1. МОНГОЛЫН ХӨРӨНГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ТУЛГАМДАЖ БУЙ
АСУУДЛУУД, ШИЙДВЭРЛЭХ АРГА ЗАМ
Б. Мөнхбат
Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль,
Компьютерийн Техник Менежментийн Сургууль
e.mail: munkhbat86@yahoo.com
Хураангуй
Аливаа улс орны хєгжил дэвшлийг хєрєнгє оруулалтгvйгээр тєсєєлєх
аргагvй болсон єнєє vед хєрєнгє оруулалтын гол суваг болох
хєрєнгийн зах зээлийн хєгжлийн асуудал зvй ёсоор тавигдаж байна.
Монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийн өнөөгийн байдлыг тамдан
судалж, түүнд тулгарч буй бэрхшээлтэй асуудлуудыг тодорхойлон,
улмаар хэрхэн шийдвэрлэх арга зам буйг харуулахыг зорилоо.
Хөрөнгийн зах зээлийн оновчтой систем нь эдийн засаг дахь
мөнгийг
дахин
хуваарилах
замаар
баялгийг
бүтээж,
дахин
үйлдвэрлэлийн процессийг дэмждэг. Ингэснээр иргэд нь баян,
компаниуд нь санхүүгийн хувьд хүчирхэг болж Монгол Улс хөгжинө.
Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил бол Монгол Улсын хөгжлийн гарцын
нэг тулгуур хүчин зүйл мөн.
Түлхүүр үг: хөрөнгө оруулалт, үнэт цаас, брокер, дилер
Оршил
Үнэт цаасны (хөрөнгийн) зах зээл гэж үнэт цаас гаргах,
бүртгүүлэх, худалдах, арилжих, хадгалах, түүгээр гэрчлэгдсэн
өмчлөх эрхийг шилжүүлэхтэй холбогдсон харилцааг бүхэлд нь хэлнэ.
Дэлхийн улс орнууд хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх замаар эдийн
засагт бодитой өсөлтийг бий болгож, үндэсний үйлдвэр, аж ахуйн
газруудаа зээлийн хямд өртөгтэй, урт хугацаат эх үүсвэрээр
хангаж байна. Монгол Улсын өнөөгийн хөрөнгийн буюу үнэт цаасны
зах зээл нь үнэт цаасыг биет бус хэлбэрээр гаргаж, компьютерийн
техник
дээр
суурилж
электрон
арилжаа
явагддаг,
биржийн
арилжаагаар үнэт цаас нь арилжигддаг зохион байгуулалттай зах
зээл юм. Энэ зах зээлд тулгамдаж байгаа зарим асуудлыг нээн
илрүүлж, шийдэврлэх арга замуудыг нь тодорхойлсноор, цаашдын
хөгжил дэвшилд нь тодорхой хувь нэмэр оруулсан алхам болно.

2. Нэг. Хөрөнгийн зах зээлийн тухай ойлголт
Хөрөнгийн зах зээлийн тухай ярихын өмнө санхүүгийн зах зээлийн
талаар ойлголт авах хэрэгтэй. Санхүүгийн зах зээл гэдэг нь
онцгой шинж чанартай таваар болох үнэт цаасыг худалдах, худалдан
авах замаар түр зуур сул чөлөөтэй байгаа мөнгөн хөрөнгийг
ашиглах, зээлийн эх үүсвэрийг бий болгох үйл ажиллагаа явагдаж
байгаа зах зээлүүдийн нийлбэр цогцыг хэлнэ.
Санхүүгийн зах
зээлийг мөнгөний, хөрөнгийн гэсэн хоёр үндсэн хэсэгт хуваан авч
үздэг. Мөнгөний зах зээл дээр 1 жил ба түүнээс доош хугацаатай
санхүүгийн хэрэгслүүд арилжигддаг бол хөрөнгийн зах зээл дээр 1
жилээс
дээш
хугацаатай
санхүүгийн
хэрэгслүүдийн
арилжаа
явагддаг.
Манай улсын хувьд мөнгөний зах зээл хөгжсөн, харин хөрөнгийн зах
зээл хөгжлийнхөө эхний шатанд явж байгаа гэж хэлхэд болно. Иймд
энэ зах зээлийг хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлага байгаа бөгөөд
хөгжилд нь саад болж буй хүчин зүйлүүдийг тодорхойлох нь чухал
болоод байна.
Хоёр. Монголын хөрөнгийн зах зээлийн үүсэл хөгжил, өнөөгийн
байдал
Монгол улсад хөрөнгийн зах зээл үүсч хөгжөөд 17 дахь жилдээ үйл
ажиллагаагаа явуулж байна. Өнгөрсөн хугацаанд буюу 1992-1995
онуудад 475 улсын vйлдвэрийн газрыг хувьцаат компанийн хэлбэрт
шилжvvлэн хувьцааг нь хєрєнгє оруулалтын эрхийн бичгээр Монголын
ард тvмэнд vнэгvй тараасан. 1995 оноос эхлэн бэлэн мєнгєний
арилжаа буюу хєрєнгийн хоёрдогч зах зээл нээгдсэн. 1995-2000 он
хvртэлх хугацаанд Монголын Хөрөнгийн Бирж дээр нийт 34.2 тэрбум
тєгрєгийн хувьцааны арилжаа явагдасан. Одоо 2000 оноос хойшхи
үнэт цаасны арилжаа ба энэ зах зээлийн мэдээллийг авч үзье.
Хүснэгт 1
Үндсэн
үзүүлэлтүүд
Нийт
ҮЦ-ны
арилжааны
дүн
ЗГ-ын бондын
арилжааны
дүн
Компанийн
бондын
арилжааныдүн
Хувьцааны
арилжааны
дүн
Бүртгэлтэй
компаниуд
Үнэт цаасны зах зээлийн үндсэн үзүүлэлтүүд
Хэмжих
2002
2003
2004
2005
нэгж
Сая ₮
ДНБ-д
эзлэх %
Сая ₮
ДНБ-д
эзлэх %
Сая ₮
ДНБ-д
эзлэх %
Сая ₮
ДНБ-д
эзлэх %
ширхэг
2006
2007
46021.7
25606.7
15893.8
11978.7
18026.7
102576.8
0.037
0.019
0.009
0.005
0.567
0.026
41690.7
21722.5
12463.8
6767.7
4461.5
39599.3
0.034
0.016
0.007
0.003
0.142
0.01
2958.0
2988.3
2776.5
2663.7
960.9
850.7
0.002
0.002
0.002
0.001
0.032
0.002
1373.0
895.9
654.0
2547.3
12604.3
62126.8
0.001
0.001
0.0004
0.001
0.397
0.016
401
403
402
395
387
384

3. Монголын хөрөнгийн бирж дээр 2002-2005 онуудад нийт үнэт цаасны
арилжаа буурах хандлагатай /Хүснэгт 1/ байснаа 2006 оноос үнэт
цаасны арилжаа өсч 2007 онд нийтдээ 102.6 тэр бум төгрөгийн
арилжаа явагдсан байна.
Хүснэгт 2
Төвлөрсөн хадгаламжид данстай хувьцаа эзэмшигчдийн тоо
/2007 оны 3 дугаар сарын 15-ны байдлаар/
Нийт
хувьцаа
эзэмшигчдийн
Хувьцаа эзэмшигчдийн тоо тоонд
эзлэх
Эзэмшиж байгаа хувьцааны тоо
хувь
Данс
Данс
Нийт дүн
нээгдсэн
нээгдээгүй
1-10 ширхэг хувьцаатай
11-50 ширхэг хувьцаатай
51-100 ширхэг хувьцаатай
101-1000 ширхэг хувьцаатай
1001-5000 ширхэг хувьцаатай
5001-10000 ширхэг хувьцаатай
10001-50000 ширхэг хувьцаатай
50001-100000 ширхэг хувьцаатай
100001-ээс дээш ширхэг хувьцаатай
Хувьцаа эзэмшигчдийн тоо
73434
59859
37611
58212
27980
11948
12421
1168
921
283554
27789
59334
58212
59571
379
9
5
6
0
185858
101223
119193
76376
117783
28359
11957
12426
1174
921
469412
21.56
25.39
16.27
25.09
6.04
2.55
2.65
0.25
0.19
100.0
Уг судалгаа нь /Хүснэгт 2/ хувьцааны төвлөрлийг харуулсан бөгөөд
1000 ширхэг хүртэлх хувьцаатай 442934 жижиг хувьцаа эзэмшигч
байгаа нь нийт хувьцаа эзэмшигчдийн 88.31 хувийг эзэлж байна.
Энэ нь хувьцааны төвлөрөл идэвхтэй явагдсаныг харуулж байгаа ба
цөөн
тооны
том
хувьцаа
эзэмшигчид
хувьцаат
компаниудыг
эзэмшилдээ авсныг илтгэж байна.
Хүснэгт 3
Зарим орны хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээг харьцуулсан судалгаа
Орнууд
Зах зээлийн үнэлгээ
/сая ам. доллараар/
Зах зээлийн үнэлгээ ба ДНБийн харьцаа
/сая ам.доллараар/
2000
2005
2000
2005
3,157,222
3,678,262
66.5
79.6
1,342
3,941
7.3
9.7
37
45.6
3.9
1.7
38,922
548,579
15.0
46.1
Их Британи
2,576,992
2,815,928
179.2
132.6
АНУ
15,104,037
16,323,726
154.7
139.4
Дэлхийн
32,187,883
38,904,431
103.1
96.3
Япон
Казахстан
Монгол
ОХУ

4. Дээрх судалгаанаас харахад /Хүснэгт 3/ Монгол Улсын хувьд
хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниудын зах зээлийн үнэлгээ ба
ДНБ-ийн харьцуулсан хувь хэмжээ 2005 оны байдлаар 1.7% байгаа
нь туйлын хангалтгүй түвшин юм. 2007 оны эцсийн байдлаар
хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниудын зах зээлийн үнэлгээ
717.56 тэр бум төгрөгт хүрсэн.
Хүснэгт 4
Үнэт цаасны зах зээлийн мэргэжлийн байгууллага
Мэргэжлийн байгууллага
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Үнэт
цаасны
арилжаа
эрхлэх байгууллага буюу
“МХБ” ХК
1
1
1
1
1
1
1
“Үнэт
цаасны
төлбөр
тооцоо,
төвлөрсөн
хадгаламжийн
төв”
ХХК /ҮЦТТТХТ/
0
0
1
1
1
1
1
Брокер дилерийн компани
42
34
25
25
25
25
30
Андеррайтерийн компани
0
0
0
1
1
2
2
Хөрөнгө оруулалтын сан
6
2
2
2
0
0
0
Үнэт цаасны зах зээл дээр мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулдаг
байгууллагуудын судалгаанаас харахад /Хүснэгт 4/ Монгол Улсад
хөрөнгө оруулалтын сан сүүлийн хэдэн жил байхгүй байна. Харин
брокер дилерийн конпаний тоо өнгөрсөн онд 5-р нэмэгдэж 30
болсон.
Хүснэгт 5
Засгийн газрын хямдруулсан бондыг худалдан авагчид (анхдагч
Онуу Нийт
Хөрөнгө оруулагчид
д
гаргасан
Арилжааны
Нийт
Компаниуд
Нийт
/сая
Банкууд
дүнд
/сая төг/
дүнд
төгрөгөөр/ /сая.төг/
эзлэх %
эзлэх%
1996
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
144,3
11 132,1
30 647,9
41 690,7
21 722,5
12 463,8
6 767,7
4 461,5
39 599,3
40,5
9 810,7
30 452,1
41 115,8
21 625,7
12 463,8
6 767,7
4 461,5
39 599,3
28,1
88,1
99,4
98,6
99,6
100,0
100,0
100,0
100,0
7,7
1 315,4
119,6
574,6
46,0
0,0
0,0
0,0
0,0
5,3
11,8
0,4
1,3
0,2
0,0
0,0
0,0
0,0
зах зээл дээр)
Иргэд
/сая
төгрөг/
Нийт
дүнд
эзлэх %
96,1
6,0
76,2
27,3
50,8
0,0
0,0
0,0
0,0
66,6
0,1
0,2
0,1
0,2
0,0
0,0
0,0
0,0
Дээрх хүснэгтээс /Хүснэгт 5/ харахад иргэд 1996 онд Засгийн
газарын хямдруулсан бондын арилжаанд оролцож тухайн онд
гаргасан бондын 66,6 хувийг худалдаж авч байсан. Харин 2000

5. оноос арилжааны банкууд ЗГХБ-ын арилжаанд идэвхтэй
нийт гаргасан бондын 88,1-100,0 хувийг худалдаж авчээ.
оролцож
Зураг 1. Топ 20 индексийн өөрчлөлт
Топ 20 индекс 2007 онд дунжаар 6567.75 нэгж байсан бөгөөд
индексийн сагсанд байсан 20 компанийн үнэт цаасны ханш өссөн
байна.
Гурав. Монголын хөрөнгийн зах зээлийн давуу болон сул талууд
Манай улсад үнэт цаасны зах зээл үүсч хөгжсөн хийгээд авсан
арга хэмжээний дэс дараалал шинжлэх ухааны үндэслэлтэй
хийгдсэн, хамрах хүрээ, зохион байгуулалтын давуу талтай, эмх
цэгц сайтай зах зээлтэйгээрээ бусад социалист байсан орнуудаас
ихээхэн давуу талтай юм. Монгол Улсад хөрөнгийн зах зээл үүсч
хөгжихөд манай орны тухайн үеийн нийгэм, эдийн засгийн байдал
нь тухай бүр нь эерэг, сөрөг нөлөө үзүүлсэн нь манай зах
зээлийн онцлогыг харуулж байгаа юм.
Хүснэгт 6
Монголын хөрөнгийн зах зээлийн давуу болон сул талууд
Давуу талууд
Үнэт цаасны худалдаа арилжааг
сүүлийн
үеийн
компьютерийн
техникээр
явуулах
зохион
байгуулалтыг эхнээс нь хийсэн
Хөрөнгийн биржийн тогтолцоог
улс орнуудын сүүлийн жишгээр
бүрдүүлж, үнэт цаасны төлбөр
Сул талууд
Монгол Улсад өмнө нь үнэт
цаасны зах зээл хөгжсөн, үнэт
цаас гаргаж байсан туршлага
байхгүй
Улс
орны
эдийн
засаг
тогтворжоогүй,
инфляцийн
дарамттай
эдийн
засагтай

6. тооцоо,
хадгаламжийн
үйл
ажиллагааг
нэг
дор
эрхэлж
байгаа нь эмх цэгцтэй.
Анхдагч
зах
зээлийн
үйл
ажиллагаа
явагдсанаас
хойш
тодорхой
хугацааны
дараа
хоёрдогч
зах
зээлийн
үйл
ажиллагаа
явагдаж
зах
зээл
бүрэн
хэмжээгээрээ
ажиллах
болсон
Хөрөнгийн
зах
зээл
дэлхийн
ихэнх
оронд
үүссэний
дараа
монгол улсад үүссэн нь бусдын
алдааг
давтахгүй
байх
нэг
үндэслэл болсон
байсан нь үнэт цаасны зах зээл
хөгжих макро орчин бүрэлдээгүй
байсан
Даатгалын, тэтгэврийн, хөрөнгө
оруулалтын гэх мэт сангуудыг
зах
зээлийн
эдийн
засгийн
дагуу
бүрдүүлж
ажиллуулж
сураагүй
Манай орны хүн ам, аж ахуй
нэгжийн тоо цөөн, санхүүгийн
хүч чадал нь бага, техник
технологи нь хоцронгуй зэргээс
үнэт цаасны дэлхийн худалдаанд
оролцох боломж бага
Дөрөв. Монголын хөрөнгийн зах зээлд тулгарч буй асуудлууд
1. Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниудын зах зээлийн
үнэлгээний ДНБ-д эзлэх хувь нь маш бага байна. Өөрөөр хэлбэл
энэ зах зээл нь
эдийн засагт бодитой нөлөө үзүүлж чадахгүй
байгаа /2006 оны байдлаар 4.1%/
2. Мэргэжлийн байгууллагын тоо цөөнгүй боловч санхүүгийн
чадварын хувьд
зах зээлийн өнөөгийн
шаардлагын түвшинд
үйлчлэх хэмжээнд хүрээгүй. Үнэт цаасны зах зээлд нарийн
мэргэшсэн мэргэжлийн боловсон хүчин дутагдаж байна.
3. Иргэд, хөрөнгө оруулагчдын хөрөнгийн зах зээлийн талаархи
мэдлэг хангалтгүй, мэдээллийн нэгдсэн тогтолцоо бүрэлдэн
тогтоогүй, энэ зах зээлд итгэх итгэл сул байна.
4. Үнэт цаас гаргагч компаниудын засаглал шаардлагын түвшинд
хүрээгүй. Манай улсад компаний засаглалын зарчмыг хэрэгжүүлдэг
нэг ч компани, аж ахуй нэгж байхгүй гэж хэлэхэд болно.
5. Хамтын хөрөнгө оруулалтын сангийн хэлбэрүүд болох тэтгэвэр,
даатгал, хөрөнгө оруулалтын сангуудыг хөгжүүлэх, тэдгээрийн
хууль эрх зүйн таатай орчныг бүрдүүлэх нь зүйтэй.
6.
Үнэт
цаасны
зах
зээлийн
нийлүүлэлтийг
нэмэгдүүлэх
шаардлагатай. Ингэснээрээ хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татаж
хөрөнгө оруулалт хийх үнэт цаасны сонголт нэмэгдэнэ.
7.
Үнэт
цаасны
зах
зээлийг
ЗГ-аас
бодлогоор
дэмжих
шаардлагтай.
8. Хувьцааны төвлөрөл идэвхтэй явагдаж, цөөн тооны том хувьцаа
эзэмшигчид хувьцаат компаниудыг эзэмшилдээ авсан байна.
Санал дүгнэлт
Монгол улсын хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлэхэд тулгамдаж буй
асуудлуудыг хэрхэн шийдвэрлэх арга замыг дараахи байдлаар
тодорхойлж байна. Үүнд:
1. Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниудын тоон бус чанарын
үзүүлэлтүүдэд гол анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Өөрөөр

7. 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
хэлбэл зах зээлийн үнэлгээний шалгуурыг зөв тогтоох,
тухайн компанийн үнэт цаасны үнэ ханш бодитой эсэхийг
тодорхойлох нь чухал;
Хөрөнгө, санхүү, техник технологийн болон хүний нөөцийн
талаар
мэргэжлийн
байгууллагад
тавих
шаардлага,
үйлчилгээний
стандартыг
өндөрсгөх
замаар
тэдгээрийн
өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, үйлчилгээний чанарыг шинэ
шатанд гаргах;
Үнэт цаасанд хөрөнгө оруулалт хийх талаар хөрөнгө
оруулагчдын мэдлэгийг дээшлүүлж, хөрөнгийн зах зээлийн
талаарх нэгдсэн мэдээ, мэдээллийг цаг тухай бүрд нь
нээлттэй хэлбэрээр иргэдэд хүргэдэг тогтолцоог хөгжүүлэх
шаардлагатай;
Хөрөнгийн
биржид
одоо
бүртгэлтэй
байгаа
хувьцаат
компаниуд болон шинээр үнэт цаас гаргагчдад компанийн
засаглалын олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээг
баталж, мөрдүүлэх шаардлагатай байгаа. Мөн хувьцаа гаргаж
буй компаниуд хөрөнгө оруулагчдын өөртөө итгэх итгэлийг
төрүүлэх тал дээр анхаарч ажиллах ёстой;
УИХ-аас
хөрөнгө
оруулалтын
сангийн
үйл
ажиллагааг
зохицуулах хууль эрх зүйн актыг нэн даруй баталж гаргах.
Өмнө нь ажиллаж байсан хөрөнгө оруулалтын сангуудын
туршлагыг судалж, түүнд нь үндэслэсэн мэргэжлийн хөрөнгө
оруулалтын сангуудыг хөгжүүлжэх шаардлагтай;
Том
ХХК-иудад
санхүүгийн
хэрэгсэл
гаргах
боломжийг
бүрдүүлснээр
үнэт
цаасны
зах
зээлийн
нийлүүлэлтийг
нэмэгдүүлэх, мөн үл хөдлөх эд хөрөнгийн барьцаагаар
баталгаажсан үнэт цаасны тухай хууль батлан гаргаж,
ипотекийн хоёрдогч зах зээлийг хөгжүүлэх нь үнэт цаасны
зах зээлийн нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлнэ;
Үнэт цаас гаргагчдад татварын хөнгөлөлт үзүүлэх , ЗГ бонд
гаргаж, зах зээлд нийлүүлэхийн оронд том үндэсний
үйлдвэрүүдийн бонд, үнэт цаасыг борлогдоход анхаарал
тавих хэргтэй. Мөн жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хувьцаа
гаргахад нь ЗГ-аас дэмжлэг үзүүлж, баталгаа гаргаж өгдөг
байвал сайн;
Хувьцааны төвлөрөл явагдсанаар том хэмжээний хувьцаа
эзэмшигчид жил бүр хувьцаа эзэмшигчдийн хурлаа хийж,
жижиг хувьцаа эзэмшигчдийг мэдээллээр хангах үүргээ
биелүүлэхгүй
байгаа
нь
олон
тооны
жижиг
хувьцаа
эзэмшигчдийн эрх ашгийг хохироох үндэслэл болж байна. Энэ
бол компанийн сайн засаглал бүрдэн тогтоогүйн нэг илрэл;
Ашигласан ном, хэвлэлийн жагсаалт :
[1] Монгол Улсын Үндэсний Статистикийн газар, “Статистикийн
бюллетень”, УБ, 2007
[2] Үнэт цаасны зах зээлийн тухай хууль, УБ, 2002
[3] Санхүүгийн Зохицуулах Хороо, “Монгол Улсын хөрөнгийн зах зээлийг
2007-2011 онуудад хөгжүүлэх хөтөлбөр” төсөл, УБ, 2007
[4] СЗХ-ны ҮЦГ-ын орлогч дарга Аюуш.Б “Үнэт цаасны зах зээлийн

8. төлөвшил, тулгарч буй асуудал” илтгэл, УБ, 2007
Ядамсүрэн.Ж “Монгол Улсын үнэт цаасны зах зээл”, УБ, 1998
Ядамсүрэн.Ж “Үнэт цаасны хөгжингүй зах зээл”, УБ, 1999
Оюунцэцэг.Д “Санхүү банкны үндэс”, УБ, 2002
Ганболд.Д “Санхүүгийн зах зээл”, УБ, 2002
Монголын Хөрөнгийн бирж, “Хөрөнгийн зах зээл” сэтгүүл, УБ,
2007 оны 10, 12 сар
Интернетийн хаяг :
[1] www.mse.mn
[2] www.nso.mn
[3] www.frc.mn
[4] www.bdsec.mn
[5] www.legalinfo.mn
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
Зохиогчийн тухай :
Батчулууны Мөнхбат 2004 онд Монгол Улсын Шинжлэх Ухаан Технологийн Их
Сургуулийн харьяа Компьютерийн Техник Менежментийн Сургуулийн Санхүүгийн
удирдлагын ангид элссэн. Одоо “Монгол Улсыí ¿íýò öààñíû çàõ çýýëèéã
õºãæ¿¿ëýõ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ” ñýäâýýð ñóäàëãààíû àæèë ã¿éöýòãýæ áàéíà.