικι για τθν εξζλιξθ του μφκου ςτάκθκε θ επικυμία του
Επιμθκζα να αντιςτρζψουν τουσ ρόλουσ με τον αδερφό του και να αναλάβει ο ίδιοσ το ζργο τθσ
κατανομισ ιδιοτιτων. Το αποτζλεςμα ιταν, όπωσ κα δοφμε και ςτθν επόμενθ ενότθτα, να
εξαντλιςει όλα τα εφόδια ςτα ηϊα και να αφιςει τον άνκρωπο ανυπεράςπιςτο και αβοικθτο.
Ζτςι, κινθτοποιείται ο Ρρομθκζασ και αναλαμβάνει να κλζψει τθ φωτιά του Θφαίςτου και τθν
«ἔντεχνον ςοφίαν» τθσ Ακθνάσ, προκειμζνου να εξαςφαλίςει τθν επιβίωςθ του ανκρϊπινου
είδουσ. Θ αντιςτροφι των ρόλων των δφο τιτάνων εξυπθρετεί άριςτα τθν οικονομία του μφκου,
9

10. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
κακϊσ ο Επιμθκζασ εκφράηει τθ φάςθ τθσ βιολογικισ ςυγκρότθςθσ των όντων, ενϊ ο
Ρρομθκζασ τθ φάςθ κατά τθν οποία ο άνκρωποσ διαφοροποιείται ωσ είδοσ από τα άλλα είδθ
ηωικϊν οργανιςμϊν ζχοντασ τθν ιδιότθτα του ζλλογου όντοσ. Το δεφτερο ςτάδιο είναι ανϊτερο
από το πρϊτο και αρχίηει να διαγράφεται θ αιςιόδοξθ αντίλθψθ του Ρρωταγόρα για τθν
προοδευτικι εξζλιξθ του ανκρϊπινου γζνουσ.
Τα χαρακτθριςτικά του Ρρομθκζα και του Επιμθκζα
Ο Ρρομθκζασ και ο Επιμθκζασ ιταν Τιτάνεσ, γιοι του Λαπετοφ και τθσ Ωκεανίδασ Κλυμζνθσ.
Ειδικότερα, οΡρομθκζασ είναι αυτόσ που, όπωσ δθλϊνει και το όνομά του (ςφνκετο από τισ
λζξεισ πρὸ + μῆτισ = ςκζψθ), ςκζφτεται πριν κάνει κάτι, ςτακμίηει τισ ςυνζπειεσ και ζπειτα
προβαίνει ςε πράξεισ. Αποκαλείται ςοφϊτατοσ των Τιτάνων, βοθκόσ του Δία. Κα μποροφςαμε,
λοιπόν, να τον χαρακτθρίςουμε προνοθτικό, διορατικό, ςϊφρονα, ςυνετό, προςεκτικό. Στον
μφκο του Ρρωταγόρα παρουςιάηεται ωσ ευεργζτθσ του ανκρϊπου, κακϊσ με τα δϊρα που
ζκλεψε από τουσ κεοφσ (τθ φωτιά και τθν ζντεχνθ ςοφία) βοικθςε τον άνκρωπο να κυριαρχιςει
πάνω ςτθ φφςθ και να αναπτφξει πολιτιςμό. Από τθν άλλθ μεριά, ο Επιμθκζασείναι αυτόσ που,
όπωσ δθλϊνει και το όνομά του (ςφνκετο από τισ λζξεισ ἐπὶ + μῆδοσ), ςκζφτεται μετά τθν
εκτζλεςθ μιασ ενζργειασ και βρίςκεται αντιμζτωποσ με τισ ςυνζπειζσ τθσ. Είναι «ἁμαρτίνοοσ» ι
«ὀψίνοοσ». Κα μποροφςαμε, λοιπόν, να τον χαρακτθρίςουμε αςτόχαςτο, απερίςκεπτο,
επιπόλαιο, παρορμθτικό. Στον μφκο του Ρρωταγόρα παρουςιάηεται λόγω απρονοθςίασ να
εξαντλεί όλα τα εφόδια ςτα ηϊα και να αφινει τον άνκρωπο εντελϊσ αβοικθτο και
ανυπεράςπιςτο.
Δ. Ο ΕΡΙΜΗΘΕΑΣ ΚΑΤΑΝΕΜΕΙ ΤΙΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΖΩΑ: «Νζμων ... πορίηων»
Γενικό ερμθνευτικό ςχόλιο:
Ο ιδεολογικόσ πυρινασ του μφκου ςτο εδάφιο αυτό ςυνίςταται ςτθ ςκόπιμθ ιςορροπία που
χαρακτθρίηει τον ηωικό κόςμο. Ο Ρρωταγόρασ εξθγεί τελεολογικά τον «νόμο τθσ αναπλιρωςθσ»
ςτθ φφςθ, αφοφ ςφμφωνα με τουσ βιολογικοφσ νόμουσ κάκε ηϊο ζχει εφοδιαςτεί με τα
αναγκαία μζςα επιβίωςθσ, αυτοςυντιρθςθσ και διαιϊνιςθσ του είδουσ του. Ειδικότερα,
παρατθροφμε ότι οι ιδιότθτεσ μοιράηονται ςτα ηϊα ζτςι ϊςτε μία αδυναμία να αναπλθρϊνεται
από μία ικανότθτα, με ςκοπό να εξαςφαλίηονται με αυτόν τον τρόπο α) θ φπαρξθ και θ
διαιϊνιςθ του κάκε είδουσ και β) θ ιςορροπία του οικοςυςτιματοσ μζςα από τθν εξιςορρόπθςθ
των αντίρροπων δυνάμεων που λειτουργοφν ςτο εςωτερικό του. Ακόμθ φαίνεται ότι θ ποικιλία
των ηωικϊν ειδϊν με διαφορετικζσ ιδιότθτεσ και ικανότθτεσ δείχνει ότι ςτον ηωικό κόςμο
επικρατεί ςυνεχισ αγϊνασ για επιβίωςθ, ζνασ διαρκισ πόλεμοσ για τθν φπαρξθ, και επιπλζον
ότι θ τελικι ιςορροπία του οικοςυςτιματοσ προκφπτει από τθν εναρμόνιςθ των αντικζτων, ωσ
ενότθτα αντικζτων (διαφαίνεται θ κζςθ του Θράκλειτου, για τθν «παλίντονον/ἀφανῆ
ἁρμονίθν»). Ακόμθ να προςκζςουμε ότι οι ιδιότθτεσ των ηϊων προβάλλονται ωσ δϊρα των
κεϊν, δθλαδι ωσ δοςμζνεσ εκ των προτζρων ιδιότθτεσ που τα ηωικά είδθ ζχουν χωρίσ καμία
ενεργθτικι ςυμμετοχι τουσ ςτθν απόκτθςι τουσ και παρζχονται μάλιςτα από τθν κατϊτερθ και
ελλιπζςτερθ κεϊκι μορφι του Επιμθκζα. Τζλοσ, θ τελεολογικι εξιγθςθ τθσ αντιςτακμιςτικισ και
ςφμμετρθσ κατανομισ των ιδιοτιτων ςτα ηϊα, που επιχειρεί ο Ρρωταγόρασ ςτθν εξεταηόμενθ
ενότθτα, γίνεται ιδιαίτερα αντιλθπτι ςτθ χριςθ τθσ γλϊςςασ με το πλικοσ αντικετικϊν
ςχθμάτων και προςδιοριςμϊν του τελικοφ αιτίου.
1. Η κατανομι εφοδίων ςτα ηώα
Αφοφ τα δφο αδζρφια άλλαξαν ρόλουσ, ο Επιμθκζασ ανζλαβε να μοιράςει εφόδια ςτα ηϊα και
ςτον άνκρωπο και ο Ρρομθκζασ τθν τελικι επικεϊρθςθ. Στθν ενότθτα αυτι παρακολουκοφμε
τθν κατανομι εφοδίων ςτα ηϊα, ενϊ ςτθν επόμενθ κα παρακολουκιςουμε τι ςυνζβθ με τον
10

11. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
άνκρωπο. Πςον αφορά, λοιπόν, τα ηϊα θ μοιραςιά που ζκανε ο Επιμθκζασ ιταν ςοφι, αφοφ
πζτυχε τθν αντιςτακμιςτικι και ιςόρροπθ κατανομι εφοδίων για τθ διαιϊνιςθ όλων των ειδϊν.
Ο Επιμθκζασ ιταν ςε κζςθ να επινοιςει, όχι όμωσ και να προνοιςει. Θ επινόθςθ ωσ πράξθ του
νου επζτρεψε ςτον Επιμθκζα να μοιράςει εφόδια και να εξιςορροπιςει αντικζςεισ ανάμεςα
ςτα ηωικά είδθ. Επρόκειτο όμωσ για μονομερι πράξθ του νου από τθν οποία ζλειπε θ
κατανόθςθ, αναγκαία για να προκφψει θ δυνατότθτα τθσ πρόνοιασ, τθσ προβλεπτικότθτασ. Ζτςι
θ επινοθτικότθτα του Επιμθκζα ςε ςχζςθ με το ηωικό βαςίλειο εκδθλϊνεται ωσ εξισ:
α. Ραρζχει μζςα προφφλαξθσ από τουσ εχκροφσ (τα άλλα ηώα): «Νζμων δὲ ... ἀϊςτωκείθ·»
Για να προφυλάξει τα ηϊα από τα άλλα ηϊα, ζδωςε: ςε άλλα ςωματικι δφναμθ, ςε άλλα, που
ιταν αδφναμα, ταχφτθτα, ςε άλλα όπλα, όπωσ νφχια, δόντια, κζρατα, οπλζσ, ςε άλλα μικρό
ςϊμα, και ωσ όπλα για να αντιμετωπίηουν τουσ κινδφνουσ, φτερά ι υπόγεια κατοικία, ςε άλλα
μεγάλο ςϊμα, και ωσ όπλο για να αντιμετωπίηουν τουσ κινδφνουσ, το ίδιο το μζγεκόσ τουσ.
β. Δίνει μζςα προςταςίασ από τισ δυςμενείσ καιρικζσ ςυνκικεσ: «ἐπειδὴ δὲ αὐτοῖ σ ... καὶ
ἀναίμοισ.» Για να προφυλάξει τα ηϊα από τθν εναλλαγι των εποχϊν και τισ δυςμενείσ καιρικζσ
ςυνκικεσ, που προζρχονται από τον Δία, ζδωςε: ςε άλλα πλοφςιο τρίχωμα, ςε άλλα χοντρό
δζρμα,ςε άλλα χοντρό δζρμα και χωρίσ αίμα (πχ. φολίδεσ, λζπια)
γ. Φροντίηει για τθν εξαςφάλιςθ τροφισ: «Τοὐντεῦκεν ... ἄλλων βοράν·»
Φρόντιςε να δϊςει διαφορετικά είδθ τροφισ ςε κάκε ηωικό είδοσ, για να μθν εξαντλθκοφν
ςυγκεκριμζνα είδθ διατροφισ. Ζτςι, ζδωςε τθ δυνατότθτα: ςτα φυτοφάγα ηϊα να τρϊνε χόρτα,
καρποφσ δζντρων ι ρίηεσ, ςτα ςαρκοφάγα ηϊα να τρϊνε τισ ςάρκεσ άλλων ηϊων.
δ. Εξιςορροπεί τισ αντίρροπεσ δυνάμεισ ςτθ φφςθ με ςκοπό τθ διαιώνιςθ των ειδών: «καὶ
τοῖ σ μὲν ὀλιγογονίαν ... τῷγζνει πορίηων.»
Ρροκειμζνου να εξαςφαλιςτεί θ ιςορροπία ςτθ φφςθ και θ διαιϊνιςθ όλων των ειδϊν, ζδωςε: ολιγογονία, δθλαδι μικρι γονιμότθτα, ςτα ςαρκοφάγα ηϊα και πολυγονία, δθλαδι μεγάλθ
γονιμότθτα, ςε όςα γίνονται βορά άλλων ηϊων.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ςτθ φφςθ ιςχφει ο νόμοσ τθσ αναπλιρωςθσ, ςφμφωνα με
τον οποίο μια αδυναμία αναπλθρϊνεται από μια ικανότθτα. Ζτςι, προκφπτει ότι ο Ρρωταγόρασ
εξθγεί τελεολογικά αυτό τον νόμο, εξθγεί δθλαδι τισ ιδιότθτεσ και τισ ικανότθτεσ ανάλογα με
τον ςκοπό που υπθρετοφν και τθ λειτουργία που επιτελοφν. Συγκεκριμζνα: θ ταχφτθτα
αντιςτακμίηει τθν αδυναμία, τα φτερά ι θ υπόγεια κατοικία αντιςτακμίηουν το μικρό ςωματικό
μζγεκοσ, όςα ηϊα ζχουν δφναμθ, δεν χρειάηονται ταχφτθτα, όςα ζχουν μεγάλο ςωματικό
μζγεκοσ, ςϊηονται χάρθ ς’ αυτό, τα όπλα αντιςτακμίηουν τθν ζλλειψθ δφναμθσ και ταχφτθτασ,
για να αντιμετωπίηουν τισ μεταβολζσ του καιροφ, εφοδιάηονται με πυκνό τρίχωμα και γερό
δζρμα, ςε αυτά που γίνονται βορά άλλων ηϊων δίνεται θ δυνατότθτα να γεννοφν πολλοφσ
απογόνουσ, όςα τρζφονται με άλλα ηϊα, γεννοφν λίγουσ απογόνουσ, δίνονται διαφορετικά είδθ
τροφισ ςε κάκε είδοσ ηϊου, για να μθν εξαντλθκοφν ςυγκεκριμζνα είδθ διατροφισ.
αγνωςτικιςμόσ ο : (φιλος.) κεωρία θ οποία αρνείται τθ δυνατότθτα τθσ γνϊςθσ ςχετικά με τθν
φπαρξθ ι τθ φφςθ οποιαςδιποτε ζςχατθσ πραγματικότθτασ και ιδίωσ του Κεοφ: Κρθςκευτικόσ /
κοςμικόσ
11

12. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
3θ Ενότθτα
ΜΕΤΑΦ΢ΑΣΗ
Επειδι λοιπόν ο Επιμθκζασ δεν ιταν και πολφ ςοφόσ, ξόδεψε χωρίσ να το καταλάβει (ι:
διζφυγε τθσ προςοχισ του και ξόδεψε) τισ ιδιότθτεσ ςτα άλογα όντα˙ του απζμενε μάλιςτα
χωρίσ εφόδια ακόμθ το γζνοσ των ανκρϊπων και βριςκόταν ςε αμθχανία τι να κάνει. Κι ενϊ
αυτόσ βριςκόταν ςε αμθχανία, ζρχεται ο Ρρομθκζασ για να επικεωριςει τθ μοιραςιά και βλζπει
τα άλλα ηϊα ότι ιταν εφοδιαςμζνα με όλα τα κατάλλθλα μζςα, τον άνκρωπο όμωσ γυμνό και
ξυπόλθτο και χωρίσ ςτρωςίδια και χωρίσ όπλα˙ και ςτο μεταξφ ζφτανε πια και θ κακοριςμζνθ
από τθ μοίρα μζρα, κατά τθν οποία ζπρεπε και ο άνκρωποσ να βγει από τθ γθ ςτο φωσ. Επειδι
λοιπόν ο Ρρομθκζασ βρζκθκε ςε δφςκολθ κζςθ, ποια λογισ ςωτθρία να βρει για τον άνκρωπο,
αποφαςίηει να κλζψει τισ τεχνικζσ γνϊςεισ του Θφαίςτου και τθσ Ακθνάσ μαηί με τθ φωτιά –
γιατί ιταν αδφνατο να αποκτθκοφν αυτζσ από κάποιον ι να χρθςιμοποιθκοφν χωρίσ τθ φωτιά–
και με αυτόν τον τρόπο λοιπόν τισ δωρίηει ςτον άνκρωπο. Τισ γνϊςεισ του λοιπόν για τθν
αντιμετϊπιςθ των βιοτικϊν αναγκϊν ζτςι τισ απζκτθςε ο άνκρωποσ, τθν πολιτικι όμωσ τζχνθ
δεν τθν είχε˙ γιατί αυτι τθν κατείχε ο Δίασ. Και ο Ρρομθκζασ δεν είχε πια τα χρονικά περικϊρια
να μπει ςτθν ακρόπολθ, τθν κατοικία του Δία –εκτόσ αυτοφ και οι φρουροί του Δία ιταν
φοβεροί– μπαίνει όμωσ κρυφά ςτο κοινό εργαςτιρι τθσ Ακθνάσ και του Θφαίςτου, μζςα ςτο
οποίο οι δυο τουσ αςκοφςαν με αγάπθ τισ τζχνεσ τουσ, και αφοφ ζκλεψε και τθν τζχνθ τθσ
φωτιάσ του Θφαίςτου και τθν άλλθ τθσ Ακθνάσ, τισ δίνει ςτον άνκρωπο. Και με τον τρόπο αυτόν
εξαςφαλίηεται βζβαια για τον άνκρωπο αφκονία μζςων για τθ ηωι του, ο Ρρομθκζασ όμωσ
εξαιτίασ του Επιμθκζα αργότερα, όπωσ λζγεται, διϊχτθκε δικαςτικά για κλοπι (ι:
καταδικάςτθκε για κλοπι).
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟ΢΢ΙΖΑ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
Ἔ
λακεν, λακὼ < λανκάνω: λάκοσ, αλάκθτοσ, λικθ, λθςμονιά, λακραίοσ, λακρεπιβάτθσ,
ν
λακρεμπόριο, λακροκυνθγόσ, αλικεια, αναλθκισ
καταναλϊςασ < κατὰ + ἀναλίςκω: καταναλωτισ, (κατ-)ανάλωςθ, παρανάλωμα, καταναλωτικόσ
δυνάμεισ < δφναμαι: δυνατόσ, δυνατότθτα, δφναμθ, δυναμικόσ, δυναμικό (το), δυναμιςμόσ,
δυνθτικόσ, δυνάςτθσ, δυναςτεία, καταδυνάςτευςθ, δυναμίτθσ, ενδυνάμωςθ, αδφναμοσ,
αδυναμία
λοιπὸν < λείπω: λείψανο, λειψόσ, λειψυδρία, λειψανδρία, ζκλειψθ, παράλειψθ, διάλειψθ,
εγκατάλειψθ, ζλλειψθ, διάλειμμα, ζλλειμμα, ελλειπτικόσ, ελλιπισ, λιποβαρισ, λιπόψυχοσ,
λιποκυμία, λιπόςαρκοσ, λιποτάκτθσ, λιποταξία, λοιπόσ, λοιπόν, κατάλοιποσ, υπόλοιποσ
χριςαιτο < χριομαι -῵
μαι: χριςθ, χριςτθσ, χριςιμοσ, χρθςιμοκιρασ, χρθςτικόσ, χρθςιμότθτα,
χρθςιμοποίθςθ, αχρθςιμοποίθτοσ, χρθςτόσ, εφχρθςτοσ, δφςχρθςτοσ, άχρθςτοσ, ιδιοχρθςία,
χριμα, χρθματικόσ, χρθςμόσ ἀποροῦντι < ἀπορ῵ < ἄποροσ < ἀ- ςτερθτικό + πόροσ: πορεία,
πορκμόσ, εφποροσ, άποροσ, απορία, βιοποριςμόσ, βιοποριςτικόσ, οδοιπόροσ, οδοιπορία,
οδοιπορικόσ, αργοπορία, πεηοπόροσ, πεηοπορία, αεροπόροσ, αεροπορία, πρωτοπόροσ,
πρωτοπορία
ἐμμελ῵ < ἐμμελισ < ἐν + μζλοσ (= μελωδία, μουςικι): μελογράφοσ, μελογραφία, μελοποιόσ,
σ
μελωδόσ, μελωδία ἔδει < δεῖ : δζθςθ, ενδεισ αδζθτοσ
εὕροι < ε὏ρίςκω: δυςεφρετοσ, ευρεςιτεχνία, εφρετρα, εφρθμα, ευρθματικόσ, εφευρζτθσ
κλζπτει < κλζπτω: κλοπι, κλοπιμαία, κλζφτθσ, υποκλοπι, κλεπτομανισ, κλεψφδρα
πυρὶ < πῦρ: πυρά, πυρκαγιά, πφρινοσ, πυρετόσ, πυρινασ, πυρςόσ, πυρίμαχοσ, πυρπόλθςθ,
πφραυλοσ, πυραγόσ, πυραςφάλεια, πυρόπλθκτοσ, πυρομανισ, πυροβόλοσ, πυροςβζςτθσ,
πυροδότθςθ, πυροκροτθτισ, πυρομαχικά (τα), πυροτζχνθμα, πυροτεχνουργόσ, πυρότουβλο,
πυροφάνι, πυράκτωςθ, αναηωπφρωςθ
12

13. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
ἀμιχανον < ἀ- ςτερθτικό + μθχανι < μῆχοσ (τό): μθχανι, μθχάνθμα, μθχανικόσ, μθχανιςμόσ,
πολυμιχανοσ, αμιχανοσ, μθχανοκίνθτοσ, μθχανόβιοσ, μθχανογράφθςθ, μθχανοργάνωςθ,
μθχανοδθγόσ, μθχανολόγοσ, μθχανοςτάςιο, βιομθχανία
κτθτὴν < κτάομαι -῵
μαι: κτιμα, κτιςθ, κτθτικόσ, κτιτορασ, κτινοσ, κτθματίασ, κτθματικόσ,
ακτιμονασ, γαιοκτιμονασ, κτθματομεςίτθσ, κτθματολόγιο, ανάκτθςθ, κατάκτθςθ, κατακτθτικόσ,
επανάκτθςθ, αγανάκτθςθ, αγρόκτθμα, απόκτθμα, επίκτθτοσ, ιδιόκτθτοσ, ιδιοκτιτθσ, ιδιοκτθςία,
πλοιοκτιτθσ
δωρεῖ ται < δωροῦμαι < δ῵
ρον < δίδωμι: δωρεά, δωρθτισ, δωροδότθσ, δωροκζτθσ, δϊρθμα,
δωροδοκία, δόςθ, μιςκοδοςία, λογοδοςία, θλεκτροδότθςθ, ςθματοδότθσ, δοςολογία,
δοςίλογοσ, επίδοςθ, παράδοςθ, ζκδοςθ, απόδοςθ, μετάδοςθ, δότθσ, αιμοδότθσ, καταδότθσ,
εκδοτικόσ, αποδοτικόσ, ενδοτικόσ, μεταδοτικόσ ἐνεχϊρει < ἐν + χωρζω-῵ αναχϊρθςθ,
:
αναχωρθτισ, αχϊρθτοσ ςυγχϊρθςθ, χωρικόσ, χϊροσ
ἐφιλοτεχνείτθν < φιλοτεχνζω-῵ άτεχνοσ, φιλοτζχνθμα, φιλοτζχνθςθ, φιλοτεχνικόσ, φιλότεχνοσ
:
Ερμθνευτικά ςχόλια
Α. Ο ΕΡΛΜΘΚΕΑΣ ΣΥΝΘΔΘΤΟΡΟΛΕΛ ΤΘΝ ΑΡ΢ΟΝΟΘΣΛΑ ΤΟΥ. Θ ΦΥΣΛΚΘ ΕΝΔΕΛΑ ΤΟΥ ΑΝΚ΢ΩΡΟΥ
«Ἅτε δὴ οὖν … ὅ,τι χριςαιτο.»
Ιδθ από τθν αρχι τθσ (διδακτικισ) ενότθτασ τονίηεται θ κατάςταςθ φυςικισ αδυναμίασ ςτθν
οποία βρζκθκε ο άνκρωποσ λόγω τθσ απρονοθςίασ του Επιμθκζα, θ οποία ιταν αποτζλεςμα τθσ
πνευματικισ του κατωτερότθτασ («ο὎ πάνυ τι ςοφὸσ ὢ ὁ ἖πιμθκεὺσ»). Ενϊ, λοιπόν, ο
ν
Επιμθκζασ είχε δϊςει με φροντίδα και ςοφία όλα τα απαραίτθτα εφόδια ςτα ηϊα, ςτο τζλοσ τθσ
μοιραςιάσ διαπίςτωςε ότι βριςκόταν ςε αδιζξοδο («ἠπόρει ὅ,τι χριςαιτο»), γιατί τα εφόδια
εξαντλικθκαν και ο άνκρωποσ ζμεινε «ἀκόςμθτοσ». Θ ςυμβολικι/μυκικι αυτι αποτίμθςθ του
τρόπου, με τον οποίο ο Επιμθκζασ μοίραςε τισ φυςικζσ ιδιότθτεσ ςτουσ ηωικοφσ οργανιςμοφσ,
αποκαλφπτει ςταδιακά τθν πρωταγόρεια ςκζψθ. Θ επιμθκεϊκι φάςθ, που αντιςτοιχεί ςτον
φυςικό χρόνο του βιολογικοφ ςχθματιςμοφ των ηωικϊν ειδϊν, κλείνει με το ανκρϊπινο είδοσ το
οποίο εμφανίηεται τελευταίο ςτθ ςειρά των ηωικϊν οργανιςμϊν. Ωσ τελευταίο μζνει
«ἀκόςμθτον», που ςθμαίνει ότι ζχει τα λιγότερα φυςικά εφόδια για να επιβιϊςει ωσ είδοσ ςτθ
φφςθ. Συνεπϊσ, θ φυςικι κατάςταςθ του ανκρϊπου κατά το ςτάδιο ςχθματιςμοφ των ειδϊν
μπορεί να αποδοκεί με τθν ζννοια τθσ «ἀπορίασ», δθλαδι τθσ φυςικισ αδυναμίασ και
ςυγχρόνωσ τθσ ανάγκθσ για εξεφρεςθ τρόπων και μζςων αντιμετϊπιςισ τθσ (ἠπόρει ὅ,τι
χριςαιτο). Ο άνκρωποσ αναγκάηεται να αναηθτιςει τον πόρο, τθ λφςθ του προβλιματοσ και τθν
υπζρβαςθ τθσ δυςκολίασ. Αξιοςθμείωτθ θ τριπλι επανάλθψθ τθσ απορίασ ςτο κείμενο: ἠπόρει,
ἀποροῦντι, ἀπορίᾳ. Από τθν άποψθ αυτι ο Ρρωταγόρασ προβάλλει από τθν αρχι τθ φυςικι
ζνδεια του ανκρϊπου, γιατί, από τθ ςτιγμι που ο άνκρωποσ δεν διακζτει φυςικά εφόδια
αυτοςυντιρθςθσ του είδουσ του, θ φπαρξι του εξαρτάται από τον ίδιο και όχι από τθ φφςθ.
Επίςθσ, ζτςι κα οδθγθκεί λογικά ςτο διδακτό τθσ αρετισ και ςτθ δικαίωςθ του ρόλου του ωσ
δάςκαλου τθσ ευβουλίασ.
«τὸ ἀνκρϊπων γζνοσ»
Στον μφκο του Ρρωταγόρα χρθςιμοποιείται και ο όροσ «τὸ ἀνκρϊπων γζνοσ» ωσ ζννοια γενικι
και αναφζρεται ςτουσ ανκρϊπουσ ςυνολικά. Με τθ χριςθ του ςυγκεκριμζνου όρου
προβάλλεται θ απροκατάλθπτθ ενότθτα του ανκρϊπινου γζνουσ, το οποίο δεν χαρακτθρίηεται
από διακρίςεισ και ανιςότθτεσ που οφείλονται ςτθ φφςθ. Ο Ρρωταγόρασ με τθ ςυγκεκριμζνθ
ζκφραςθ φαίνεται ότι υπεραςπίηεται τθν άποψθ ότι οι άνκρωποι είναι φφςει ίςοι, αλλά κζςει
άνιςοι, δθλαδι θ φφςθ προίκιςε τουσ ανκρϊπουσ με τα ίδια γνωρίςματα, αλλά θ κοινωνικι
ςυμβίωςθ και οργάνωςθ τελικά τουσ κακιςτά άνιςουσ. Θ άποψθ αυτι εκφράηει το ίδιο
πρωτοποριακό και ιδεολογικά ριηοςπαςτικό πνεφμα που χαρακτθρίηει τισ κζςεισ πολλϊν
ςοφιςτϊν για τθν ενότθτα και τθν ιςότθτα των ανκρϊπων. Λδιαίτερα οι ςοφιςτζσ Αντιφϊντασ
13

14. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
και Αλκιδάμασ τάχκθκαν κατά των κοινωνικϊν και φυλετικϊν διακρίςεων και ο Λππίασ, ο οποίοσ
αναφζρεται ςτον Ρρωταγόρα (κεφ. ΚΔ’), υπζρ τθσ ενότθτασ των ανκρϊπων.
Β. Ο Ρ΢ΟΜΘΚΕΑΣ ΔΛΑΡΛΣΤΩΝΕΛ ΟΤΛ Ο ΑΝΚ΢ΩΡΟΣ ΕΧΕΛ ΜΕΛΝΕΛ ΑΝΕΦΟΔΛΑΣΤΟΣ «Ἀποροῦντι δὲ
α὎τῶ… ἐκ γῆσ εἰ σ φ῵
σ.»
Κακϊσ ο Επιμθκζασ βρίςκεται ςε αδιζξοδο ςχετικά με τθν κατάςταςθ του ανκρϊπου (ἠπόρει,
ἀποροῦντι), ο Ρρομθκζασ αναλαμβάνει να επικεωριςει το ζργο του αδελφοφ του.
Αντιλαμβάνεται τότε ότι ο άνκρωποσ απζμεινε γυμνόσ και ξυπόλθτοσ και χωρίσ ςτρωςίδια και
χωρίσ όπλα («γυμνόν τε καὶ ἀνυπόδθτον καὶ ἄςτρωτον καὶ ἄοπλον»), ον χωρίσ δυνατότθτα
αυτό-υπεράςπιςθσ, τθ ςτιγμι μάλιςτα που πλθςίαηε θ κακοριςμζνθ μζρα τθσ εξόδου του προσ
το φωσ. Πμωσ, θ ζξοδοσ του ανκρϊπου από το εςωτερικό τθσ γθσ, «ἐκ γῆσ», ςτο φωσ του ιλιου
δεν οφείλεται ςτισ ζτοιμεσ δυνάμεισ φπαρξθσ που του χάριςε θ φφςθ (Επιμθκζασ), όπωσ ζγινε
για τα άλλα ηωικά είδθ. Για τα ηωικά είδθ θ ανοδικι πορεία από το εςωτερικό τθσ γθσ ςτο φωσ
ιταν απλϊσ μια πορεία προσ τθ βιολογικι φπαρξθ. Αντίκετα, για τον άνκρωπο θ πορεία από το
εςωτερικό τθσ γθσ ςτο φωσ ςυνιςτά μια ανοδικι πορεία από τισ εξαρτιςεισ τθσ βιολογικισ
φπαρξθσ ςτθν αυτονομία του νοιμονοσ όντοσ. Αυτό το ποιοτικά διαφορετικό, ςε ςχζςθ με τα
ηωικά είδθ, πζραςμα του ανκρϊπου από τθ γθ ςτο φωσ, από τθ βιολογικι παρουςία ςτθ
νοιμονα και αυτοπροςδιοριηόμενθ φπαρξθ, αποδίδεται ςυμβολικά με τθ μορφι του Ρρομθκζα.
Από τα παραπάνω γίνεται αντιλθπτό ότι, ςφμφωνα με τον Ρρωταγόρα (αλλά και τθ ςφγχρονθ
φιλοςοφικι ανκρωπολογία), ο άνκρωποσ ιταν το πιο ελλιπζσ και το πιο απροςτάτευτο από όλα
τα ζμβια όντα όςον αφορά το βιολογικό εξοπλιςμό του, που υποδθλϊνεται με το επίκετο
«ἀκόςμθτον». Θ υλικι υπόςταςθ και θ βιολογικι κωράκιςθ του ανκρϊπου είναι ανίςχυρεσ
ςτουσ κινδφνουσ του περιβάλλοντοσ, ο οποίοσ μάλλον βρίςκεται ςτο ζλεοσ φυςικϊν δυνάμεων.
Ωςτόςο, τθν άποψθ ότι ο άνκρωποσ είναι το πλζον απροςτάτευτο από τα ηϊα επικρίνει ο
Αριςτοτζλθσ, ο οποίοσ ςτο ζργο του Ρερὶ ηῴ μορίων (IV, 10) υποςτθρίηει ότι θ δθμιουργία του
ων
ανκρϊπου ιταν τζλεια και «όςοι λζνε ότι είναι ανυπόδθτοσ, γυμνόσ, χωρίσ οπλιςμό για να
αμυνκεί, λακεφουν».
«ἡ εἱ μαρμζνθ ἡμζρα»
Θ φράςθ αυτι, όπωσ και θ φράςθ τθσ προθγοφμενθσ ενότθτασ «χρόνοσ εἱ μαρμζνοσ», αποτελεί
ςτοιχείο του μφκου που προςδιορίηει χρονικά τα ςτάδια τθσ εξζλιξθσ του ανκρϊπου. Εκφράηει
το πλιρωμα του χρόνου, το πζραςμα από μία εποχι ςε άλλθ, από μία μορφι ηωισ ςε άλλθ, που
δεν είναι οφτε ςτιγμιαίο οφτε αυτόματο, αλλά υπακοφει ςε δφναμθ αναπότρεπτθ, ιςχυρότερθ
και από τουσ κεοφσ (ο Πμθροσ ςτθν Λλιάδα, Ρ 441, αναφζρει τθν αίςα ι μοίρα και ο Αιςχφλοσ
ςτισ τραγωδίεσ του τθν Ανάγκθ). Αν αφαιρζςουμε το περίβλθμα του μφκου, ςθμαίνει ότι το
πζραςμα ςε μια επόμενθ φάςθ εξζλιξθσ γίνεται κάτω από τθν πίεςθ τθσ ανάγκθσ για επιβίωςθ ι
βελτίωςθ τθσ ηωισ. Ανάλογθ είναι θ χριςτιανικι φράςθ «ὅτε ἦλκε τὸ πλιρωμα τοῦ χρόνου».
Γ. Ο Ρ΢ΟΜΘΚΕΑΣ ΚΛΕΒΕΛ ΤΛΣ ΤΕΧΝΛΚΕΣ ΓΝΩΣΕΛΣ ΑΡΟ ΤΘΝ ΑΚΘΝΑ ΚΑΛ ΤΘ ΦΩΤΛΑ ΑΡΟ ΤΟΝ
ΘΦΑΛΣΤΟ ΓΛΑ ΧΑ΢Θ ΤΩΝ ΑΝΚ΢ΩΡΩΝ «Ἀπορίᾳ οὖν ςχόμενοσ … δωρεῖ ται ἀνκρϊπῳ
.»
Πταν ο Ρρομθκζασ αντιλιφκθκε το αδιζξοδο ςτο οποίο κατζλθξε το ζργο του Επιμθκζα,
αποφαςίηει να μπει κρυφά ςτο εργαςτιρι τθσ Ακθνάσ και του Θφαίςτου και να κλζψει τθν
«ἔντεχνον ςοφίαν» και τθ φωτιά που κα βοθκοφςαν τον άνκρωπο ςτθν επιβίωςθ και εξζλιξι
του. Θ μετάβαςθ του ανκρϊπου από τθν κατάςταςθ των βιολογικϊν εξαρτιςεων ςτθν
αναηιτθςθ τθσ αυτονομίασ του ςυμβολίηεται με τον Ρρομθκζα και τθ φιλάνκρωπθ κλοπι των
«δϊρων» του για τον άνκρωπο από το εργαςτιρι τθσ Ακθνάσ και του Θφαίςτου. Ζτςι θ κλοπι
δεν κρίνεται ωσ παράβαςθ θκικισ φφςεωσ που δεν ζπρεπε να γίνει, αλλά ωσ ευρθματικι πράξθ
του Ρρομθκζα-ανκρϊπου που υπαγορεφεται από τθν ίδια τθν αρχι τθσ αναπλιρωςθσ ςτθ
φφςθ, θ οποία κατθφκυνε και τθ μοιραςιά του Επιμθκζα. Τα «δϊρα» αναπλθρϊνουν τθ φυςικι
αδυναμία του ανκρϊπου ςτον κόςμο. Θ κατ’ αναγκαιότθτα, λοιπόν, παράβαςθ ζχει πρακτικό
14

15. Ρλάτωνοσ «Ρρωταγόρασ»
αντίκριςμα ςτον άνκρωπο, κακϊσ θ τεχνικι και θ γνϊςθ τθσ τζχνθσ τθσ φωτιάσ επιτρζπουν ςτον
άνκρωπο να επινοεί τα προσ το ηῆν και να εφαρμόηει πρακτικά τισ επινοιςεισ του. Ο άνκρωποσ
είναι ςε κζςθ με τισ δφο αυτζσ κατακτιςεισ να μεταςχθματίηει τουσ ςχεδιαςμοφσ και τισ
επινοιςεισ του ςε πρακτικό πρόγραμμα ηωισ. Ειδικότερα θ κατάκτθςθ τεχνικισ ςυνδζεται με
τθν ανάπτυξθ τεχνικϊν δεξιοτιτων, τθν οργάνωςθ τθσ εργαςίασ ωσ καταςκευαςτικισ
διαδικαςίασ, για παράδειγμα ςπιτιϊν, όπλων, εργαλείων, με τθν επινόθςθ ςυμβολικϊν
ςυςτθμάτων επικοινωνίασ και αντιμετϊπιςθσ κακθμερινϊν αναγκϊν, πχ. γλϊςςα, γραφι,
αρίκμθςθ, με τθν καλλιζργεια, πχ. γθσ, και με τθν αγωγι, κακϊσ όλα αυτά δεν είναι εξωτερικά
προσ τθ φφςθ του ανκρϊπου, αλλά τθν επθρεάηουν και οδθγοφν τον άνκρωπο ςταδιακά ςε
ζλεγχο των πακϊν και οργάνωςθ τθσ άμυνάσ του προσ τουσ άλλουσ. Θ μυκικι μορφι με τθν
οποία ο Ρρωταγόρασ ντφνει τθν άποψι του για τθ γζνεςθ του πολιτιςμοφ δεν μασ επιτρζπει να
πάρουμε κάκε λζξθ του τοισ μετρθτοίσ. Ρρόκειται βζβαια για ςυμβολιςμοφσ και κα πρζπει να
δοφμε τθν επζμβαςθ του Ρρομθκζα ωσ φάςθ τθσ εξζλιξθσ, ςτθν οποία δθμιουργοφνται οι
προχποκζςεισ για τθν επιβίωςθ του ανκρϊπου και τθν προςαρμογι του ςτο φυςικό
περιβάλλον, πραγματοποιείται θ γζνεςθ των τεχνϊν και ςχθματίηονται οι πρϊτεσ κοινωνίεσ. Δεν
πρόκειται δθλαδι για γνϊςεισ χορθγθμζνεσ εκ των προτζρων ωσ ολοκλθρωμζνο ςφνολο, a
priori. Στθν προθγοφμενθ φάςθ του Επιμθκζα ςυντελείται ο βιολογικόσ ςχθματιςμόσ του
ανκρϊπου και ςτθ φάςθ του Ρρομθκζα εκδθλϊνεται ο πνευματικόσ ςχθματιςμόσ του, ο οποίοσ
τον ορίηει άλλωςτε ωσ είδοσ. Θ ερμθνεία αυτι ςυμφωνεί με τθν άποψθ των ςοφιςτϊν και του
Ρρωταγόρα ότι όλα είναι προϊόντα τθσ πείρασ που ςυςςωρεφεται με τθν πάροδο του χρόνου,
δθλαδι πρόκειται για επϊδυνεσ, δφςκολεσ και κοπιαςτικζσ κατακτιςεισ του ανκρϊπου μζςα
ςτον χρόνο. Ραράλλθλα για τα προμθκεϊκά δϊρα υπάρχει και θ ερμθνευτικι άποψθ (κφριοσ
εκφραςτισ τθσ ο W.K.C. Guthrie, Οι Σοφιςτζσ, ΜΛΕΤ 1991, ςελ. 90-95) ότι οι τεχνικζσ γνϊςεισ
δίνονται ςτον άνκρωπο εκ των προτζρων ωσ ολοκλθρωμζνο ςφνολο, a priori, και όχι ωσ
κθςαφριςμα ςταδιακισ πείρασ μζςα ςτουσ αιϊνεσ. Θ ερμθνεία αυτι ςτθρίηεται ςτο ότι τα δϊρα
δίνονται πριν ο άνκρωποσ βγει ςτο φωσ, τθ ςτιγμι τθσ δθμιουργίασ του, και ςυνεπϊσ τα
προχποκζτει για τθ δθμιουργία πολιτιςμοφ. Λςοδυναμοφν με τθ δεξιοτεχνία (ςφνεςισ ςτον
Ευριπίδθ) που δωρίηουν οι κεοί ςτον άνκρωπο, ςφμφωνα με τον Αιςχφλο και τον Ευριπίδθ.
Τα δϊρα του Ρρομθκζα ςτο ανκρϊπινο γζνοσ
α) «ἔντεχνοσ ςοφία»: το επίκετο «ἔντεχνοσ» υποδθλϊνει αυτόν που είναι μζςα ςτα όρια τθσ
τζχνθσ, τον ζμπειρο, τον επιδζξιο. Στθ φράςθ «ἔντεχνοσ ςοφία», θ λζξθ «ςοφία» υποδθλϊνει τθ
ςοφία που εμπεριζχει τθν τζχνθ, τθ ςοφία που ςυμπορεφεται με τθν τζχνθ, τισ τεχνικζσ γνϊςεισ.
Αρχικά θ ζννοια τθσ ςοφίασ ζχει κυρίωσ να κάνει με τθ δεξιότθτα και τθν εμπειρία ςε κάποια
τζχνθ, τθν αρχιτεκτονικι, τθ γλυπτικι, τθ μεταλλουργία, τθν ιατρικι, κ.τ.λ. Ο προςδιοριςμόσ
«ἔντεχνοσ» επιτρζπει εδϊ ςτον Ρρωταγόρα να διευκρινίςει, επομζνωσ, πωσ αυτοφ του είδουσ
τθ ςοφία εννοεί και όχι αυτι που ςυνδζουμε με τθ γνϊςθ των επιςτθμϊν και τθ φιλοςοφία,
δθλαδι τισ κεωρθτικζσ γνϊςεισ. Ωσ προσ τισ καλζσ τζχνεσ, θ ζντεχνθ ςοφία δεν ςχετίηεται με τθ
ςφλλθψθ τθσ ιδζασ ενόσ καλλιτεχνικοφ ζργου, αλλά με τθν αναγκαιότθτα χριςθσ τεχνικϊν
γνϊςεων και εργαλείων για τθ δθμιουργία κάποιων από αυτά (πχ. Αρχιτεκτονικι, γλυπτικι).
Κατανοοφμε, λοιπόν, τον όρο ωσ τεχνογνωςία, θ οποία επιτρζπει ςτον άνκρωπο να προβεί ςε
επινοιςεισ και εφαρμογζσ ςωτιριεσ για τθ ηωι του που προωκοφν τθν εν γζνει παρουςία του
ςτον κόςμο. Ειδικότερα, θ τεχνογνωςία ςυνδζεται με τισ τεχνικζσ δεξιότθτεσ και τθν
καταςκευαςτικι ικανότθτα του ανκρϊπου. Αυτό ςθμαίνει ότι ο άνκρωποσ είναι ςε κζςθ να
ςυλλάβει και να οργανϊςει τθ διαδικαςία τθσ εργαςίασ, θ οποία ςυμπυκνϊνει με τον καλφτερο
τρόπο το άλμα του πρϊθν, απλϊσ «ηωικοφ οργανιςμοφ» ςε ιδθ άνκρωπο που αποδεςμεφεται
ςταδιακά από τισ αλυςίδεσ τθσ βιολογικισ νομοτζλειασ και προ-νοεί για τισ επόμενεσ ςτιγμζσ
τθσ ηωισ του. Συνδεδεμζνθ με τθ διαδικαςία τθσ εργαςίασ είναι θ διαδικαςία καταςκευισ και
15