3. ԾՆՆԴՅԱՆ ԹՎԱԿԱՆԻ
ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՎԱՐԿԱԾՆԵՐԸ
1. Ըստ Սայաթ-Նովայի գրական ժառանգության
առաջին ուսումնասիրող, լուսահոգի Գ.
Ախվերդյանի հաշվարկների` Սայաթ-Նովան պետք
է որ ծնված լինի 1712 թվին:
2.Հ. Թումանյանը ևս կատարել է իր հաշվարկները,
ըստ որոնց, Սայաթ-Նովայի ծննդյան թիվը 1713-ն
է:
3.Շրջանառության մեջ է նաև Սայաթ-Նովայի
ծննդյան 1722թ. վարկածը: Այս վարկածը բխում է
արքայադուստր Աննա Բատոնաշվիլու և Սայաթ-
Նովայի «սիրո» պատմությունից, քանի որ
Սայաթ-Նովան իր հայերեն խաղերից մեկում ունի
այսպիսի տող. - «Ինձ ու իմ սիրեկան եարին մէ
տարի բերած գիտենաք»:
4. Սայաթ-Նովա՝ երգի որսորդ
Արութին Սայադյանը երկար տարիներ
շրջել է Մերձավոր Արևելքում,
եղել Պարսկաստանում,Հընդ-
կաստանում և Օսմանյան
կայսրությանը ենթակա երկրներում,
ուխտի գնացել հայ աշուղների
հովանավոր Մշո Սուրբ Կարապետի
վանքը՝ Տարոն, մինչև որ ձեռք է բերել
համընդհանուր ճանաչում, մկրտվել
Սայաթ–Նովա՝ երգի որսորդ անվամբ:
5. Մ.Մաշտոցի անվան
Ամենայն հավանականությամբ Մատենադարանում
Սայաթ-Նովայի նախնիները պահպանվող` Սայաթ-
Թիֆլիս են եկել Կիլիկյան Նովայի ձեռքով գրված
մի կրոնական
Հայաստանից։Սայաթ– ժողովածուի
Նովայի ընտանիքը Թիֆլիսի հիշատակարանից
քաղաքային արհեստավորների իմանում ենք, որ նրա
ընտանիք էրֈ Սայաթ–Նովայի հոր անունը եղել է
մանկությունն ու Կարապետ, իսկ մոր
անունը` Սառա, ով
պատանեկությունը անցել է հավլաբարցի է
Թիֆլիսում: /ենթադրվում է նաև
լոռեցի լինելը/:
6. ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
Մ. Հասրաթյանի այն կարծիքին է, որ
Սայաթ-Նովայի մանկությունն անցել
է իր մոր հայրենիքում` Լոռիում, ուր և
Սանահինի նշանավոր դպրատանը
ստացել է իր նախնական
կրթությունը: Այդ մասին է խոսում
այն փաստը, որ Սայաթ-Նովայի
հայերեն խաղերում Թիֆլիսի
բարբառին գրեթե հավասար չափով
առկա է Լոռվա բարբառը, իսկ
թուրքերեն խաղերն ամբողջությամբ
գրված են Լոռի-Բորչալուի օսման
թուրքերենի «այրումլու» կոչված
բարբառով:
7. Սովորել է գրել–
կարդալ հայերեն, վրացերեն, իմացել է
նաև արաբերեն այբուբենը։12 տարեկանից
նրան տվել են արհեստի, սովորել է
ջուլհակություն և կարճ ժամանակում
այնքան է հմտացել, որ կտավը հինելու և
գործելու նոր դազգահ է պատրաստել
8. Երգի արքան
Երգը և երաժշտությունը նրան հմայել են
դեռ փոքրուց։ Մինչև երեսուն տարեկանը
Սայաթ–Նովան կատարելագործվել է
աշուղական արվեստի մեջ, սովորել
եղանակներ և պարզ ու խառը չափեր,
հորինել խաղեր՝ հարմարեցնելով հատուկ
մեղեդիների, և կատարել ժողովրդական
հավաքույթների ժամանակ:
10. Հերակլ Բ թագավորի
պալատում երգ-
երաժշտությունից բացի՝
զբաղեցրել է նաև
պալատական զվարճախոսի
պաշտոնը: Այդ մասին ինքը՝
Սայաթ-Նովան, պատմել է
Իոնե Խելաշվիլուն, ինչպես
նաև նշել է իր վրացերեն
խաղերից մեկում :
ՀԵՐԱԿԼ II
11. Հերակլ II-ը շատ էր սիրում աշուղների
արվեստը ու հաճախ երգիչների մրցույթներ էր
անցկացնում: Պատմում են, որ հանրահայտ
աշուղ Շահադին եկել էր Իսպանիայից
Գյուրջիստան հատուկ նրա համար, որ
հրավիրի Սայաթ-Նովային մրցույթի: Սայաթ-
Նովան ընդունեց հրավերը: Մրցույթի
պայմաններն այնպես էին, որ հաղթողը
դրամական մրցանակից բացի՝ ստանում էր
նաև տանուլ տվողի գործիքը:
12. Մրցույթը բացեց Շահադին: Նա
հայտնի էր և՛ Արևելքում,և՛
Արևմուտքում ՝ որպես սազի վրա
անկրկնելի նվագող ու վարպետ
երաժիշտ: Նրա բանաստեղծական
եռյակներն ու քառյակները միշտ
սրամիտ էին ու անսպասելի: Նրա
սազը ոսկով ու սադաֆով
զարդարված թանկարժեք գործիք
էր:
Ահա թե ո՛վ էր Սայաթ-Նովայի
հակառակորդը: Իր երգերով նա
Սայաթ-Նովային երեսուն հարց
տվեց ու ստացավ ոչ պակաս
գեղեցիկ քառյակերգերով սրամիտ
պատասխաններ: Ոչ մի հարց բաց
չթողնվեց, բոլորը ստացան իրենց
համաչափ շարունակությունը:
13. Հիմա հերթը Սայաթ-Նովայինն է: Նա էլ
30 հարց տվեց: Հասնելով 26-րդ հարցին՝
Շահադին կանգ առավ, շեղվեց նյութի
ուղղությունից ու սկսեց կմկմալ: Դատողները
արդեն պատրաստ էին հայտարարել նրա
պարտությունը, բայց Սայաթ-Նովան
մեծահոգաբար հանդուրժողականություն
ցուցաբերեց ու նորից կրկնեց հարցերը: Բայց
Շահադին նորից չկարողացավ պատասխանել:
Նա հուզվեց, դրեց գորգի վրա իր սազը —
ընդունեց պարտությունը: Եվ այդ ժամանակ,
վերցնելով մի ձեռքի մեջ սազը, իսկ մյուսը
դնելով Շահադիի ուսին, Սայաթ-Նովան ասաց.
_Աշուղի համար գործիքը նամուս ու պատիվ
է: Ես չեմ զրկի քեզ քո գործիքից: Վերցրու՛ քո
սազը ու իմացի՛ր՝ մենք տարբեր հավատքներ
ունենք, բայց եղբայրներ ենք: Ես չեմ կարող
վերցնել եղբորս գործիքը:
14. Սայաթ–Նովան հայ և վրաց աշուղական
բանաստեղծության մեջ մեծ հեղաշրջում է կատարել
մասնավորապես լեզվի առումով. ըստ էության՝
նրանով է սկսվում մայրենի լեզվով խաղը հայ և վրաց
իրականության մեջֈ Սայաթ–Նովան նաև առաջինն
է, որ հորինել ու երգել է վրացական խաղեր՝
օգտագործելով պարսկական բանաստեղծության
ձևերը. այս նորարարության համար հրավիրվել է
պալատ և կարգվել Կախեթի վրաց թագավոր
Հերակլի II–ի սազանդարֈ Շուրջ տասը տարի
բանաստեղծը շփվել է պալատական միջավայրի
հետ՝ հաճախակի Թիֆլիսից անցնելով Թելավֈ
15. Մեզ է հասել Սայաթ–Նովայի երգերի հիմնական
ժողովածուն՝ << Դավթարը>>, ավելի քան 230 խաղ,
որոնք ամփոփված են իր սեփական ձեռքով գրած,
որդու՝ Օհանի կազմած ու արտագրած և վրաց
թագավորի գրագիր Պենդելենց Հովանեի
վավերագրած դավթարներում, բանահյուսական
զանազան ժողովածուներում կամ մնացել են
ժողովրդի հիշողության մեջ և աստիճանաբար գրի
առնվել ու հրատարակվելֈՀայերեն են թարգմանվել
Սայաթ–Նովայի վրացերեն բոլոր 36 երգերը, իսկ
ադրբեջաներեն 125–ից 65–ը։
16. Ազնվության ր արդարության
երգիչը
Նա երգել ուրախացրել է մարդկանց, փառաբանել
արդարությունն ու ազնվությունը,
դատապարտել կեղծիքն ու քծնանքը,
ստորությունն ու նենգությունը, հասարակական
ու բարոյական արատները՝ մշտապես բարձի
պահելով իր արժանապատվությունըֈ
17. Ըստ մեզ հասած
տեղեկությունների՝
Սայաթ-Նովան
սիրահարված է
եղել Հերակլ II-ի
քրոջը՝գեղեցկուհի
Աննա
Բատոնիշվիլիին:
18. Այդ մասին
վկայություններ կան
հենց իր խաղերում:
4 քառյականոց մի
խաղի մեջ, ծածկելով
հանգերի
խաբուսիկության
տակ, Սայաթ։-Նովան
5 անգամ ոչ միայն
տալիս է իր սիրածի
անունը, այլև
նույնքան անգամ
պարզապես ճչում է.
≪Անունն Աննա է≫
( ≪Ադ Անա≫ )։
19. Սիրո մեծ երգիչը
Նրա սիրային երգերն
Իբրև սիրերգու՝ նա գեղեցիկի ու հատուկ են նաև խոր
կատարյալի երկրպագու է, դրամատիզմն ու
ամենանվիրական ու նրբին բախումները, որոնց
զգացմունքների պատճառը ոճ միայն
արտահայտիչ, չնայած դրանց բանաստեղծի
համար օգտագործած ողբերգական սերն է, այլև
պատկերներն ու կյանքի ու իրականության
համեմատությունները՝
արեգակի փար, ռաշ ձի, անլուծելի
թովուզի տախտ, փռանգի հակասությունները,
սուրաթ ևն շատ են սոցիալական
ծավալային ու երբեմն էլ՝ անհավասարությունը,
անսովորֈ գեղեցիկի ոտնահարումըֈ
20. Սայաթ։-Նովայի կյանքը
պալատում հաշտ ու խաղաղ չի
անցել: Նա սկզբում գժտվել է
պալատական շրջաններին մոտ
կանգնած ազնվական խավի
որոշ ներկայացուցիչների հետ
,իսկ հետո էլ, վերջիններիս
նյութած խարդավանքներով,
ընդհատել է կապերը նաև
Հերակլ թագավորի հետ:
22. դ
1759-ին Հերակլ II-ի
հարկադրանքով նա
քահանա է ձեռնադրվել Տեր-
Ստեփանոս անունով և շատ
չանցած՝ ուղարկվել
Կասպից ծովի հվ. ափին
գտնվող Էնզելի
նավահանգիստը։ Այստեղ
երգիչն «ապաշխարել» և
արտագրել է Գրիգոր
Նարեկացու «Մատյան
ողբերգության» պոեմը
(1760)։
23. Քահանա Տեր-Ստեփանոս ձեռնադրված Սայաթ-
Նովան ամուսնացել է լոռեցի Մարմարի հետ, ունեցել
4 զավակ:1768 թ-ին՝ կնոջ մահից հետո, Սայաթ-
Նովան, որպես կուսակրոն քահանա, պարբերաբար
ծառայել է Հաղպատի վանքում և Թիֆլիսի Սբ Գևորգ
եկեղեցում:
Հաղպատի վանք Սբ Գևորգ եկեղեցի
24.
25. 1976 թ.Մոլորակագիտության միջազգային
միության պատվավոր նախագահ Գ.
Կատերֆելդի առաջարկությամբ Սայաթ- Նովայի
անունով կոչվեց Մերկուրիի խառնարաններից
մեկը:
28. Ա՜խ, թե գայիր, քեզ կտայինք՝փառքի հազար
դարեր վրան
Մասիս սարը` քեզ քյամանչա, ձյունը՝ սադափ
քարեր վրան,
Արծաթ Զանգու, ոսկի Արազ միշտ հայախոս
լարեր վրան,
Դու դարդիման իմ հայ սրտով,Կովկասի յար
Սայաթ-Նովա:
Հովհաննես
Շիրազ
29.
30. Անմահական երգեր հյուսող, քեզ
նման հանճար չտեսա,
Յարի հազար նազը տանող, քեզ
պես սիրահար չտեսա,
Մեջնունն ինչ է, դու ես վառվել,
քեզ պես սիրահար չտեսա,
Սիրո երգի արքան ես դու, մեր
մուսան ես Սայաթ-Նովա:
Գուսան Աշոտ
31. Սայաթ-Նովան՝ ներշնչանքի աղբյուր
***
Ամեն տեսակ երգ երգեցի-ամենալավ տաղն է էլի,
Սայաթ-Նովի դրախտային,անմահական խա՛ղն է էլի…
***
Ոսկե բառեր, անգին քարեր , լալ ու գոհար շարել ես դու.-
Քեզ միայն քո յարն է վառել,-քա՜նի յարեր վառել ես դու:-
***
Ո՞ր շահն ունի այդքան ոսկի ու անգին քար,Սայա՛թ-Նովա,-
Չ՜ի ունեցել քեզ պես շռայլ խալխը ՝ նոքար ,-Սայաթ-Նովա:
Եղիշե Չարենց
32. Երազ տեսա , Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին,
Հրի նման վառման գինու օսկեջրած թասը ձեռին,
Նստեց, անուշ երգեր ասավ՝ հին քամանչի մասը ձեռին,
Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմասը ձեռին:
Ու են երգին օրոր-շորոր , ինչպես հուրի , ատլաս ու խան,
Երազիս մեջ գոզալն եկավ ՝ ինքն էլ վառման քաղցր երազ.
Նազանք արավ , Սայաթ-Նովի սիրտը լցրեց միրգ ու մուրազ,
Կանգնեց-մնաց՝ դեմքից քաշած օսկեկարած խասը ձեռին:
Նայե՜ց-նայե՜ց Սայաթ-Նովեն, ամպի նման տխուր մնաց.
Ասավ՝ Չարե՛նց, էս գոզալից սրտիս մե հին մրմուռ մնաց.
Սիրտս վառվեց, մոխիր դարձավ՝ ինքը կրակ ու հուր մնաց.-
Դու՛ էլ նրա գովքը արա , որ դա ՝ օսկե մաղը ձեռին:
Էսպես ասավ Սայաթ-Նովեն ու վեր կացավ, որպես գիշեր,
Գնաց նորից տխուր ու լուռ՝ սիրտը հազար մուրազ ու սեր.
Երազն անցավ – դու՛ մնացիր, պատկերքը քո մնաց լուսե,
Մեկ էլ իմ խեղճ սիրտը մնաց՝ Սայաթ-Նովի սազը ձեռին:
