2. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Επιβλέπουσες Καθηγήτριες : Γεωργιάδου Μαρία ΠΕ01
Κούτρου Αικατερίνη ΠΕ18.12
Περιεχόμενα
Εισαγωγή – στόχοι – μεθοδολογία –ομάδες υποθέματα ……………………..2
1. ΣΙΤΑΡΙ
1.1 Η ιστορία του σιταριού ………………………………………………..………………..3
1.2 Η καλλιέργεια του σιταριού …………………………………………………………...3
1.3 Θρεπτικά συστατικά σιταριού ανά 100 gr……………………………...……....5
1.4 Το σιτάρι στη λατρεία ………………………………………………….……………..…..6
1.5 Το σιτάρι στην τέχνη …………………………………………………………………..…..7
2. ΑΜΠΕΛΙ
2.1 Η ιστορία του αμπελιού ……………………………………………………….…..….10
2.2 Μορφολογία – πολλαπλασιασμός ………………………………………….….…10
2.3 Προϊόντα του αμπελιού …………………………………………………………..……15
2.4 Διατροφική αξία του σταφυλιού ………………………………………….……....17
2.5 Το αμπέλι στη λατρεία ………………………………………………………….…..….18
2.6 Το αμπέλι στην τέχνη …………………………………………………………….…..…22
3. ΕΛΙΑ
3.1 Η ιστορία της ελιάς ………………………………………………….......................23
3.2 Καλλιέργεια …………………………………………………………………………………..24
3.3 Ποικιλίες ελιάς ………………………………………………………………………………26
3.4 Η ελιά στη διατροφή ……………………………………………………………..….....27
3.5 Η ελιά στη λατρεία ………………………………………………………………………..30
3.6 Η ελιά στην τέχνη …………………………………………………………………………..31
4. ΤΟ ΨΩΜΙ
4.1 Η ιστορία του ψωμιού ……………………………………………………………………34
4.2 Το ψωμί στη διατροφή μας …………………………………………………………….37
4.3 Το ψωμί στη λατρεία ………………………………………………………….…..………38
4.4 Το ψωμί στην τέχνη…………………………………………………………………………44
5. ΚΡΑΣΙ
5.1 Η ιστορία του κρασιού ………………………………………………………….………..48
5.2 Το κρασί στη διατροφή …………………………………………………………………..50
5.3 Το κρασί στη λατρεία ……………………………………………………………………..51
5.4 Στάδια οινοποίησης ………………………………………………………………………..54
5.5 Οινοποιεία ………………………………………………………………………………………57
5.6 Κατηγορίες κρασιών ………………………………………………………..….………….58
5.7 Οι αγορές του κόσμου …………………………………………………………………….59
5.8 Το κρασί στην τέχνη ………………………………………………………………………..61
6. ΛΑΔΙ
6.1 Το λάδι στην ιστορία ………………………………………………………………………66
6.2 Το ελαιόλαδο στη διατροφή μας ……………………………………………………69
6.3 Το λάδι στη λατρεία ………………………………………………….......................72
6.4 Το ελαιόλαδο στην οικονομία ………………………………………….…………….76
6.5 Τα είδη του ελαιολάδου ……………………………………………......................79
6.6 Το λάδι στην τέχνη ……………………………………………………………..…………..82
7.1 Ερωτηματολόγιο……………………………………………………………………….……..86
2
3. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
7.2 Αποτελέσματα έρευνας …………………………………………………………………..87
7.3 Παράσταση σημαντικότερων ερωτήσεων της έρευνας σε γραφήματα …88
8. Ενδεικτική βιβλιογραφία ……………………………………………………………………...93
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
<< Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά,
ένα αμπέλι κι ένα καράβι, που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις >>
Οδυσσέας Ελύτης
Η καλλιέργεια του σιταριού, του αμπελιού και της ελιάς αλλά και τα προϊόντα τους
ψωμί, κρασί και λάδι κατέχουν σημαντική θέση στην καθημερινή ζωή (διατροφή,
θρησκεία, τέχνη) αλλά και στην οικονομία των μεσογειακών λαών εδώ και χιλιετίες .
ΣΤΟΧΟΙ
-
Να γνωρίσουμε τις διατροφικές συνήθειες του τόπου μας και τους τρόπους
παραγωγής, που συνθέτουν μαζί με το φυσικό περιβάλλον τον πολιτισμό και
την ιστορία του.
Να ενημερωθούμε για τη θέση που έχει το ψωμί, το κρασί και το λάδι στη
διατροφή και στη λατρεία.
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ
Αναζήτηση πληροφοριών
Βιβλιοθήκη
Διαδίκτυο
Εργαστήριο
Διδακτικά βιβλία
Βίντεο
Ερωτηματολόγιο
Επεξεργασία δεδομένων από τις ομάδες και την ολομέλεια
ΟΜΑΔΕΣ - ΥΠΟΘΕΜΑΤΑ
1η : σιτάρι, αμπέλι, ελιά: ιστορία, καλλιέργεια, θρησκεία, τέχνη
Αμανατίδης Γεώργιος, Μπεκιαρίδου Ελευθερία, Μπιλίκμπασι Άγγελο,
Παπαδόπουλος Χρήστος, Ρώσσιος Παναγιώτης
2η:ψωμί: διατροφή, λατρεία, ιστορία, οικονομία, τέχνη
Αθανασίου Κυριακή, Ασλλάνι Ελισαμπέτα, Γκαζγκάζης Αναστάσιος, Ιακωβίδης
Παναγιώτης
3η : κρασί: διατροφή, λατρεία, ιστορία, οικονομία, τέχνη
Αλιώσης Γεώργιος, Παπαναστασίου Αντώνιος, Στολτίδης Γεώργιος, Τζιούρτζιας
Νικόλαος
4η : λάδι: διατροφή, λατρεία, ιστορία, οικονομία, τέχνη
Θεοφυλακτίδου Σωτηρία-Φωτεινή, Ναθαναήλ Σταύρος, Παπαδοπούλου Αικατερίνη,
Φλώρου Αικατερίνη- Λευκοθέα
3
4. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
1. ΣΙΤΑΡΙ
1.1 Η ιστορία του σιταριού
Μπιλίκμπασι Άγγελο
Το σιτάρι είναι γνωστό από τα προϊστορικά χρόνια. Δεν είναι με μεγάλη ακρίβεια
γνωστή η καταγωγή του, αν και οι περισσότεροι συμφωνούν ότι καλλιεργήθηκε
αρχικώς στην περιοχή της Μεσοποταμίας, εφόσον ανάμεσα στους ποταμούς Τίγρη
και Ευφράτη βρέθηκαν σπόροι σιταριού χρονολογούμενοι στο 6.000-7.000 π.χ. και
στη συνέχεια έφτασε, πιθανώς, μέχρι την Αμερική. Ο χρόνος που απαιτήθηκε ήταν
μεγάλος. Από τους Σουμέριους, 7η χιλιετία π.Χ., μέχρι τη διάδοση της
σιτοκαλλιέργειας στην Αμερική, στις αρχές του 17ου μ.Χ. αιώνα, πέρασαν κοντά
εννιά χιλιετίες!
Ο Όμηρος αναφέρει το σιτάρι σαν «πυρόν», από το «σπυρός = σπόρος».
Η θεά Δήμητρα, που πιστεύεται ότι δίδαξε την καλλιέργειά του στην Ελλάδα,
ονομαζόταν και «Σιτώ».
Πρωτόγονο γουδί, που βρέθηκε στο Ιράκ και χρονολογείται μεταξύ 7.000 και 4.000
π.Χ. Αποτελεί μαρτυρία ότι οι γεωργοί της περιοχής είχαν επινοήσει τεχνικές για να
μετατρέπουν το σιτάρι σε ευκολοχώνευτη τροφή.
1.2 Η Καλλιέργεια του σιταριού
Μπιλίκμπασι Άγγελο
4
5. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Το σιτάρι βρίσκεται στη δεύτερη θέση των δημητριακών με τη μεγαλύτερη
παραγωγή, κατανάλωση και εμπορία στον κόσμο σήμερα. Είναι το δεύτερο
παγκοσμίως σε συγκομιδή δημητριακό, μετά τον αραβόσιτο, με τρίτο το ρύζι. Ο
καρπός του σιταριού είναι μια βασική τροφή, που χρησιμοποιείται στην παρασκευή
αλευριού, ζωοτροφών και ως πρώτη ύλη στην παρασκευή αλκοολούχων ποτών και
καυσίμων. Ο φλοιός του μπορεί να αποσπαστεί από τον καρπό και να αλεστεί,
δίνοντας το λεγόμενο πίτουρο.
Το σιτάρι περιέχει μια πρωτεΐνη την γλουτένη στην οποία πολλοί άνθρωποι είναι
δυσανεκτικοί εκδηλώνοντας τη λεγόμενη κοιλιοκάκη, ένα είδος εντεροπάθειας.
Κλιματολογικές απαιτήσεις :
Η κύρια καλλιέργεια του σιταριού βρίσκεται στην εύκρατη ζώνη. Στην τροπική ζώνη
μπορεί να καλλιεργηθεί μόνο σε μεγάλα υψόμετρα. Η άριστη θερμοκρασία
βλαστήσεως του σιταριού είναι 20-22 ο C, η ελάχιστη 3-4 ο C και η μέγιστη 35οC.
Εδαφικές απαιτήσεις :
Το σιτάρι ευδοκιμεί κυρίως σε εδάφη μέσης σύστασης βαθειά και καλά
στραγγιζόμενα.
Σπορά , θερισμός , αποθήκευση :
Η σπορά γίνεται σε γραμμές που απέχουν μεταξύ τους από 14 – 20 cm και οι
αποστάσεις επί της γραμμής κυμαίνονται από 2,5 – 5 cm.
5
6. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Το σιτάρι θερίζεται όταν το ενδοσπέρμιο είναι σκληρό και έχει υγρασία 25-35%, η
αποθήκευση του γίνεται σε ξηρές και δροσερές αποθήκες σε σάκους, χύμα ή σε
μεγάλα σιλό.
1.3 ΘΡΕΠΤΙΚΑ ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΣΙΤΑΡΙΟΥ ΑΝΑ 100 ΓΡ
ΕΝΕΡΓΕΙΑ
333 kcal
ΠΡΩΤΕΙΝΕΣ
133 γρ
ΛΙΠΗ
2 γρ
ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΕΣ
71γρ
ΑΣΒΕΣΤΙΟ
41 mgr
ΦΩΣΦΟΡΟΣ
372 mgr
6
7. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
ΣΙΔΗΡΟΣ
3,3 mgr
ΝΑΤΡΙΟ
3 mgr
ΚΑΛΙΟ
370 mgr
ΘΙΑΜΙΝΗ
0,55 mgr
ΝΙΑΣΙΝΗ
0,12 mgr
ΡΙΒΟΦΛΑΒΙΝΗ
4,3 mgr
Οι πρωτεΐνες του σιταριού περιέχουν επαρκείς ποσότητες βασικών αμινοξέων,
εκτός των λυσίνη, τρυπτοφάνη και μεθειονίνη, που βρίσκονται σε χαμηλές
ποσότητες. Η μεγάλη θρεπτική αξία του σιταριού και η εύκολη αποθήκευση και
μεταφορά του, που απορρέουν από τη χαμηλή περιεκτικότητα των σπόρων του σε
νερό (12%-13%), συνέβαλαν στην ανάδειξή του ως του πιο σημαντικού εμπορικού
είδους τροφίμου για το 35% του πληθυσμού της γης.
1.4 Το σιτάρι στη λατρεία
Μπιλίκμπασι Άγγελο
Κόλλυβα
Τα κόλλυβα φτιάχνονται για τιμήσουν τον άνθρωπο που φεύγει από τη ζωή
σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση. Κόλλυβα ετοιμάζουμε τα Ψυχοσάββατα
(δηλ. τα Σάββατα πριν τις Κυριακές της Απόκρεω, της Τυρινής και της Α΄ Νηστειών
της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και το Σάββατο πριν την Κυριακή της Πεντηκοστής)
καθώς και κάθε φορά που θέλουμε να τελέσουμε στο Ναό επιμνημόσυνη δέηση για
την ανάπαυση των αγαπημένων κεκοιμημένων μας προσώπων. Τα κόλλυβα
συμβολίζουν την κοινή ανάσταση των ανθρώπων. Δηλαδή, όπως ο σπόρος του
σιταριού πέφτει στη γη, θάβεται και σαπίζει χωρίς όμως να φθαρεί και στη συνέχεια
φυτρώνει καλύτερος και ωραιότερος, έτσι και το νεκρό σώμα του ανθρώπου
θάβεται στη γη και σαπίζει, για να αναστηθεί και πάλι άφθαρτο, ένδοξο και αιώνιο.
Την ωραία αυτή εικόνα μας δίδει ο απόστολος Παύλος στην Α΄ προς Κορινθίους
7
8. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Επιστολή (κεφ. 12, στίχοι 35-44). Την ίδια εικόνα για την Ανάστασή Του
χρησιμοποίησε και ο Χριστός (Ιωάννη, κεφ. 12, στίχ.24). «Ο Θεός θέλει να βοηθήσει
τους κεκοιμημένους, γιατί πονάει για τη σωτηρία τους… Με τα κόλλυβα του
δίνουμε το δικαίωμα να επεμβαίνει… γι’ αυτό η Εκκλησία μας έχει τα κόλλυβα και
τα μνημόσυνα… Έχουν την δυνατότητα και από την κόλαση να βγάλουν ψυχή» (Γ.
Παΐσιος, ΛΟΓΟΙ Δ΄ σελ. 278).
Φωτοκόλλυβα
Τα φωτοκόλλυβα ήταν παλιά έθιμα της Κρήτης, τα οποία σήμερα είναι ξεχασμένα.
Συμβόλιζαν την παραμονή των Φώτων. Οι νοικοκύρηδες του σπιτιού έτρωγαν
βρασμένο σιτάρι με όσπρια για καλύτερη υγεία και τύχη στο σπιτικό τους.
Επίσης οι πόντιοι την παραμονή των Φώτων άναβαν κεριά για τους νεκρούς και τα
τοποθετούσαν σε δίσκο με σιτάρι το οποίο πήγαιναν ανήμερα των Φώτων στην
εκκλησία.
Βαρβάρα
Το έθιμο της Βαρβάρας ξεκίνησε στη Θράκη. Σύμφωνα με μία εκδοχή οι εχθροί της
χριστιανοσύνης δηλητηρίασαν τα τρόφιμα των πιστών. Η Αγία Βαρβάρα όμως
εμφανίστηκε στο όνειρο μιας πιστής και τους προειδοποίησε. Έτσι οι χριστιανοί
έφτιαξαν την πρώτη Βαρβάρα.
Άλλη εκδοχή αφορά τη την αρχαία Θράκη όπου γιορτάζονταν τα Εκάταια προς
τιμήν της θεάς Εκάτης φτιάχνοντας το εκάταιο δείπνο με βασικό υλικό το σιτάρι
ζητώντας της να προστατεύει κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Ίσως η Βαρβάρα να
αντικατέστησε το Εκαταίο δείπνο.
Η Βαρβάρα φτιάχνεται την παραμονή της Αγίας Βαρβάρας. Κατά το έθιμο τα παιδιά
της γειτονιάς μοίραζαν τη Βαρβάρα στα σπίτια και αντίστοιχα έπαιρναν τη δική τους
σε μια γιορταστική ατμόσφαιρα που εξελίσσονταν σε πανηγύρι. Σήμερα διατηρείται
σε διάφορα μέρη της Ελλάδας η παράδοση μεταβιβάζοντας το έθιμο στις επόμενες
γενιές.
1.5 Το σιτάρι στην τέχνη
Μπιλίκμπασι Άγγελο
8
12. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Η καταγωγή του αμπελιού ως φυτό, είναι παλαιότερη από του ανθρώπου. Πριν
ακόμη τη μεγάλη περίοδο των παγετώνων, υπήρχαν αμπέλια ακόμη και στις
πολικές περιοχές. Με την αρχή των παγετώνων το αμπέλι άρχισε να εκτοπίζεται από
τις βόρειες περιοχές, και η ανάπτυξη του περιορίστηκε σ’ αυτές με εύκρατο κλίμα,
κατάλληλες κλιματολογικά, κυρίως στην περιοχή του Καυκάσου που θεωρείται
πατρίδα του αμπελιού, αλλά και στην Μεσοποταμία.
Ο Καύκασος, η Μεσοποταμία και η αρχαία Αίγυπτος πρέπει να θεωρηθούν οι
κοιτίδες της αμπελουργίας και φυσικά οι πατρίδες του κρασιού. Εκεί, μεταξύ
Ευξείνου πόντου, Κασπίας θάλασσας και Μεσοποταμίας, γεννήθηκε το είδος
άμπελος η οινοφόρος (Vitis vinifera), που καλλιεργείται ακόμη και σήμερα.
2.2 Μορφολογία-Πολλαπλασιασμός
Αμανατίδης Γεώργιος
Το αμπέλι είναι πολυετές φυτό και αναπτύσσεται γρήγορα. Ο κορμός του έχει
πολλαπλές διακλαδώσεις και αρκετούς βραχίονες και βλαστάρια. Ο φλοιός των
12
13. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
ξυλωδών τμημάτων βγαίνει σε λωρίδες και αποχωρίζεται. Οι βλαστοί στην πορεία
του χρόνου γίνονται ξυλώδεις βραχίονες που ονομάζονται βέργες, κληματόβεργες ή
κληματίδες.
Το κλήμα έχει βλαστούς και κληματίδες διαφόρων ηλικιών. Κάθε βλαστός έχει τη
βάση και την κορυφή που αυξάνεται, διάφορους κόμπους, φύλλα αλλά και τα
βασικά διακριτικά του αμπελιού που είναι οι έλικες, με τη βοήθεια των οποίων
μπορεί να αναρριχάται. Ακόμα τους μεσοκάρδιους βλαστούς και τις ταξιανθίες που
εξελίσσονται σε σταφύλια.
Τα φύλλα του αμπελιού είναι μεγάλα, παλαμοειδή και φύονται από το βλαστό με
ένα μίσχο. Το σχήμα τους είναι χαρακτηριστικό και παρουσιάζει διαφορές ανάλογα
με την ποικιλία και το είδος, όπως διαφορές παρουσιάζει το χρώμα, το χνούδι στην
κάτω επιφάνεια και το μέγεθος.
Τα μάτια, μικροί κόμποι δηλαδή από τους οποίους φυτρώνουν οι βλαστοί,
βρίσκονται στις μασχάλες των φύλλων και είναι 2 ειδών, αυτά που βγαίνουν μαζί με
τους βλαστούς και δίνουν μακριά βλαστάρια, και αυτά που βγαίνουν μετά από μία
περίοδο αργότερα από τους βλαστούς και δίνουν μικρά βλαστάρια. Επίσης υπάρχει
στη βάση του κλίματος μία επιμήκυνση, που λέγεται στεφάνη, πάνω στην οποία
υπάρχουν μικρά νεκρά μάτια, που λέγονται φυλλίτες. Πάνω από την στεφάνη
υπάρχει ένα άλλο μάτι που λέγεται τυφλό ή τσίμπλα, που σε ορισμένες περιπτώσεις
δίνει βλαστάρια.
Ο πολλαπλασιασμός των κλημάτων γίνεται με τις κληματόβεργες και με δύο
τρόπους: με μόσχευμα ή με εμβολιασμό. Στην περίπτωση του μοσχεύματος
λαμβάνεται κληματόβεργα από κλήμα μέσης ηλικίας. Θα πρέπει οπωσδήποτε η
κληματόβεργα να έχει μάτια και στο κάτω και στο πάνω μέρος της. Η θερμοκρασία
που είναι ευνοϊκή για τη ριζοβόληση είναι από 23-29 βαθμούς. Στη συνέχεια η
κληματόβεργα φυτεύεται σε δοχείο, κατά προτίμηση σιδερένιο, στο οποίο υπάρχει
χώμα υγρό και λίγη κοπριά. Όταν η βέργα ριζοβολήσει καλά και βγουν τα πρώτα
μικρά φύλλα τότε μεταφυτεύεται στο οργωμένο χωράφι. Η διαδικασία του
εμβολιασμού είναι δύσκολη. Διαλέγεται βέργα από μικρό κλήμα. Πρέπει να υπάρχει
αρκετή υγρασία στην ατμόσφαιρα. Στη συνέχεια το αμπέλι που θα δεχθεί το
μόσχευμα σχίζεται, και τοποθετείται η κληματόβεργα, η οποία δένεται. Το τμήμα
της ενώσεως της βέργας και του αμπελιού σκεπάζεται καλά με λάσπη.
13
14. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Φύτευση νέου αμπελώνα
Ο σχεδιασμός της φύτευσης νέου αμπελιού, πρέπει να είναι αντικείμενο εντατικής
μελέτης του εδάφους και της εύρεσης της κατάλληλης ποικιλίας. Οι βασικές
παράμετροι, που πρέπει να συνυπολογιστούν σε γενικές γραμμές, είναι οι
ακόλουθες:
Τοποθεσία
Το αμπέλι πρέπει να είναι φυτεμένο σε τέτοια θέση ώστε να δέχεται όλες τις
ευεργετικές και ευνοϊκές επιδράσεις του ήλιου και του αέρα, να "εκμεταλλεύεται"
δηλαδή το λεγόμενο «μικροκλίμα» της περιοχής. Επίσης να δίνεται προσοχή στην
καλή αποστράγγιση του χωραφιού.
Έδαφος
Πρέπει να προηγηθεί μια εξέταση εδαφολογική ώστε να γνωρίζουμε την χημική
σύσταση και σύνθεση του εδάφους, το «pH» που καθορίζει αν το έδαφος είναι
όξινο ή αλκαλικό κ.ο.κ. Στα εδάφη που έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε χλωριούχο
νάτριο δηλαδή τα αλμυρά εδάφη δεν ενδείκνυται η εγκατάσταση αμπελιού.
Διάταξη
14
15. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Η διάταξη και ο προσανατολισμός του αμπελιού είναι σημαντικοί παράγοντες για
την καλλιέργεια. Εξαρτώνται φυσικά από την τοποθεσία και το κλίμα της περιοχής.
Το φύτεμα γενικά πρέπει να ακολουθεί όσο το δυνατόν ευθεία διάταξη
σχηματίζοντας παραλληλόγραμμα, αναλόγως με τις αποστάσεις μεταξύ των φυτών
και των γραμμών. Οι αποστάσεις φύτευσης εξαρτώνται από την σύσταση και το
βάθος του εδάφους και την ποικιλία. Σε τοποθεσίες με συχνή ξηρασία (νησιά) και
μικρό βάθος, οι αποστάσεις είναι μεγαλύτερες και αντίθετα. Γενικά η απόσταση
μεταξύ των νέων φυτών είναι από 1 έως και 2 μέτρα, και η απόσταση μεταξύ των
"γραμμών" φύτευσης από 2 έως 2,5 μέτρα. Στις μικρές καλλιέργειες που η άροση
γίνεται με μικρές φρέζες, η απόσταση των γραμμών μπορεί να είναι και μικρότερη.
Προετοιμασία χωραφιού
Η βαθειά άροση είναι το πρώτο βήμα, ώστε να ξεριζωθούν τελείως οι θάμνοι και
τα ζιζάνια. Μετά θα απλώσουμε καλά πολύ καλά χωνεμένη κοπριά, κατά προτίμηση
αιγοπροβάτων, 500-1.000 κιλά το στρέμμα (προσοχή πολύ καλά χωνεμένη). Κατόπιν
θα ισοπεδωθεί το χωράφι με φρέζα ώστε η κοπριά να "θαφτεί". Η χημική ανάλυση
του εδάφους που προηγήθηκε, δίνει τα απαραίτητα οργανοληπτικά στοιχεία που
πρέπει να προσθέσουμε στο έδαφος.
Επιλογή ποικιλίας
Βασικό καθήκον του αμπελουργού στο τέλος, είναι και η επιλογή του
κατάλληλου «αμπελουργικού υλικού». Πρέπει να έχουμε υπόψη ποιες ποικιλίες
15
16. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
ενδείκνυνται για την περιοχή, το αμπελουργικό ιστορικό της περιοχής, το τι αμπέλι
επιθυμούμε να εγκαταστήσουμε και για ποιο ακριβώς λόγο, π.χ. αμπέλι για λευκό
κρασί ή για ερυθρό ή και τα δυο ή για επιτραπέζια σταφύλια. Τα μοσχεύματα
πρέπει να είναι ανθεκτικά στην φυλλοξήρα, στις ιώσεις που προσβάλλουν το αμπέλι
και σε κάθε περίπτωση να είναι πιστοποιημένα.
Φύτευση
Το φύτεμα των νέων αμπελιών συνιστάται να γίνεται μέχρι τον Ιανουάριο ή
Φεβρουάριο. Σημαδεύουμε τις γραμμές φύτευσης χρησιμοποιώντας ένα σκοινί
"σημαδεμένο" με την απόσταση από κλήμα σε κλήμα και ενώ έχουμε ήδη
υπολογίσει την απόσταση από γραμμή σε γραμμή. Στην θέση του κάθε κλήματος,
μπορούμε να ρίξουμε λίγη «μαρμαρόσκονη», ώστε να είναι ευδιάκριτη η θέση
φύτευσης, ακόμη και αν βρέξει ή φυσήξει. Κατά την φύτευση είναι υποχρεωτική η
τοποθέτηση μικρού υποστυλώματος λ.χ. καλάμι ή ξύλινο πασαλάκι και για να
γνωρίζουμε την ακριβή θέση φύτευσης και αργότερα πάνω σ΄ αυτόν, να προσδεθεί
το κλήμα, για να αποκτήσει κορμό ευθυτενή μέχρι να δεθεί στα σύρματα αν
πρόκειται για γραμμικό αμπέλι ή να αποκτήσει ανθεκτικούς και υψηλόκορμους
βραχίονες αν πρόκειται για το παραδοσιακό σχήμα του «κυπέλλου». Στις περιοχές
με καλοκαιρινή ξηρασία, προσοχή στα συχνά ποτίσματα στα νέα φυτά τον πρώτο
χρόνο.
2.3 Προϊόντα του αμπελιού
Αμανατίδης Γεώργιος
16
19. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Tο σταφύλι και τα προϊόντα που προκύπτουν από την επεξεργασία του είναι
πλούσια σε συστατικά μεγάλης θρεπτικής αξίας πιο συγκεκριμένα, τα 100γρ.
σταφυλιού δίνουν :
70 θερμίδες,
16 γρ. υδατανθράκων- εκ των οποίων 12,3 γρ. σάκχαρα, 0γρ. λίπους,
0,8γρ. πρωτεΐνης,
79ml νερού και
1γρ. φυτικών ινών.
Το σταφύλι είναι σημαντική πηγή αντιοξειδωτικών καθώς περιέχει βιταμίνη C,
βιταμίνες του συμπλέγματος Β, φλαβονοειδή και άλλες πολυφαινόλες με
κυριότερο εκπρόσωπο τη ρεσβερατρόλη. Επίσης περιέχει βιταμίνη Α και κάλιο.
Οφέλη για τον οργανισμό
⇒ Αποτελεί μία πολύ καλή πηγή ενέργειας για τον οργανισμό λόγω των
υδατανθράκων που περιέχει.
⇒ Η βιταμίνη Α συμβάλλει στην καλή λειτουργία της όρασης και
προστατεύει από διάφορες οφθαλμολογικές παθήσεις (πχ
ξηροφθαλμία, νυκταλωπία κ.τ.λ.).
⇒ Οι αντιοξειδωτικές του ουσίες έχουν από τη μια ισχυρή αντιγηραντική
δράση προστατεύουν το κολλαγόνο και την ελαστίνη των ιστών,
βοηθώντας στη διατήρηση της νεότητας και στη λάμψη του δέρματος.
19
20. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
⇒ Από την άλλη έχουν ισχυρή καρδιοπροστατευτική δράση: μειώνουν την
οξείδωση της LDL χοληστερόλης, προλαμβάνουν τη συσσώρευση των
αιμοπεταλίων και έτσι μειώνουν τον κίνδυνο εμφάνισης αθηρωμάτωσης
και στεφανιαίας νόσου.
⇒ Ταυτόχρονα παρουσιάζουν εκτός των άλλων και σημαντική
αντικαρκινική δράση: η ρεσβερατρόλη (βρίσκεται στη φλούδα των
σταφυλιών) εικάζεται ότι περιορίζει τον κίνδυνο για φλεγμονή και τη
συσσώρευση μεταλλάξεων στο DNA.
⇒ Στις αντιοξειδωτικές ουσίες του σταφυλιού περιλαμβάνεται επίσης και η
βιταμίνη C, η οποία ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα και προστατεύει
από διάφορες λοιμώξεις.
⇒ Τέλος, τα σταφύλια συμβάλλουν στην καλή λειτουργία του εντέρου λόγω
των φυτικών ινών που περιέχουν.
2.5 Το αμπέλι στη λατρεία
Ρώσσιος Παναγιώτης
Ο προστάτης τον αμπελιών είναι ο Άγιος Τρύφωνας από τη Λάμψακο της Φρυγίας .
Η περιοχή ήταν ξακουστή για τους αμπελώνες της όπως όλα τα παράλια της
Προποντίδας. Εκεί βρίσκονταν πόλεις που φημίζονταν για την αφθονία των κρασιών
20
21. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
τους : η Ραιδεστός, η Κύζικος και η περιοχή της Βιθυνίας με τα κρασιά της Τρίγλειας,
της Κίου, της Νικαίας. Ο Άγιος Τρυφώνας πολιούχος της Νικαίας , συνδέεται λοιπόν
καταρχήν με την άμπελο και τον οίνο, λόγο προέλευσης από περιοχή παραγωγής
οίνων ποιότητος , αφού λίγες ήταν οι βυζαντινές επαρχίες , που μπορούσαν να
καυχηθούν για τον οίνο τους τόσο όσο οι περιοχές της Προποντίδας.
Καθιερώθηκε ως Άγιος προστάτης τον αμπελουργών, που κρατά κλαδευτήρι και
έχει σημαντικές δυνάμεις κατά των ποικίλων έχθρων που ενεργούν βλαπτικά στα
αμπέλια : αντίξοες καιρικές συνθήκες , ασθένειες, έντομα, κάμπιες αλλά και
ποντικοί υποχωρούν μπροστά του , εφόσον βέβαια του αποδοθούν οι προσήκουσες
τιμές.
Ο άγιος Τρύφων ο Μάρτυρας γιορτάζει στις 1 Φεβρουαρίου.
Η θέση της γιορτής του στον ετήσιο κύκλο πρέπει να έπαιξε επίσης ρόλο στην
καθιέρωση του Αγίου ως προστάτη των αμπελουργών. Παρόλο που το αμπέλι
“κοιμάται”, γυμνό από τσαμπιά, άνθη, φύλλα και χλωρούς βλαστούς, ο
Φεβρουάριος αποτελεί κρίσιμη καμπή στο βλαστικό του κύκλο. Είναι η χρονική
περίοδος κατά την οποία αρχίζει παραδοσιακά η σημαντικότερη ίσως
αμπελουργική φροντίδα, το κλάδεμα.
Μυστήριο καλύπτει τις ακριβείς μετακινήσεις του Αγίου Τρύφωνα από τη Λάμψακο
στην Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία. Το 1924 πάντως, όταν οι
ιστορικές συνθήκες ανάγκασαν τους ελληνικούς πληθυσμούς της Ανατολικής
Ρωμυλίας να αφήσουν κατάφυτες από αμπέλια περιοχές και να εγκατασταθούν στις
καινούργιες πατρίδες τους, φέρνοντας μαζί τους αμπελοοινικές τεχνικές αλλά και
τρόπους λατρείας, ο Άγιος Τρύφωνας ήταν ήδη καθιερωμένος ως Άγιος προστάτης
των αμπελουργών στους χριστιανικούς πληθυσμούς της βαλκανικής χερσονήσου.
Στις αμπελουργικές περιοχές της Μακεδονίας μάλιστα ήταν ιδιαίτερα γνωστός και
σεβαστός, όπως μαρτυρά η προφορική παράδοση των ντόπιων κατοίκων της
Γουμένισσας, της Νάουσας, του Αμυνταίου, οι τοιχογραφίες του Αγίου σε ιερούς
ναούς που χτίστηκαν τον δέκατο ένατο αιώνα αλλά και το αρκετά συνηθισμένο
ανδρικό βαφτιστικό όνομα Τρύφων.
Γιορτές του Αγίου Τρύφωνα
Όπως προστάζουν τα έθιμά τους τιμούν τον Άγιο οι γηγενείς, οι ντόπιοι κάτοικοι
στις αμπελουργικές περιοχές της Νάουσας, της Γουμένισσας, του Αμυνταίου καθώς
και οι προσφυγικοί πληθυσμοί από την Ανατολική Ρωμυλία στη Γέφυρα
(Σωζοπολίτες), στη Νέα Αγχίαλο (Αγχιαλίτες) και στη Νέα Μεσήμβρια (από τη
Μεσημβρία).
Στην εκκλησία κάνουν αγιασμό και αρτοκλασία με κόλλυβο για το μνημόσυνο του
Αγίου Τρύφωνα. Στο κόλλυβο μάλιστα που παρέθεταν οι Αγχιαλίτες “ζωγράφιζαν”
παλαιότερα τον Άγιο και σταφύλια. Συνηθίζουν επίσης να διατηρούν από τον τρύγο
σταφύλια, κρεμασμένα στα υπόγεια κελάρια οινοποίησης ή στην κληματαριά. Το’
χουν σε καλό να αντέξουν τα σταφύλια αυτά ως την πρώτη Φεβρουαρίου, οπότε και
τα πηγαίνουν στην εκκλησία για να διαβαστούν και να μοιραστούν στους πιστούς.
Όλοι παίρνουν ρώγες που τις τρώνε “για υγεία” αφού φυλάξουν μερικές στο
εικονοστάσι. Με τον αγιασμό αυτόν δεν ραντίζουν το σπίτι αλλά τους μπαχτσέδες,
τις οπωρώνες και κυρίως τ’ αμπέλια τους.
Επισκέπτονται λοιπόν τους αμπελώνες την πρώτη Φεβρουαρίου για να τους
ραντίσουν με αγιασμό αλλά και για να προβούν, την ημέρα αυτή της λατρευτικής
αποχής από την εργασία, σε τελετουργικό κλάδεμα τεσσάρων κλημάτων. Τα
21
22. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
κλήματα αυτά τα διαλέγουν να’ ναι ιδιαίτερα γερά, είτε βρίσκονται στις γωνίες του
αμπελώνα είτε σχηματίζουν σταυρό στο αμπέλι. Πάνω σ’ αυτά θα ρίξουν κρασί ή
αγιασμό, προσβλέποντας στην ευφορία, στην καλή παραγωγή, στην καλοχρονιά.
Με την ευκαιρία, σε κάποιες περιοχές θα θάψουν κάτω από τα κλήματα το
κουλούρι του καλικάτζαρου αλλά και το κόκκινο αυγό της Μεγάλης Πέμπτης
Στη Γουμένισσα η μνήμη του Αγίου Τρύφωνα γιορτάζεται με εξαιρετική
λαμπρότητα. Παράλληλα με τις διάφορες άλλες εθιμικές πρακτικές (αγιασμοί και
τελετουργικά κλαδέματα αμπελώνων, διατήρηση σταφυλιών από τον τρύγο και
διανομή τους), ο Σύλλογος των προσφύγων από το Άνω Βοδενό της Στενημάχου
διοργανώνει το κουρμπάνι προς τιμήν του Αγίου. Νωρίς το πρωί της πρώτης
Φεβρουαρίου το ζώο, μοσχάρι, πάντα αρσενικό, αγορασμένο με έρανο, οδηγείται
με πομπή και συνοδεία οργάνων στο παρεκκλήσι του Αγίου Τρύφωνα όπου
θυσιάζεται και βράζεται σε μεγάλα χάλκινα καζάνια. Εν τω μεταξύ γίνεται
λειτουργία και αγιασμός. Ο παπάς διαβάζει το βρασμένο κρέας, που διανέμεται
“για το καλό” σε πιστούς μαζί με ζωμό. Τα χορευτικά συγκροτήματα της περιοχής
και οι συμμετέχοντες γλεντούν με τοπική μουσική και άφθονο κόκκινο κρασί και
τσίπουρο. Όσοι αντέξουν να ακολουθήσουν μετά το γλέντι κάποιον γέρο
αμπελουργό, θα τον δουν να ραντίζει με αγιασμό το αμπέλι του, να κλαδεύει
τελετουργικά τέσσερα κλήματα και να παραχώνει στη γη τα κόκκαλα και άλλα
υπολείμματα του κουρμπανιού. Η γιορτή σημαίνει για κείνον μια ετήσια
ανανεούμενη συμφωνία με τον προστάτη των αμπελιών άγιο Τρύφωνα.
Στη Στενήμαχο Ημαθίας σε λόφο λίγο έξω από την αμπελουργική κοινότητα
γιορτάζεται η μνήμη του Αγίου Τρύφωνα με τρόπο που μεταφέρθηκε από τη
Στενήμαχο. Το μοσχαρίσιο κρέας που έχει αγοραστεί και βράσει την προηγουμένη
καθώς και σταφύλια διατηρημένα από τον τρύγο διαβάζονται από τον παπά μετά τη
λειτουργία.. Το ευλογημένο κρέας, κρύο, καθώς και σταφύλια, προσφέρονται στους
εκκλησιαζόμενους, οι οποίοι παίρνουν επίσης αγιασμό για να ραντίσουν τ’ αμπέλια
και τα οπωροκηπευτικά (μήλα, ροδάκινα, κεράσια). Χορεύει το τοπικό συγκρότημα
και το γλέντι γενικεύεται, καθώς προσφέρεται άφθονο κόκκινο κρασί.
Στον Τρίλοφο Ημαθίας, Διαβόρνιτσα παλιά και Νέα Κούκλαινα αργότερα, οι
Ανατολικορωμυλιώτες κρατούν το έθιμο και κάνουν κάθε χρόνο κουρμπάνι στο
παρεκκλήσι του Αγίου Τρύφωνα, που βρίσκεται σε λόφο τριγυρισμένο με αμπέλια.
Την παραμονή το βράδυ οι πρωτεργάτες του εθίμου συγκεντρώνονται, σφάζουν
πρόβατα και κριάρια και τα προετοιμάζουν. Την επομένη, ανήμερα του Αγίου, όλα
είναι έτοιμα από νωρίς: ξημερώματα ανάβουν οι φωτιές κάτω απ’ τα καζάνια. Έτσι,
μετά τη λειτουργία που πραγματοποιείται στην κεντρική εκκλησία του χωριού, τον
Αϊ Δημήτρη, όλοι οι κάτοικοι αλλά κι οι ξένοι παρευρισκόμενοι ανηφορίζουν στο
παρεκκλήσι για τον αγιασμό και το κουρμπάνι. Μερικοί φέρνουν σταφύλια να
διαβαστούν και να μοιραστούν. Η γιορτή κορυφώνεται με μουσική, χορό και βέβαια
άφθονο μπρούσκο Ναουσαίικο κρασί.
Στη Γέφυρα Θεσσαλονίκης Οι αμπελουργικές οικογένειες πήγαιναν στην εκκλησία
σταφύλια διατηρημένα από τον τρύγο σε άμμο και αλεύρι. Τα σταφύλια καθώς και
22
23. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
κόλλυβο διαβάζονταν κατά τη λειτουργία. Με παρόμοιο τρόπο γιορτάζεται ο άγιος
Τρύφωνας στη Νέα Αγχίαλο και στη Νέα Μεσήμβρια Θεσσαλονίκης.
ΤΟ ΑΜΠΈΛΙ ΣΤΗΝ ΚΑΙΝΉ ΔΙΑΘΉΚΗ
«1Εγώ είμαι η άμπελος η αληθινή και ο Πατέρας μου είναι ο γεωργός. 2Κάθε κλήμα
ενωμένο μ’ εμένα που δε φέρει καρπό το αφαιρεί. Και καθένα που φέρει καρπό το
κλαδεύει, για να φέρει περισσότερο καρπό. … 8Με αυτό δοξάστηκε ο Πατέρας μου:
με το να φέρετε καρπό πολύ και να γίνετε δικοί μου μαθητές». (Ιω.15,1-8)
«Τί μπορούν να κάνουν τα κλήματα χωρίς το αμπέλι; Μήπως μπορούν ν’
αναπτυχθούν και να φέρουν καρπό; Όχι, δεν μπορούν να γίνουν τίποτε άλλο παρά
καύσιμη ύλη για φωτιά… Ο άνθρωπος χωρίς Χριστό είναι όμοιος με τα κλήματα
χωρίς το αμπέλι». Αγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς, «Ο Πρόλογος της Οχρίδας»,
Εκδόσεις Άθως
Στην ορθόδοξη εικονογραφία εικονίζεται ο Χριστός ως άμπελος ιδιαίτερα την
περίοδο των διωγμών στις κατακόμβες. Ενώ στην υμνογραφία η Θεοτόκος
αναφέρεται ως κλήμα στον Ακάθιστο Ύμνο: «Χαίρε βλαστού αμαράντου κλήμα».
Γιορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος
Η ευλογία των σταφυλιών στη Μεταμόρφωση κατανοείται μέσα από τις θεολογικές,
ανθρωπολογικές και κοσμολογικές διαστάσεις της γιορτής. Ο Κύριος είναι ο
Δημιουργός του κόσμου, αλλά και ο κυρίαρχος των εσχάτων. Αυτός είναι η άμπελος
«εν ουρανοίς μεν έχουσα την ρίζαν, επί γης δε τα κλήματα· άμπελος κλαδευόμενη
το σώμα, αλλ΄ου την ρίζαν· άμπελος μετά την τρίτην ημέραν του κλαδευθήναι
βλαστάνουσα τον βότρυν της αναστάσεως». Είναι φυσικό, λοιπόν, με τη
Μεταμόρφωση το Κυρίου να φωτίζεται και να δοξάζεται ολόκληρος ο κόσμος.
Πρόκειται για το αρχαίο έθιμο των απαρχών, της προσφοράς δηλαδή των πρώτων
καρπών στον Θεό, μια μορφή αναίμακτης τελετουργικής θυσιαστικής προσφοράς,
που πέρασε και στον χριστιανισμό. Ο λαϊκός άνθρωπος, προσκομίζοντας για
23
24. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
ευλογία τις απαρχές των καρπών και των γεννημάτων του, αναθέτει ουσιαστικά την
ελπίδα της επιβίωσής του στον Θεό, από τον οποίο ζητά ευλαβικά να συνεργήσει,
για να επιτύχει η σοδειά, από την οποία εξαρτάται και η επιβίωση ολόκληρης της
παραδοσιακής κοινότητας.
Επιτρέπεται η προσαγωγή στο ναό σταφυλιών, όχι όμως και άλλων οπωρικών, γιατί
το κρασί, που προέρχεται από αυτά, χρησιμοποιείται για την παρασκευή της θείας
κοινωνίας.
Έτσι, τα ευλογημένα σταφύλια μοιράζονται και τρώγονται μαζί με το αντίδωρο στην
Λέσβο, ενώ στον Μοσχοπόταμο της Πιερίας άφηναν το πρώτο τσαμπί του τρύγου σε
κάποιο εικόνισμα του ναού, για να πάει καλά η σοδειά.
2.6 Το αμπέλι στην τέχνη
Ρώσσιος Παναγιώτης
Γυρισμός από τα αμπέλια - ΣΟΦΙΑ ΒΛΑΧΟΥ
24
25. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Τρύγος - ΣΟΦΙΑ ΒΛΑΧΟΥ
3. ΕΛΙΑ
3.1 Η ιστορία της Ελιάς
Παπαδόπουλος Χρήστος
Το δέντρο της ελιάς εμφανίστηκε στην περιοχή της Μεσογείου πριν χιλιάδες χρόνια
και από εκεί εξαπλώθηκε στις γύρω χώρες. Η ελιά είναι δέντρο πολλών αιώνων.
Στα τέλη της Νεολιθικής εποχής χρονολογούνται άλλωστε και τα παλαιότερα ως
τώρα δείγματα γύρης ελιάς που διαθέτουμε και τα οποία προέρχονται από την
Κρήτη και τη Βοιωτία. Επίσης στη Νίσυρο την Κύμη και την Σαντορίνη, βρέθηκαν
απολιθωμένα φύλλα ελιάς που χρονολογούνται 50.000 χρόνια.
25
26. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Τα αρχαιότερα δείγματα συστηματικής έλαιο-καλλιέργειας και παραγωγής λαδιού
προέρχονται από την Ανατολική Μεσόγειο και μάλιστα από την Παλαιστίνη. Με
παραγωγή λαδιού σχετίζονται τα λίθινα πιεστήρια που βρέθηκαν στην περιοχή της
Χάιφα του Ισραήλ τα οποία χρονολογούνται στην 5 π.χ. χιλιετία.
Η ελιά από αρχαιοτάτων χρόνων εμφανίζεται στους μύθους, στις παραστάσεις και
στην ιστορία των λαών στις χώρες που φύεται.
Η ελιά αποτελούσε ανέκαθεν σύμβολο ευημερίας, ειρήνης, γονιμότητας και
ευφορίας.
Για να καταλάβουμε την κοινωνική σημασία της ελιάς πρέπει να θυμηθούμε ότι
στην αρχαία Ελλάδα οι νικητές των ολυμπιακών αγώνων στέφονταν με ένα στεφάνι
ελιάς και έπαιρναν σαν δώρο ελαιόλαδο. Η ελιά θεωρείται ευλογημένο δέντρο και
τίποτα από αυτήν δεν πάει χαμένο.
Η ιστορία της ελιάς ξεκίνησε πριν 7.000 χρόνια, πιθανολογείται από τις διάφορες
παραστάσεις στα αγγεία και τους μύθους στην ιστορία των λαών που ζουν γύρω
από τη Μεσόγειο. Το σίγουρο είναι ότι στον Ευρωπαϊκό Μεσογειακό χώρο ήρθε
από την Ελλάδα, από Φοίνικες εμπόρους. Από εκεί πέρασε στην Ιταλία, Ισπανία,
Πορτογαλία, Αμερική, Αυστραλία.
Κατά την ελληνική παράδοση, η πρώτη ελιά φυτεύτηκε στην Ακρόπολη, από τη θεά
Αθηνά. Λέγεται ότι ήταν δώρο της θεάς Αθηνάς στους κατοίκους της πόλης της
Αθήνας, όταν φιλονίκησε με τον θεό Ποσειδώνα για το όνομα της πόλης των
Αθηνών. Εκείνοι σαν ένδειξη ευγνωμοσύνης έδωσαν το όνομά της στην πόλη και
αυτή τους δίδαξε την καλλιέργεια της ελιάς.
3.2 Καλλιέργεια
Παπαδόπουλος Χρήστος
ΑΡΔΕΥΣΗ
Η ελιά θεωρείται από τα πιο ανθεκτικά φυτά στην ξηρασία. Παρά τις ξηροφυτικές
της ιδιότητες, η ελιά για να αναπτυχθεί και να αποδώσει οικονομικά ως δενδρώδης
καλλιέργεια απαιτεί την επάρκεια εδαφικής υγρασίας. Η άρδευση της ελιάς δεν
επιδρά θετικά μόνο στη βλάστηση, ανθοφορία, καρποφορία και κατ ’επέκταση στην
αύξηση των αποδόσεων, αλλά και στον περιορισμό της παρενιαυτοφορίας των
δέντρων. Η ελιά έχει ιδιαίτερα μεγάλες απαιτήσεις σε νερό τους μήνες Ιανουάριο
26
27. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
και Φεβρουάριο όπου διαφοροποιούνται οι ανθοφόροι οφθαλμοί, τον Απρίλιο και
Μάιο, όπου έχουμε την άνθηση και καρπόδεση της ελιάς και τον Ιούνιο όπου είναι
η περίοδος σκλήρυνσης του πυρήνα. Επίσης η άρδευση της ελιάς κατά τους
θερμούς μήνες περιορίζει τη συρρίκνωση του καρπού. Η ποσότητα του νερού και η
συχνότητα της άρδευσης εξαρτάται από την ανάπτυξη του δέντρου, το βλαστικό
στάδιο, την εποχή, το έδαφος, το σύστημα άρδευσης και τις κλιματολογικές
συνθήκες της περιοχής.
ΚΛΑΔΕΜΑ
Το κλάδεμα των ελαιόδεντρων είναι μια σημαντική εργασία που αποσκοπεί στην
προσαρμογή της ανάπτυξης και καρποφορίας των δέντρων στις εδαφοκλιματικές
συνθήκες της περιοχής και στις καλλιεργητικές μας επιδιώξεις, ιδιαίτερα στην
προστασία από εντομολογικές παθήσεις και στη διευκόλυνση της συγκομιδής των
ελιών, που είναι το κύριο οικονομικό κόστος της ελαιοκαλλιέργειας.
Στα ελαιόδεντρα βιολογικής παραγωγής γίνονται δύο τύποι κλαδέματος. Το
κλάδεμα διαμόρφωσης και το κλάδεμα ανάπτυξης και καρποφορίας.
Το μάζεμα των ελαιών εν Μυτιλήνη . Θεόφιλος Χατζημιχαήλ 1933
27
28. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
3.3 Ποικιλίες Ελιάς
Παπαδόπουλος Χρήστος
ΚΟΡΩΝΕΪΚΗ
Αποτελεί το 60% τις ελληνικής παραγωγής, έχει μικρό μέγεθος και ωριμάζει από
τον Οκτώβριο μέχρι τον Δεκέμβριο.
ΑΘΗΝΟΛΙΑ
Η ποικιλία αυτή ωριμάζει αργά και η συγκομιδή της γίνεται από το τέλος
Δεκεμβρίου έως τις αρχές Ιανουαρίου. Ο καρπός της είναι μεσαίου μεγέθους με
οβάλ σχήμα.
ΛΑΔΟΛΙΑ
(Τσουνάτη)
Ο καρπός της ωριμάζει από το τέλος Οκτωβρίου μέχρι το τέλος
Νοεμβρίου. Η Λαδολιά έχει υψηλό δείκτη απόδοσης ελαιόλαδου εξαιρετικής
ποιότητας με χαμηλή οξύτητα επίσης.
ΚΑΛΑΜΩΝ
Η καλύτερη εποχή για τη συγκομιδή της ποικιλίας αυτής είναι μεταξύ Δεκεμβρίου
και Ιανουαρίου. H συγκομιδή γίνεται μόνο όταν το χρώμα του καρπού έχει γίνει
εντελώς μαύρο. Η ποικιλία αυτή είναι και παγκοσμίως και η πιο γνωστή ελιά
τραπεζιού.
28
29. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
ΑΜΦΙΣΣΗΣ
Η συγκομιδή της ποικιλίας αυτής εξαρτάται από το πόσο ώριμος είναι ο καρπός
της. Χρησιμοποιείται κυρίως σαν ελιά ή πατέ.
ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ
Η συγκομιδή της γίνεται μεταξύ Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου. Ο καρπός της έχει
χρώμα κιτρινοπράσινο και δεν αλλάζει σε μαύρο όπως γίνεται σε άλλες ποικιλίες.
Χρησιμοποιείται ως ελιά τραπεζιού και πατέ, αλλά συχνά τις βρίσκουμε και
γεμιστές με αμύγδαλο ή πιπεριά.
ΜΑΝΑΚΙ
Η ποικιλία αυτή επίσης ωριμάζει με αργούς ρυθμούς και η καλύτερη εποχή για τη
συγκομιδή της είναι από το τέλος Ιανουαρίου μέχρι τις αρχές του Φεβρουαρίου.
3.4 Η ελιά στη διατροφή
Μπεκιαρίδου Ελευθερία
Η ελιά αποτελεί βασικό στοιχείο για τη Μεσογειακή διατροφή επειδή από αυτήν
παράγεται και το ελαιόλαδο
29
30. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Οι ελιές αποτελούν
μια πλήρη τροφή
αλλά
και
συμπλήρωμα στην
καθημερινή
μας
διατροφή
Η διατροφική
αξία της ελιάς
•
Οι
ελιές
περιέχουν
λινολεϊκό
οξύ,
που είναι πολύ
ευεργετικό για τα βρέφη που θηλάζουν.
• Το χλώριο που περιέχουν, μπορεί να βελτιώσει τις λειτουργίες του ήπατος,
βοηθώντας τον οργανισμό για την αποτελεσματική εξάλειψη των αποβλήτων
από το σώμα.
• Οι βιταμίνες Α, D, E και K, που περιέχονται στις ελιές, βοηθούν την ανάπτυξη
των οστών σε παιδιά και ενήλικες.
•
•
•
•
•
Οι πολυφαινόλες που περιέχουν είναι ευεργετικές κατά του καρκίνου και
επίσης διαθέτουν σημαντικές αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες.
Η βιταμίνη Ε και άλλα αντιοξειδωτικά που περιέχονται στις ελιές, μειώνουν
τον κίνδυνο καταστροφής των κυττάρων και φλεγμονών.
Είναι πλούσια πηγή βιταμίνης Ε, καθώς περιέχουν μικτές τοκοφερόλες.
Οι ελιές εξ’ αιτίας της βιταμίνης Α βοηθούν τον οργανισμό στην ανάπτυξηαναπαραγωγή, όραση, δέρμα και έχουν αντικαρκινική δράση ενώ οι
τοκοφερόλες έχουν αντιοξειδωτικές ιδιότητες και επίσης αντικαρκινική
δράση.
Τα μονοακόρεστα λιπαρά οξέα ενισχύουν τη λειτουργία του καρδιοαναπνευστικού συστήματος και μας προφυλάσσουν από τις καρδιαγγειακές
παθήσεις.
30
31. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
•
Τα ιχνοστοιχεία των ελιών είναι κάλιο, ασβέστιο, φώσφορο, σίδηρο και
μαγνήσιο, ενώ αυτά που συντηρούνται σε άλμη περιέχουν μεγάλες
ποσότητες νατρίου.
Θρεπτική αξία
Ανάλογα με το μέγεθος τους, 5 μικρές ελιές ή 3 μεγάλες δίνουν 45 θερμίδες και
ισοδυναμούν με 1 κουταλάκι του γλυκού ελαιόλαδο.
Οι ελιές είναι πλούσιες σε θρεπτικά συστατικά και συναγωνίζονται με το αγνό
παρθένο ελαιόλαδο.
31
32. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
3.5 Η ελιά στη λατρεία
Μπεκιαρίδου Ελευθερία
Χρόνια τώρα το δέντρο της ελιάς θεωρείται από πολλούς λαούς ιερό σύμβολο
θεών, γιατί συχνά το χρησιμοποιούσαν σε διάφορες λατρευτικές τελετές.
Σύμφωνα με την μυθολογία ο Ηρακλής ήταν εκείνος που φύτεψε την πρώτη
αγριελιά στην αρχαία Ολυμπία. Το μοναδικό βραβείο για τους νικητές των
Ολυμπιακών Αγώνων ήταν ένα στεφάνι φτιαγμένο από τον «κότινο», δηλαδή την
άγρια ελιά. Το άγαλμα του Δία ήταν στολισμένο με κλαδί ελιάς. Η θεά της σοφίας
Αθηνά αφού κέρδισε τη διαμάχη της με τον Ποσειδώνα δώρισε τη γεμάτη καρπούς
ελιά στην πόλη της Αθήνας και στη συνέχεια έγινε σύμβολο δύναμης και σύμβολο
ειρήνης.
Η ελιά στην αρχαιότητα είχε πολλές χρήσεις. Τύλιγαν ένα κλαδί με μαλλί προβάτου,
και το έπαιρνε ο ικέτης που πήγαινε στο ναό για ικεσία. Αυτό ονομαζόταν
«ικετήρια». Επίσης τη χρησιμοποιούσαν για «ειρεσιώνη», κλαδί καλλιεργημένης
ελιάς περιτυλιγμένο από μικρές μάλλινες λωρίδες, το οποίο τοποθετούσαν σε κάθε
σπίτι. Τέλος ο Θησέας φεύγοντας από την Κρήτη πήγε ικέτης στο ναό ένα κλαδί
32
33. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
ελιάς την «ικετηρία» την οποία είχε κόψει από την ιερή ελιά της Ακρόπολης, για να
ζητήσει τη βοήθεια του Θεού Απόλλωνα.
Η ελιά είναι δέντρο ιερό όλων των θρησκειών. Από την ειδωλολατρία μέχρι και τη
χριστιανική θρησκεία, ακόμη και το Ισλάμ.
Αναφορές για το ιερό δέντρο γίνονται από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη μέχρι
και σήμερα. Αρχικά στον ολοζώντανο ύμνο της δημιουργίας του Θεού. Στη συνέχεια
η ελιά μας θυμίζει την κιβωτό του Νώε. Το περιστέρι με το κλαδί ελιάς που έστειλε
ο Θεός σαν σύμβολο ευσπλαχνίας ανάμεσα σε γη και ουρανό. Η παρουσία του
σήμαινε το τέλος του κακού, ήταν άγγελμα χαράς, αγαλλιάσεως, ειρήνης,
καταλλαγής, σωτηρίας από τον κατακλυσμό, αλλά και σύμβολο νίκης. Επίσης στην
προσευχή του Ιησού πριν τη σύλληψή Του στο όρος των ελαιών. Τέλος η ελιά
χρησιμοποιήθηκε στην χριστιανική εκκλησία με το όνομα «ελαιοδάκρυον». Δεν
ήταν τίποτα άλλο παρά λίγο κλαδί ελιάς και κορμός το οποίο έκαιγαν για την
εξαίσια μυρωδιά του.
Στην Παλαιά Διαθήκη, η «κατάκαρπος ελαία» αποτελεί συνηθισμένη εικόνα σε
πολλά χωρία της Άγιας Γραφής και εκφράζει την αισιοδοξία για το μέλλον, την
ευλογία και την χάρη της δωρεάς του θεού. Σήμερα στολίζει τον περίβολο των ναών
και συντηρεί τα μοναστήρια με τους ελαιώνες που καλλιεργούν.
3.6 Η ελιά στην τέχνη
Μπεκιαρίδου Ελευθερία
ΕΛΗΑ – ΚΑΝΤΗΛΙ, ΜΠΟΚΟΡΟΣ
33
34. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Η παραβολή του κλαδιού 2 . Χρήστος Μποκόρος
Ποιήματα
Η ΕΛΙΑ Κωστής Παλαμάς
Είμαι του ήλιου η θυγατέρα
Η πιο απ’όλες χαϊδευτή,
Χρόνια η αγάπη του πατέρα
Σ’αυτόν τον κόσμο με κρατεί.
Όσο να γύρω νεκρωμένη
Αυτόν το μάτι μου ζητεί.
Ειμ’ η ελιά η τιμημένη.
34
35. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Όπου κι αν λάχω κατοικία
Δε μ’ απολείπουν οι καρποί,
ως τα βαθειά μου γηρατεία
Δε βρίσκω στη δουλειά ντροπή..
Μ’ έχει ο Θεός ευλογημένη
Κι είμαι γεμάτη προκοπή.
Ειμ’ η ελιά η τιμημένη.
Φρίκη ερημιά νερό σκοτάδι
Τη γη εθάψαν μια φορά
Εμέ, ζωής φέρνει σημάδι
Στο Νώε η περιστερά.
Όλης της γης είχα γραμμένη
Την ομορφάδα, τη χαρά.
Ειμ’ η ελιά η τιμημένη.
Εδώ στον ίσκιο μου αποκάτου
Ηρθ’ ο Χριστός ν’ αναπαυθεί
Κι ακούστήκ’ η γλυκιά λαλιά του
Λίγο προτού να σταυρωθεί.
Το δάκρυ του δροσιά αγιασμένη
Έχει στη ρίζα μου χυθεί.
Ειμ’ η ελιά η τιμημένη.
Και φως πραότατο χαρίζω
Εγώ στην άγρια τη νυχτιά
Τον πλούτο πια δε τον φωτίζω
Συ μ’ ευλογείς φτωχολογιά.
Κι αν απ’ τον άνθρωπο διωγμένη
Φέγγω μπροστά στην Παναγιά.
Ειμ’ η ελιά η τιμημένη.
ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ
Ε, σεις στεριές και θάλασσες
τ’ αμπέλια κι οι χρυσές ελιές
ακούστε τα χαμπέρια μου
μέσα στα μεσημέρια μου.
Σ’ όλους τους τόπους κι αν γυρνώ
μόνον ετούτο αγαπώ.
ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ
•Η ελιά κρασί δε βγάζει.
•Πέρασε της ελιάς τα φαρμάκια.
•Του χάρισαν της ελιάς το μέσα και του αβγού το απ’ έξω.
•Λάδι βρέχει κάστανα χιονίζει.
•Η ελιά είναι κυρά κι όποτε θέλει κάνει.
•Ξεφόρτωσέ την την ελιά να σε φορτώσει λάδι.
•Βάλε ελιά για το παιδί σου και συκιά για τη ζωή σου.
35
36. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
•Απ’ τον θέρο ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές.
•Του έβγαλε το λάδι.
•Μη ρίχνεις λάδι στη φωτιά.
ΑΙΝΙΓΜΑΤΑ
Δεν πεθαίνει κι αν περάσουν
Χρόνια εκατό και χίλια.
Μας χορταίνει μας φροντίζει
Μας ανάβει τα καντήλια.
Τι είναι;
Στα δέντρα πάνω κρέμεται
Στις εκκλησιές κοιμάται
Και τα χρυσά της κόκαλα
Μες στη φωτιά τα βάζω.
Τι είναι;
Από κλαδάκι κρέμεται
Στην αγορά πουλιέται
Το εξωτερικό της τρώγεται
Το μέσα της πετιέται.
Τι είναι;
Μάνα και θυγατέρα
έχουν το ίδιο όνομα
Τι είναι;
4. ΨΩΜΙ
4.1 Η ιστορία του ψωμιού
Γκαζγκάζης Αναστάσιος
36
37. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Δεν γνωρίζουμε πότε και που οι άνθρωποι άρχισαν να τρώνε ψωμί . Λέγεται ότι 6- 7
χιλιάδες χρόνια πριν εμφανίστηκαν τα πρώτα ψωμιά , αλλά η φράση << βγάζω το
ψωμί μου >> μάλλον κρατάει από την Αίγυπτο.
Το πρώτο ψωμί που φτιάχτηκε πιθανόν να ήταν μια εκδοχή πάστας σιτηρών,
φτιαγμένης από καβουρδισμένους και αλεσμένους κόκκους δημητριακών και νερό,
και μπορεί να προέκυψε τυχαία κατά το μαγείρεμα ή και σκόπιμα μετά από
πειραματισμό με αλεύρι ολικής αλέσεως και νερό. Το πιο πιθανό είναι να ήταν
άζυμο.
Όπως περιγράφει ο Ηρόδοτος στην Αίγυπτο το ψωμί έλαβε για πρώτη φορά
οικονομική και κοινωνική υπόσταση, αφού χρησιμοποιήθηκε ως νόμισμα, και
μάλιστα για την κάλυψη των μισθών όχι μόνο απλών χωρικών αλλά και
υψηλόβαθμων κρατικών αξιωματούχων.
Οι Αιγύπτιοι έθαβαν τους νεκρούς τους μαζί με το ψωμί, ώστε να συμβάλλουν στη
μεταθανάτια σίτιση του αγαπημένου τους προσώπου.
37
38. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Αρχαία Ελλάδα
Στην Αρχαία Ελλάδα το ψωμί παρασκευαζόταν και ψηνόταν στα σπίτια. Τα
αρτοποιία εμφανίστηκαν τον 2ο αιώνα μ.Χ. Ανάμεσα στις πολλές ποιότητες ψωμιού
που παρασκευάζονταν στην Αρχαία Ελλάδα ήταν ο ζυμίτης από αλεύρι, νερό και
προζύμι, ο άζυμος από αλεύρι και νερό, ο σιμιγδαλίτης από λεπτότατο αλεύρι
προερχόμενο από καλής ποιότητα σιτάρι κτλ.
Από αρχαία κείμενα προκύπτει ότι οι Έλληνες προσέφεραν άρτους στους θεούς,
στους οποίους ονόμαζαν θειαγόνους άρτους. Στο ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα,
κατά την εορτή των Θεσμοφορίων, προσφερόταν στη θεά μεγάλος άρτος από τον
οποίο η συγκεκριμένη γιορτή ονομαζόταν μεγαλάτρια.
Μεσαίωνας
Στο Μεσαίωνα, στην Ευρώπη, το ψωμί αποτελούσε όχι μόνο βασική τροφή, αλλά
και μέρος του σερβίτσιου. Πιο συγκεκριμένα, ένα κομμάτι μπαγιάτικο ψωμί
χρησιμοποιούταν σαν απορροφητικό πιάτο, που κατά την ολοκλήρωση του
γεύματος μπορούσε να φαγωθεί, να δοθεί στους φτωχούς ή να ταϊστεί στα σκυλιά.
Μόλις τον 15ο αι. άρχισε να αντικαθίσταται από ξύλινες πιατέλες.
Στο βρετανικό μουσείο φυλάσσεται μια φραντζόλα, η ηλικία της οποίας ξεπερνά τα
4.000 χρόνια
Κύπρος
Η Κύπρος ήταν μια από τις σιταποθήκες του ελληνικού κόσμου. Κατά τα λεγόμενα
του Πλινίου, το σιτάρι της Κύπρου έδινε ένα περίφημο καστανόξανθο ψωμί. Από τα
αρχαία χρόνια, οι κάτοικοι του νησιού μας είχαν καθιερώσει το ψωμί ως ένα από τα
πιο βασικά στοιχεία της καθημερινής τους διατροφής ενώ η καλή ποιότητα του
κυπριακού σιταριού ήταν διαδεδομένη. Το ψωμί είχε κυρίαρχη παρουσία στις
μεγάλες θρησκευτικές γιορτές και σε σημαντικά γεγονότα όπως ο γάμος, η γέννηση,
η βάφτιση κ.α .
Γερμανικό Μουσείο Ψωμιού
Στο Γερμανικό Μουσείο Ψωμιού που λειτουργεί στην πόλη Ούλμ, τα ωραιότερα
εκθέματα είναι τέσσερα ειδώλια του 5 ου αιώνα π.Χ., προερχόμενα από τη Βοιωτία,
με γυναικείες μορφές .
38
39. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Στα ειδώλια εικονίζεται το άλεσμα του σταριού σε γουδί , το πλάσιμο της ζύμης, το
ψήσιμο του ψωμιού και οι άρτοι έτοιμοι προς πώληση και βρώση.
4.2 Το Ψωμί Στην Διατροφή Μας
Αθανασίου Κυριακή
Η Θρεπτική Αξία Του Ψωμιού
39
40. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Το ψωμί έχει πολύ σημαντική θέση στον οργανισμό μας, γιατί μας
προσφέρει πολύτιμη ενέργεια. Το ψωμί όμως για να γίνει καλό, πρέπει
να χρησιμοποιήσουμε και το κατάλληλο αλεύρι. Η άλεση του παίζει
σπουδαίο ρόλο. Εάν δεν υπάρξουν τα δύο αυτά σημαντικά πράγματα
τότε το ψωμί χάνει τις θρεπτικές ουσίες του.
Οι πρωτεΐνες του σιταριού είναι κυρίως γλουτένη, προλαμίνη και λευκοσίνη. Η
γλουτένη προσδίδει τις επιθυμητές ιδιότητες στην αρτοζύμη όπως την στερεότητα,
την ελαστικότητα, την αντοχή και το χρώμα. Το ψωμί όπως όλοι ξέρουμε είναι ένα
προϊόν μεγάλης διατροφικής αξίας.
Το Μαύρο Ψωμί
Ο καρπός του σιταριού περιέχει μεταλλικά άλατα και βιταμίνες. Το μαύρο ψωμί
όμως έχει την πιο μεγάλη πηγή από σίδηρο που περιέχει ψευδάργυρο και
ασβέστιο. Ο φλοιός του καρπού έχει βιταμίνες και ίνες.
Επίσης περιέχει περίπου τη διπλάσια ποσότητα μαγνησίου από το λευκό, μέταλλο
το οποίο τελευταίες έρευνες το φέρνουν να έχει αντικαταθλιπτική δράση.
Οι ίνες του μαύρου ψωμιού κάνουν καλό στην λειτουργία του εντέρου,
προστατεύουν από διάφορες παθήσεις, κάνουν καλό στην μείωση της κακής
χοληστερίνης (LDL) και επίσης στο αίμα, σε αυτούς που έχουν πρόβλημα σακχάρου.
Το Λευκό ψωμί
Το λευκό ψωμί υπολείπεται θρεπτικά από το μαύρο και το ολικής αλέσεως, επειδή
περιέχει ελάχιστες φυτικές ίνες, λιγότερες βιταμίνες και μεταλλικά άλατα.
4.3 Το ψωμί στη λατρεία
Ιακωβίδης Παναγιώτης
40
41. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Το ψωμί είναι ένα από τα τρία θεμελιώδη αγαθά της ελληνικής διατροφής,
σύμβολο δύναμης που συνοδεύει κάθε στιγμή της ζωής από τη γέννηση έως το
θάνατο.
Η ιερή σημασία του ψωμιού που σφραγίζεται για να προσφερθεί στο ναό
(πρόσφορο) ώστε να γίνει σώμα Χριστού, μεταδίδεται και στο ψωμί που βάζει η
οικογένεια στο τραπέζι. Παλαιότερα όταν ζύμωναν, έπλαθαν και έψηναν τα ψωμί
στο φούρνο του σπιτιού, λειτουργούσαν. Ξεκινούσαν με προσευχή και κατέληγαν
με προσευχή και δοξολογία. Δόξα σοι ο Θεός, έλεγαν και έκαναν το σταυρό τους,
μόλις έβγαζαν τα ζεστά και μυρωδάτα ψωμιά από το φούρνο. Έβαζαν το ψωμί στη
μέση του τραπεζιού το σταύρωναν και μετά το έκοβαν. Όταν έπεφτε ένα κομμάτι
ψωμιού κάτω το φιλούσαν και το έβαζαν κάπου για να το φάνε τα πουλιά, ενώ δεν
έπρεπε να αφήσουν «τη μπουκιά» τους γιατί αυτό αποτελούσε έλλειψη σεβασμού.
Στην Ανατολική Ευρώπη, όταν υποδέχονται κάποιο σημαντικό πρόσωπο, στέκονται
μπροστά του κρατώντας ένα καρβέλι και ένα πιάτο με αλάτι. Θέλουν να δείξουν μ΄
αυτό ότι τον δέχονται σαν ένα κόκκο του σίτου, που θα ζυμωθεί μαζί τους, για να
κάνουν ένα ψωμί όλοι μαζί.
Πρόσφορο, Λειτουργιά, Παναφόρι
Τη λειτουργιά τη φτιάχνουν από κοσκινισμένο αλεύρι, αλάτι και λίγο προζύμι για να
μη φουσκώσει πολύ. Πλάθεται αρχικά σε σχήμα μπάλας, μετά πιο λεπτό και παίρνει
σχήμα κλεψύδρας. Τα δύο μέρη της ζύμης συμβολίζουν τη διπλή φύση του Χριστού.
Στρίβουν τρεις φορές το ζυμάρι χωρίς να κοπεί και το σφραγίζουν. Αφού φουσκώσει
κάνουν γύρω – γύρω 9 τρύπες, όσα και τα τάγματα των αγγέλων.
Συγκεκριμένα κομμάτια από τη λειτουργιά ενώνονται με το κρασί για να γίνουν
Σώμα και Αίμα χριστού στη Θεία Ευχαριστία, ενώ το υπόλοιπο ψωμί μοιράζεται σαν
αντίδωρο. Ο ιερέας σαν τον προφήτη Ησαΐα διαβλέπει αυτά που θα γίνουν
μελλοντικά και, καθώς τελεί την προσκομιδή, κάθε πράξη του συνοδεύεται από τα
ανάλογα προφητικά λόγια. Κρατώντας στο χέρι του το πρόσφορο βυθίζει τη λόγχη
στις τέσσερις πλευρές της σφραγίδας με το όνομα ΙΣΧΣ και προφέρει τα λόγια «ως
πρόβατον επί σφαγήν ήχθη και ως αμνός άμωμος εναντίον του κείροντας αυτόν
άφωνος ούτως ουκ ανοίγει το στόμα αυτού και εν τη ταπεινώσει αυτού η κρίσις
αυτού ήρθη, την δε γενεάν αυτού τίς διηγήσεται;» Κάνοντας κάτω από την
τετραπλεύρως κομμένη σφραγίδα μία οριζόντια τομή την ανασηκώνει και την
τοποθετεί στο άγιο δισκάριο λέγοντας «ότι αίρεται από της γης η ζωή αυτού» και
41
42. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
χαράζοντας το κάτω μέρος με το σχήμα του σταυρού προσθέτει: «θύεται ο αμνός
του Θεού ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου υπέρ της του κόσμου ζωής και
σωτηρίας».
Όταν κοινωνούμε ενωνόμαστε με το Χριστό. Αφού είμαστε ενωμένοι με το Χριστό,
είμαστε δεμένοι και μεταξύ μας. Όπως λέει ο Απόστολος Παύλος μεταλαμβάνουμε
από έναν άρτο και ένα ποτήρι.
Ακόμη πηγαίνουμε τη λειτουργιά στην εκκλησία για την ανάπαυση των ψυχών, στα
μνημόσυνα και τα Ψυχοσάββατα.
Ο Άρτος της Αρτοκλασίας
Ο Άρτος της Αρτοκλασίας είναι ψωμί καλοζυμωμένο, αρωματικό, προσφέρεται σε
μεγάλες γιορτές ή στη γιορτή του Αγίου που είναι αφιερωμένος ο ναός. Επίσης κατά
τη διάρκεια της λειτουργίας σε ανάμνηση του θαύματος του Ιησού στην επί του
Όρους Ομιλία.
Ο Άρτος λέγεται και «πεντάρτι», διότι φτιάχνεται από πέντε καρβέλια, τέσσερα ίδια
και ένα μεγαλύτερο. Σε κάποια μέρη φτιάχνουν έναν άρτο από πέντε κιλά αλεύρι
και πέντε σφραγίδες σταυρωτές και μία στο κέντρο. Έπειτα οι άρτοι μπαίνουν σε
ένα πανέρι μαζί με ένα μπουκάλι λάδι, κρασί, πέντε κεριά και λίγο μοσχολίβανο. Ο
μεγαλύτερος άρτος είναι από πάνω. Οι πιστοί συνήθως γράφουν σε χαρτιά για να
διαβαστούν ονόματα ζώντων για να έχουν υγεία ή νεκρών για να αναπαυτούν.
Ανάλογα με τις τοπικές συνήθειες αλλάζουν τα συστατικά στον άρτο. Κάποια από
αυτά μπορεί να είναι λάδι, ζάχαρη, βανίλια, σπόροι κόλιανδρου και μάραθου ή
μαστίχα ή κανελογαρίφαλο και μοσχοκάρυδο. Προσφέρεται υπέρ υγείας ή ως τάμα.
Συνήθως σε αυτόν που προσφέρει πεντάρτι δίνουν έναν ολόκληρο άρτο και εκείνος
τον μοιράζεται με συγενείς και φίλους. Το υπόλοιπο μοιράζεται στην εκκλησία
ξεχωριστά από το αντίδωρο.
Στην ευλογία των άρτων δεόμεθα «Ευλόγησον Κύριε τον σίτον ,τον οίνον και το
έλαιον και πλήθυνον αυτά εν τοις οίκοις των προσφερόντων σοι τα δώρα ταύτα.»
Το Ύψωμο
Ύψωμο είναι το πρόσφορο που πηγαίνουν στην εκκλησία στον Εσπερινό της γιορτής
για να διαβαστεί υπέρ υγείας του εορτάζοντος. Τοποθετείται μπροστά στο Άγιο
Βήμα και προς το τέλος του εσπερινού ο παπάς βγαίνει από την Ωραία Πύλη, κόβει
ένα τρίγωνο κομμάτι, ρίχνει κρασί, διαβάζει την ευχή της αρτοκλασίας ενώ υψώνει
το ψωμί. Έπειτα, ο εορτάζων παίρνει το ύψωμο σπίτι για να το φάει η οικογένεια
και να πάρουν ευλογία. Σε κάποια μέρη το ύψωμο σημαίνει «δύναμη».
Το Ύψωμο είναι ίδιο με το πρόσφορο στην εμφάνιση με το πρόσφορο με τη
διαφορά ότι το πρόσφορο μένει πάντα στο ιερό και αφαιρείται το τετράγωνο τμήμα
της σφραγίδας για τη Θεία Μετάληψη.
Παλαιότερα αυτή η μικρή τελετουργία γινόταν στο σπίτι μιας και οι εορταζόμενοι
ήταν πολλοί. Γι αυτό και στη Λευκάδα όταν γινόταν πολλές επισκέψεις έλεγαν
«πολλά υψώματα σήκωσες σήμερα».
Τα πένθιμα – συγχώρια
42
43. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Τα ψωμιά αυτά τα φτιάχνουν στη μνήμη των νεκρών οι συγγενείς και τα πηγαίνουν
στην εκκλησία να διαβαστούν. Τα μοιράζουν έξω από την εκκλησία συνήθως με
συνοδεία τυριού ή χαλβά σε νηστεία.
Βλογούδια
Η ζύμη της δε διαφέρει από το πρόσφορο και πλάθεται σε 40 μικρά ψωμάκια που
σφραγίζονται με τη μικρή σφραγίδα. Αφού ψηθούν μεταφέρονται στην εκκλησία
για να ευλογηθούν από τον παπά και να μοιραστούν στον κόσμο. Επίσης αυτά
φτιάχνονται και στις 2 Φεβρουαρίου στην Υπαπαντή.
Απαλούδια του Αγίου Δημητρίου
Κάθε χρόνο στη γιορτή του Αγίου Δημητρίου στο Καρτεράδος της Σαντορίνης
φτιάχνουν τα απαλούδια που είναι πολύ μικρά και σφραγισμένα ψωμάκια.
Προσφέρονται από τους ανθρώπους που έχουν κάνει τάμα στον Άγιο Δημήτριο.
Παναγιόπιτα ή Πίτα της Παναγίας
Αυτό το ψωμί υπάρχει κυρίως στον Έβρο αλλά και παρασκευάσματά του υπάρχουν
στη Θράκη. Την Παναγιόπιτα τη φτιάχνουν μόλις λευτερωθεί η επίτοκος. Το ψήνουν
στο τζάκι και το τρώνε ζεστό για να ευχαριστήσουν τη Παναγία η οποία βοήθησε
στη γέννα. Επίσης, δίνουν λίγο και στις λεχώνες.
Τα κουλίκια
Τα κουλίκια είναι τα σημερινά κουλουράκια και έχουν μια τρύπα στη μέση. Επίσης
σε κάποια μέρη τα δίνουν στα παιδιά που λένε τα κάλαντα.
Λάζαροι
Αυτά τα ψωμιά μοιράζονται το Σάββατο του Λαζάρου στα παιδιά. Είναι νηστήσιμα
και έχουν ανθρώπινη όψη με σταφίδες και μοσχοκάρφια.
43
44. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Το Χριστόψωμο
Το Χριστόψωμο το παράγουν με τη γνωστή ζύμη του ψωμιού τοποθετώντας στη
μέση του ψωμιού σταυρό από τη ζύμη που έχει περισσέψει. Το κόβει τα
Χριστούγεννα ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας.
Η κουλούρα της Ζακύνθου
Την παραμονή των Χριστουγέννων στη Ζάκυνθο κόβουν μυρωδάτο ψωμί ημίγλυκο,
στολισμένο με χρωματιστά κουφέτα, με τρύπα στη μέση, από την οποία ρίχνουν
κρασί και λάδι στη φωτιά του τζακιού κάνοντας ευχές.
Ο Σταυρός
Το έθιμο υπάρχει στη Λευκάδα την παραμονή των Χριστουγέννων. Ο μεγαλύτερος
άντρας της οικογένειας κόβει ένα κομμάτι και ρίχνει σταυρωτά τρεις φορές κρασί.
Έπειτα μοιράζουν το Σταυρό και το τρώνε χωρίς να χρησιμοποιήσουν
μαχαιροπίρουνα για να μην τραυματίσουν το Χριστό. Επίσης αυτό φτιάχνεται και
την παραμονή των Φώτων και είναι νηστήσιμο.
Ψωμιά του Γάμου
Στον παραδοσιακό γάμο τα ψωμιά έχουν κεντρικό ρόλο σε όλες τις επιμέρους
τελετουργίες του. Σήμερα αυτό που συνηθίζεται είναι ένα μεγάλο ψωμί μυρωδάτο,
«κεντημένο» στην επιφάνεια με διάφορα σύμβολα ευγονίας. Η νύφη, ανάλογα με
44
45. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
τα τοπικά έθιμα το προσφέρει στην πεθερά και το μοιράζουν κόβοντάς το σε
μπουκιές χωρίς να χρησιμοποιήσουν μαχαίρι. Είναι ένα μεγάλο στρογγυλό ψωμί,
αρωματισμένο με γλυκάνισο και πασπαλισμένο με μπόλικο σουσάμι. Αλλού μετά τη
στέψη η νύφη σέρνει το χορό κρατώντας το πρωτόψωμο και στη συνέχεια το
παίρνει η νονά που το χορεύει κι αυτή με τη σειρά και μετά το σπάζει στο κεφάλι
της νύφης, δηλαδή το ακουμπάει στο κεφάλι της και το τραβάει για να κοπεί στα
δύο.
Η Λαγάνα
Τη λαγάνα ως συνήθως την αγοράζουμε από το φούρνο για την Καθαρά Δευτέρα.
Τη λαγάνα ανάλογα με τον τόπο την παράγουν με διάφορα υλικά.
ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ
"ΕΣΘΙΌΝΤΩΝ ΔΕ ΑΥΤΏΝ ΛΑΒΏΝ Ο ΙΗΣΟΎΣ ΤΟΝ ΆΡΤΟΝ ΚΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΉΣΑΣ ΈΚΛΑΣΕ
ΚΑΙ ΕΔΊΔΟΥ ΤΟΙΣ ΜΑΘΗΤΑΊΣ ΚΑΙ ΕΊΠΕ· ΛΆΒΕΤΕ ΦΆΓΕΤΕ· ΤΟΎΤΟ ΕΣΤΊ ΤΟ ΣΏΜΑ ΜΟΥ·
…»(ΜΑΤΘ.26,26)
Η σύσταση του ιδίου του Μυστήριου της Θείας Ευχαριστίας υπάρχει και στις
τέσσερις περιγραφές των ευαγγελιστών, περιγράφοντας τα γεγονότα του Μυστικού
Δείπνου.
«ΕΓΩ ΕΙΜΙ Ο ΑΡΤΟΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ» ( ΙΩ. 6,35)
Ο Χριστός γεννήθηκε στη Βηθλεέμ, πόλη που στην αραμαϊκή σημαίνει «οίκος του
άρτου». Η Βηθλεέμ αναφέρεται για πρώτη φορά το 14 ο αι. π.Χ. ως το σπίτι της θεάς
Λαχάμα, η οποία ήταν η θεά του ψωμιού και γενικότερα της τροφής στου
Καναανίτες.
Το γεγονός όμως ότι ο Χριστός γεννιέται στην πόλη αυτή τονίζει το χαρακτηριστικό
του ως Άρτου της Ζωής, ως ζωοδότη και τροφοδότη.
Ο ΑΜΝΟΣ ΚΑΙ ΥΙΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ,Ο, ΜΕΛΙΖΟΜΕΝΟΣ ΚΑΙ ΜΗ ΔΙΑΙΡΟΥΜΕΝΟΣ Ο
ΕΣΘΙΟΜΕΝΟΣ ΚΑΙ ΜΗΔΕΠΟΤΕ ΔΑΠΑΝΟΜΕΝΟΣ, ΤΟΥΣ ΔΕ ΕΣΘΙΟΝΤΑΣ ΑΓΙΑΖΩΝ(ΘΕΙΑ
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ)
Ο ίδιος ο Κύριος και το αναστημένο σώμα Του γίνεται πρόγευση ζωής αιωνίου, στο
πλαίσιο της θείας Ευχαριστίας. Εκεί, το ταπεινό και καθημερινό μας ψωμί γίνεται
σώμα και αίμα Χριστού.
«ΤΟΝ ΑΡΤΟΝ ΗΜΩΝ ΤΟΝ ΕΠΙΟΥΣΙΟΝ ΔΟΣ ΗΜΙΝ ΣΗΜΕΡΟΝ» (ΜΑΤΘ. 6,11 ΛΟΥΚ.
11,3)
Ξεκινώντας οι ερμηνευτές από την κατά γράμμα ερμηνεία του όρου «άρτος» ως της
καθημερινής αναγκαίας υλικής τροφής για τη συντήρηση του σώματος διαπίστωσαν
ότι ο άρτος ο επιούσιος προσλαμβάνει και άλλες διαστάσεις. Είδαν ότι το αίτημα
του άρτου είναι αλληλένδετο με το μάννα το ουράνιο, τον Άρτο τον καταβάντα εκ
του ουρανού, τον Λόγο τον ενανθρωπήσαντα, τον λόγο και τη σωτήρια Χάρη που
προσφέρεται από Εκείνον, τον Άρτο τον ευχαριστιακό, τον Άρτο τον εσχατολογικό,
που θα παρατίθεται αιώνια στο Μέγα Δείπνο της Βασιλείας Του.
45
46. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
«ΜΕΤΑΤΡΕΨΕ ΤΙΣ ΠΕΤΡΕΣ ΣΕ ΨΩΜΙΑ» «ΟΥΚ ΕΠ΄ΑΡΤΩ ΜΟΝΩ ΖΗΣΕΤΑΙ
ΑΝΘΡΩΠΟΣ»(ΜΑΤΘ.4,4)
Ο πρώτος πειρασμός ήταν για το ψωμί. «Μετάτρεψε τις πέτρες σε ψωμιά» είπε ο
διάβολος στον Χριστό. Κι εκείνος απάντησε: «Ουκ επ΄άρτω μόνω ζήσεται
άνθρωπος» επειδή δεν ήθελε να εξαγοράσει την ανθρώπινη συνείδηση, σεβόμενος
την ανθρώπινη ελευθερία.
ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ
Ο Θεός θρέφει στην έρημο τον πεινασμένο λαό Του, στέλνοντας το μάννα και με τον
άγγελό Του τον αποκαμωμένο προφήτη Ηλία.
Ο εκκλησιαστικός συγγραφέας και ιστορικός Ευσέβιος μαρτυρεί: «… άρτον μεν επί
τω στηρίζεσθαι και δυναμούσθαι την καρδίαν ,οίνον δε επί τω κατευφραίνεσθαι την
ψυχήν , έλαιον δε επί τω φαιδρύνεσθαι το σώμα και απαλύνεσθαι θεραπευόμενον
εκ της επιπόνου σκληραγωγίας», τροφές που ο ίδιος ο Θεός προσδιορίζει ως
αναίμακτες θυσίες.
Έτσι λοιπόν αυτές οι τρεις βασικές τροφές δεν λείπουν ποτέ από τα τραπέζια
πλουσίων και πτωχών.
4.4 Το ψωμί στην τέχνη
Ασλλάνι Ελισαμπέτα
Νικόλαος Γύζης – Ψωμιά
46
47. Ερευνητική εργασία Α΄Λυκείου
Θεόφιλος«Μέγα Αρτοποιείον Γεωργίου Παναγιώτου Κοντουφούρναρη.
Εκ Θεσσαλίας της Πρωτευούσης Λαρίσσης» (1933)
Σαλβατόρ Νταλί – Ψωμί σε καλάθι
47
