1. Antoni Kroh
tatry narodów
z antonim krohem rozmawia emiliano ranocchi
Emiliano Ranocchi: Zaczynamy od Węgrów i Niemców spiskich, tak zwanych wością, i całą Słowiańszczyznę. Był dumny,
pytania o rolę Tatr w kształtowaniu sło- Zipserów. Smokowiec miał być ośrodkiem że on, Polak, pierwszy (jego przekonanie
wackiej tożsamości narodowej, a przede węgierskiego stylu narodowego w architek- było mylne) wszedł na szczyt Łomnicy,
wszystkim o ewolucję w odbiorze Tatr turze. Widać to do dziś, choć coraz słabiej. uważał ją za symbol Polski. Przez cały XIX
od XIX wieku, kiedy to pojawiają się one Miejsce Tatr w kulturze polskiej jest wiek Tatry były przedmiotem fascynacji
jako symbol narodowy, do dziś, kiedy natomiast ogromnie ważne, od Stanisława polskich elit, głównie dlatego, że widziano
widnieją nawet na monetach. Staszica do współczesności. w nich – jak to ujął Franciszek Nowicki –
Antoni Kroh: Tatry, zwłaszcza szczyt Kry- „swobody ołtarze”. W drugiej połowie XIX
wań, były i pozostały narodowym sym- E.R.: Czy to oznacza, że Tatry równole- wieku Tatry i Zakopane odegrały niezwykle
bolem Słowaków. Janko Matuška napisał gle weszły na stałe do kultury słowac- inspirującą rolę w kulturze polskiej. Mó-
w połowie XIX wieku: Nad Tatrou sa blýska. kiej i polskiej? wiło się „polski Piemont”, „polskie Ateny”.
Ta pieśń patriotyczna po 1918 roku stała się A.K.: Nie jestem pewien, czy w tym samym Zaś w słowackim ruchu narodowym Tatry
częścią hymnu czechosłowackiego, a teraz okresie, bo Staszic to jest początek XIX wie- były upostaciowaniem bytu narodowego,
jest hymnem Republiki Słowackiej. Tatry ku, Seweryn Goszczyński Dziennik podróży szczególnie szczyt Krywań, który pojawia
odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu do Tatrów to lata trzydzieste XIX wieku, na- się na wielu dziewiętnastowiecznych ry-
słowackiej tożsamości narodowej. Ukazy- tomiast u Słowaków chodzi raczej o drugą cinach. Grupa inteligentów słowackich co
wało się pismo „Podtatranský orol”. Na połowę XIX wieku, czas krystalizowania się roku wchodziła na Krywań; była to forma
ludzi szczególnie zaangażowanych mówio- ich świadomości narodowej. Istotniejsze manifestacji patriotycznej. Gdy natomiast
no ty orol tatranský, czyli „ ty orle tatrzań- wydają mi się źródła owych fascynacji. upadło Królestwo Węgierskie i powstała
ski”, co znaczyło: jesteś dzielnym, bojowym Słowacy potrzebowali symboli i Polacy Czechosłowacja, zaczęła się fala zdobywa-
Słowakiem. Tatry były punktem oparcia też ich potrzebowali. Stanisław Staszic, nia Tatr przez Słowaków. Biolodzy, geolo-
dla duszy słowackiej, jeśli wolno tak się pierwszy wielki Polak, który wszedł na dzy, działacze turystyczni. Człowiekiem
wyrazić. Nie tylko słowackiej, bo należało- Łomnicę, był przekonany, że widzi stamtąd wielu kultur był profesor Alfred Grosz
by wspomnieć trzy inne narody: Polaków, Adriatyk i Bałtyk, co zresztą jest niemożli- z Kieżmarku, taternik, nauczyciel w miej-
muzeum tatrzańskie w zakopanem
autoportret 3 [32] 2010 | 29
Odpoczynek na Boczaniu

2. scowym gimnazjum, który pisał, publiko- pów, do walki o niepodległość, o zrzucenie ładne i propagandowo nośne, ale to jest zu-
wał po niemiecku, węgiersku i słowacku. zaborów, natomiast Słowacy dążyli do pełnie co innego niż miejsce Podhala i Tatr
Ma dziś w Kieżmarku pomnik z napisami wykrystalizowania własnej tożsamości. w kulturze polskiej. Wierzono (pisał o tym
w tych trzech językach. Nie może być znaku równości, skoro Polacy etnograf i historyk Karol Potkański), że na
swoją tożsamość mieli od średniowiecza. Podhalu zachowała się polskość w naj-
Symbolika Tatr miała w XIX wieku dla Pierwsze wytyczenie granic Polski nastą- czystszej formie, bez obcych naleciałości.
Słowaków wielkie znaczenie. Walczyli oni piło przed tysiącem lat, Słowacji – w 1918 I wobec tego pasjonując się Podhalem,
wówczas o swą tożsamość. Dyskutowano, roku. Więc mówię: mam głęboki podziw pasjonujemy się przeszłością Polski.
czy są gałęzią jednego narodu czechosło- dla drogi, którą Słowacy przeszli w ciągu
wackiego, czy też oddzielnym narodem; ostatnich stu lat, ale to nie zmienia podsta- E.R.: No właśnie, skąd się wzięło takie
czy język słowacki jest odrębnym językiem, wowych faktów historycznych. przekonanie?
a może odmianą języka czeskiego? W XIX A.K.: To przekonanie było potrzebne, żeby
wieku równolegle krystalizował się nowo- E.R.: Czyli, jeśli dobrze rozumiem, walczyć z rusyfikacją, germanizacją, gdy
czesny język czeski, który od mówionego czegoś innego szukają Słowacy, którzy Polsce groziło unicestwienie. Każdy argu-
języka plebejuszy w Czechach różnił się tak w połowie XIX wieku wchodzą na Kry- ment był dobry.
bardzo jak słowacki. Słowacki język literac- wań, czegoś innego Polacy, którzy wybie-
ki, urzędowy i naukowy ukształtował się rają się w swoje Tatry… E.R.: I to zostało do dziś?
dzięki pracy, ciężkiej pracy, zapalonych in- A.K.: Postawiłbym sprawę inaczej. Inte- A.K.: I to zostało w sumie do dzisiaj,
teligentów. Naród przyjął potem ów język, ligentów o słowackim poczuciu narodo- w formie bardzo zniekształconej. Jeżeli
i chwała mu za to. W ogóle droga, którą wym w XIX wieku było bardzo niewielu, w sejmie pojawi się poseł góral, to jest to
przeszedł naród słowacki w XX wieku, bu- natomiast Polska miała wszystkie warstwy sympatyczne i naturalne, jeżeli ktoś włoży
dzi mój głęboki szacunek, gdyż obecnie ów społeczne, od arystokracji przez szlachtę, ludowy strój lubelski, żenuje i śmieszy.
naród ma własny język, tożsamość, własne profesorów uniwersytetu, wolne zawody, Góral jako symbol w formie mocno prze-
państwo. A co było sto lat temu? Nie było drobnych przedsiębiorców, po chłopów. tworzonej (ja to powiedziałem za delikat-
mu łatwo. Po drodze były rozmaite konflik- Mistyczny stosunek do gór to domena nie) przetrwał, ale to jest plon XIX wieku.
ty, naruszenia praw człowieka, ale krew się inteligentów. Polskiej fascynacji Tatrami Pierwszy, który się poważnie interesował
nie polała, to nigdy nie były Bałkany. niepodobna porównywać do słowackich wy- górami, Seweryn Goszczyński, przyjechał
cieczek na Krywań, choć i jedno, i drugie na Podhale, żeby zbadać, czy górale nada-
E.R.: Tak, wybiegliśmy trochę do przo- zjawisko miało podłoże patriotyczne – „to dzą się na powstańców, czy, w razie czego,
du… Czy wobec tego ma jeszcze sens jest moje, idę oglądać swoje”. Ówcześnie chwycą za broń. I taki był cel jego podróży,
zestawianie roli Tatr jako symbolu naro- głównym problemem tożsamości słowac- między innymi do Doliny Kościeliskiej. To
dowego w historii obu narodów? Te sym- kiej była wizja przyszłości – wiążemy się temu pisarzowi i wspaniałemu reportero-
boliki się przecież znacznie różnią… z Czechami lub nie, zabiegamy o autono- wi zawdzięczamy wzmiankę o tym, że we
A.K.: Bałbym się mechanicznego zestawie- mię w ramach Węgier lub jeszcze inaczej: Frydmanie dziewczyny rozmawiały z nim
nia, gdyż w XIX wieku Polakom chodziło snujemy marzenia o pełnej niepodległości. po słowacku – on mówił po polsku, one po
zupełnie o co innego niż Słowakom. Polacy Manifestacyjne wejście kilkudziesięciu słowacku i się znakomicie dogadywali. I to
chcieli porwać cały naród, w tym chło- osób na Krywań raz w roku było bardzo napisał Goszczyński w latach trzydziestych
za: k. plicka, słowacja, praha 1955, s. 201
autoportret 3 [32] 2010 | 30
Widok na Krywań z Koprowej Doliny

3. XIX wieku. Temat miejsca Tatr i Podhala rościła sobie prawo do polskiego Spiszu prowokacyjnych pytań. Uczono języka
w kulturze polskiej jest ogromnie szeroki i Orawy, Polska do ziem, które były wówczas węgierskiego w szkółkach wiejskich. Chyba
i zupełnie inny, na zupełnie innej bazie trze- pod administracją słowacką. Na żądanie Sta- każde państwo zabiega, żeby jego obywatele
ba go rozwijać, niż miejsca Tatr w kulturze lina przyjęto stan sprzed 1938 roku. Nastąpi- znali język urzędowy, co w tym dziwnego?
słowackiej. To zupełnie co innego. Porówny- ło półwiecze tak zwanej demokracji ludowej: Całe powiaty, a z pewnością całe wsie, nie
wanie tego, czy stawianie znaku równości na zewnątrz przyjaźń, a w sercach dawne znały węgierskiego, a przecież to było, prze-
jest ahistoryczne. pretensje. Ten skurcz mięśni, ten ból znikł praszam bardzo, państwo węgierskie. Nauka
prawie zupełnie po 1989 roku. Dzisiaj, o ile jednego języka nie wyklucza nauki drugiego.
E.R.: Co natomiast zmieniło się, kiedy mi wiadomo, nikt nie ma ochoty przelewać Kto winien, że nie było powszechnej oświaty
zmienił się cały kontekst geopolityczny krwi o przesunięcie granicy w tę czy tamtę w języku słowackim? Tyle człowiek ma
i kiedy te różne historie w pewnym sen- stronę. Natomiast pamięć o różnych zaszło- wolności, ile sobie wyrwie – akurat Pola-
sie przestały mieć takie znaczenie, jakie ściach zwykle trwa dwa, trzy pokolenia. cy o tym dobrze wiedzą. Najlepsi synowie
miały, albo to znaczenie znalazło się Stereotypy, traumy jeszcze żyją, ale chwała słowaccy madziaryzowali się i niemczyli, bo
w innym kontekście? Bogu dogorywają i ogromnie się cieszę, że chcieli być wykształceni – tak, to prawda.
A.K.: Mnie się zdaje, że było tak – mówiąc tego doczekałem. Że można przejść grani- Ale dlaczego nie szli na słowackie uczelnie?
w największym skrócie, schematycznie; jak cę w dowolnym miejscu. A najważniejsze Bo ich nie było, z wyjątkiem seminariów
wszystkie wypowiedzi schematyczne, tak − teraz już się powszechnie używa termi- duchownych. Taka epoka.
i ta będzie mieć spore wady. Jesienią 1918 nów: Słowak, Słowacja, słowacki. Za mojej
roku, pośród innych palących problemów, młodości wszyscy, również inteligenci, byli Ogromnie się cieszę, że kwestie graniczne
stanęło zagadnienie granicy polsko-cze- przekonani, że Słowacy mówią po czesku, polsko-słowackie czy polsko-czechosłowac-
chosłowackiej. Nasi sąsiedzi prezentowali mówiło się: „jadę w czeskie Tatry”. Co wtedy kie oraz inne zaszłości są już nieaktualne
stanowisko, że granicą powinna być dawna czuli Słowacy, nietrudno zgadnąć. Przewod- i dzisiaj prawie nikt się nimi nie emocjonu-
granica Austro-Węgier. Polacy opowiadali nicy mówili: „przyjeżdża czeska grupa z Bra- je. Miejmy nadzieję, że następne pokolenia
się za granicą etnograficzną. Poprowadzenie tysławy”. Jeszcze niedawno pojechał polski wyniosą je na strych. Słowacy są nowocze-
granicy etnograficznej – ta wieś jest polska, pan minister do Bratysławy i przemawiał na snym europejskim narodem, mają państwo,
a ta nie – jest oczywiście mocno konflikto- bankiecie o przyjaźni polsko-czeskiej. Potem Akademię Nauk, wyższe uczelnie, wydajną
genne. Przebieg tej linii granicznej wyzna- się dziwił, że gospodarze mieli kwaśne miny. gospodarkę. Są naszym dobrym sąsiadem,
czonej w latach dwudziestych nie zadowolił Dzisiaj pojęcie „Słowak” jest tak samo oczy- z którym nie mamy kwestii spornych,
żadnej ze stron. W 1938 roku Polacy, korzy- wiste jak „Francuz”, „Włoch”, „Hiszpan”, natomiast istnieją dawne, a powstają nowe
stając z dramatycznej sytuacji Czechosłowa- „Niemiec”. obszary wspólnych interesów.
cji, odebrali skrawki ziemi w Tatrach – wieś
Jaworzynę i część Tatr Bielskich. Zaś w roku Historycy słowaccy lubią przypominać
1939 armia słowacka weszła na Spisz i czę- o cierpieniach, jakich doświadczyli od Wę-
ściowo na Podhale i – powiem to oględnie grów u schyłku XIX wieku. To ich konsoli-
– zachowywała się nienadzwyczajnie. Potem duje, mobilizuje, ale – z całym szacunkiem
był rok 1945. Kwestia granicy polsko-czecho- i sympatią – dziś, w warunkach wolności
słowackiej stanęła na nowo. Czechosłowacja i demokracji, pewnie można zadać kilka
autoportret 3 [32] 2010 | 31