3. Կյանքը
Րաֆֆին (իսկական անուն- 1856 թ-ին վերադարձել է
ազգանունը՝ Հակոբ Փայաջուկ՝ տնօրինելու
Մելիք-Հակոբյան) գերդաստանի
նախնական կրթությունն տնտեսական գործերը:
ստացել է ծննդավայրի 1860-ական
ծխական թվականների
վարժարանում, 1847 թ- վերջերին, սակայն, ստի
ին մեկնել է պված լինելով հոգալ
Թիֆլիս, սովորել է սնանկացած ընտանիքի
Կարապետ Բելախյանցի նյութական
մասնավոր խնդիրները, Րաֆֆին
դպրոցում, իսկ 1852 թ- կրկին մեկնել է Թիֆլիս:
ին ընդունվել է
ռուսական գիմնազիայի
4-րդ դասարան:
4. Րաֆֆին ՝ ուսուցիչ
Գրիգոր Արծրունու հրավերով 1872 թ-ից
դարձել է «Մշակ» թերթի գլխավոր
աշխատակիցը, որտեղ էլ տպագրել է իր
գեղարվեստական գործերի մի
մասը, հրապարակախոսական
հոդվածներն ու ուղեգրությունները:
1875– 1877 թթ-ին դասավանդել է
Թավրիզի Արամյան, 1877–79 թթ-ին՝
Ագուլիսի հայկական
դպրոցներում, ապա վերադարձել է
Թիֆլիս և մինչև կյանքի վերջն զբաղվել
բացառապես գրական գործունեությամբ:
5. Րաֆֆու
ճանապարհորդությունը
Րաֆֆին ճանապարհորդել է պարսկահայ
և թուրքահայ գրեթե բոլոր
գավառներում, գրի առել հարուստ
տեղեկություններ Հայաստանի
բնության, աշխարհագրական
դիրքի, ժողովրդի բարքերի ու կենցաղի
վերաբերյալ, որոնք հետագայում
հսկայական նյութ են տվել նրա գրական
մտահղացումներին: Թիֆլիսում
յուրացնելով նոր ժամանակի
գաղափարները ռոմանտիկ պատանին
գիտակցում է, թե ազգային ոգու ինչպիսի
զարթոնք է տեղի ունենում Այսրկովկասի
լուսավորության կենտրոնում:
6. <<Աղթամարա վանքը>>
ակնարկը
Րաֆֆու համոզմամբ՝ ազգային ամեն մի
նորոգություն պետք է սկսել <<կյանքի
ուսումնասիրությունից>>: Այս նպատակով
1857–58-ին Րաֆֆին ճանապարհորդել
է Պարսկաստանի և Թուրքիայի հայկական
գավառներում, գրառել ժողովրդի նիստ ու
կացի, բնաշխարհագրական
տեղայնության, պատմական հիշատակների
վերաբերյալ իր հարուստ
տպավորությունները, որոնք հետագայում նյութ
են տվել նրա ստեղծագործական
մտահղացումներինֈ Այդ ուղեգրություններից է
առնված <<Աղթամարա վանքը>>
ակնարկը, որը լույս է տեսնում 1860թ.
<<Հյուսիսափայլ>> ամսագրում:
7. Րաֆֆու ընտանիքի
սնանկացումը
Մինչև 1868թ. Րաֆֆին ապրում էր
Պարսկաստանում, օգտվում էր ազնվական
դասի արտոնություններից և մոտիկից
դիտում ազնվական վերնախավի
գործունեության իրավական
կառույցը:Սակայն տեղի է ունենում նրանց
կյանքում մի անակնկալ,Մելիք-
Հակոյանների կյանքում: Կործանվում է
գերդաստանի տնտեսական
հաստատությունը և ընտանիքը զրկվում է
գոյության նյութական միջոցներից: Եվ
երիտասարդ Հակոբին վիճակվում է
կացությունը փրկելու դաժան
փորձությունը:
8. Րաֆֆին Թիֆլիսում
Երկար դեգերումներից հետո, ի
վերջո նա հայտնվում է 1870թ. Ին
Թիֆլիսում , որտեղ սկսում է
փնտրել գրական իր կոչմանն
արժանի գործունեության ասպարեզ:
Թիֆլիսը իրոք դառնում է նրա
համար իղձերի իրականացման
ապաստան:
9. Րաֆֆին պարսկահայ և
թուրքահայ գավառներում
Րաֆֆին ճանապարհորդել է
պարսկահայ և թուրքահայ գրեթե
բոլոր գավառներում, գրի առել
հարուստ տեղեկություններ
Հայաստանի
բնության, աշխարհագրական
դիրքի, ժողովրդի բարքերի ու
կենցաղի վերաբերյալ, որոնք
հետագայում հսկայական նյութ են
տվել նրա գրական
մտահղացումներին:
10. Խոսում է Րաֆֆին
Մի լավ գիրք կարող է փրկել մի <<Ես ինձ բախտավոր եմ
ամբողջ ազգ»: գտնում,-ասում է Րաֆֆին,-
որ տխուր հանգամանքները
«Ով չի ճանաչում իր ցած գլորեցին ինձ իմ
հայրենիքը, չի կարող ճշմարիտ բարձրությունից և ձգեցին
սիրել այն»: մի այնպիսի ասպարեզի
վրա,որ կարող եմ
«Կա մի բան, որ աշխարհի գործել, աշխատել իմ ազգի
զանազան ծայրերից կարող է ախքատ գրականությունը
միավորել հայերը հոգվով, մտքով հարստացնելու համար:
և արյունով. այն է՝ ազգային
սերը»:
<<Ես երբեք չեմ կարող
«Ներկայումս գիրքը և ժողովրդի մոռանալ այն աղմկալի
մեջ ընթերցանություն տարածելը ժովները, որ կազմվում էին
այն փրկարար միջոցներից մեկն <<Մշակ>> լրագրի
է, որ կազատե նորան շատ շմբագրատան մեջ մի քանի
մոլորություններից»: տարի առաջ: Եթե ես
«Ես ոչ մի նշանակություն չեմ ունեցել եմ իմ կյանքում մի
տալիս այն փառքին, այն քանի ոսկի րոպեներ, դրանք
հռչակին, որ հայն ստանում է պատկանում են այն
օտարների ծառայության մեջ»: ժամանակներին>>:
11. Րաֆֆու գործունեությունը
<<Մշակ>> թերթում
Գրիգոր Արծրունու հրավերով 1872 թ-
ից դարձել է «Մշակ» թերթի գլխավոր
աշխատակիցը, որտեղ էլ տպագրել է
իր գեղարվեստական գործերի մի
մասը, հրապարակախոսական
հոդվածներն ու ուղեգրությունները:
12. Հենց այս խմբագրատան հավաքներում
ազգային երիտասարդությունըև
վերանձնական նվիրումով խորհում էր
<<հասարակաց բարօրության մասին: 1884
թվականին խզվում են Րաֆֆու
հարաբերություննորը <<Մշակի>>
խմբագրի հետ, և նա կապվում է Աբգար
Հովհաննիսյանի <<Արձագանք>>
շաբաթաթերթին, որտեղ տպագրվում է
<<Սամվել>> վեպը, մի շարք
պատմվածքներ
13. Րաֆֆու
ստեղծագործությունները
1860–70-ական թվականներին գրած «Սալբի»
(1866 թ.), «Խաչագողի հիշատակարանը»
(1869–70 թթ.) վեպերում, «Հարեմ» (1874 թ.)
վիպակում, «Գեղեցիկ Վարթիկը» (1872
թ.), «Անբախտ Հռիփսիմեն» (1872 թ.), «Մի
օրավար հող» (1873 թ.) պատմվածքներում և
այլ գործերում Րաֆֆին նկարագրել է
պարսկահայության կյանքը, ազգային
խտրականությունն ու սոցիալական
անարդարությունները և հանգել այն մտքին, որ
նմանատիպ հակասությունները կարելի է
լուծել լուսավորության
, պայքարի, դիմադրության ու ազգային
ինքնագիտակցության բարձրացման
ճանապարհով:
14. Սոցիալական վեպերը
«Զահրումար» (1871 թ.), «Ոսկի
աքաղաղ» (1879 թ.), «Մինն
այսպես, մյուսն այնպես» (1890 թ.) և
այլ վեպերում Րաֆֆին ցույց է
տվել իշխող խավի իրական
դեմքը, որ «խավարի մեջ կեղեքում է
յուր զոհերին և անհագ վամպիրի
նման ծծում նրանց արյունը»:
15. «Ջալալեդդին», «Խենթը» ,
Րաֆֆու աշխարհայացքը
«Կայծեր»
1877–78 թթ-ի ռուս-թուրքական Այս գաղափարները մարմնավորվել
պատերազմի տարիներին են «Ջալալեդդին» (1878
նկատելի աշխուժացել է հայ թ.), «Խենթը» (1881 թ.), «Կայծեր»
ազգային-ազատագրական (2 հատոր, 1883–87 թթ.)
շարժումը: Շատերը լիահույս վեպերում:
էին, որ ռուսների հաղթանակով «Կայծերը» վեպ-
Արևմտյան Հայաստանը ժամանակագրություն է, հայոց
կազատագրվի թուրքական լծից: ազգային մաքառման էպոսը:
Րաֆֆին, սակայն, չի տարվել Վեպի հերոսները՝
ընդհանուր ոգևորությամբ: Նա Ասլանը, Կարոն, Սագոն, Ռաֆայ
համոզված էր, որ ամեն ազգ իր ելը, Ֆարհատը և
ազատությունը պետք է նվաճի մյուսները, յուրօրինակ
սեփական ուժերով: Գրողը հայոց գաղափարատիպեր են, որոնք
ազգային-ազատագրության «հայտնվելով իբրև փոքրիկ
իրական ուղին համարել է կայծեր հայկական մարած
զինված ապստամբությունը: օջախից՝ աշխատում են փրկել
ժողովուրդը ստրկության ծանր
լծից»:
Ազգային- ազատագրական
վեպերը
16. Պատմական վեպերը
Րաֆֆու ստեղծագործության մեջ
բացառիկ տեղ ունեն «Դավիթ Բեկ»
(1882 թ.), «Պարույր Հայկազն» (1884
թ.), «Սամվել» (1886 թ.)
պատմավեպերը և «Խամսայի
մելիքություններ» (1882 թ.)
պատմական ուսումնասիրությունը:
Վիպասանի կարծիքով՝
պատմությունը կրկնվում է, և
պատմական անցյալի ու
ժամանակակից դեպքերն ունեն
բացահայտ նմանություններ:
17. «ՊԱՐՈՒՅՐ ՀԱՅԿԱԶՆ» ՎԵՊԸ
Ըստ Րաֆֆու՝ պատմությունը ոչ միայն անցյալի
հայելին է, այլև ներկայի խորհրդատուն: Գրողի
պատմափիլիսոփայության մեկնակետն ազգային
միասնության գաղափարն է:
«Պարույր Հայկազն» վեպում, պատմական
զուգահեռի վրա դնելով Մովսես Խորենացուն և
Պարույր Հայկազնին, հեղինակն
աշխարհաքաղաքացիությունը (կոսմոպոլիտիզմ)
հակադրում է
հայրենասիրությանը, հաստատում, որ փառքի
հավերժությունն ու անմահությունն անբաժանելի են
հայրենիքի գաղափարից:
18. «Սամվելը»՝ » հայ դասական
պատմավեպի խոշոր նվաճում
Վեպի գաղափարը
Վեպի հիմքում ազգապահպանության
գաղափարն է: Րաֆֆին ապրել է
բախտորոշ մի
ժամանակաշրջանում, երբ
Ռուսաստանը և Թուրքիան հայերի
հանդեպ վարում էին բացահայտ
ազգաձուլման քաղաքականություն:
19. Վեպի պատմական հենքը
Ճակատագրի չար հեգնանքով նման
իրադրություն էր Հայաստանում նաև
IV դարում, երբ հայերի հանդեպ նույն
քաղաքականությունն էին վարում
Պարսկաստանն ու Բյուզանդիան:
Րաֆֆին փորձել է ժամանակի
քաղաքական ծանր կացությունից
դուրս գալու ելք գտնել
20. «Խամսայի մելիքությունները»
XVII– XVIII դարերի Արցախ-
Ղարաբաղի 5 մելիքությունների
պատմությունն է, նրանց
հերոսական մաքառումն
անկախության համար:
21. «Դավիթ- Բեկ»
«Դավիթ -Բեկ» (1882) վեպն
արտացոլում է XVIII դ. սկզբի
ազատագրական շարժման
իրադարձությունները և հայոց
պետականության ստեղծումը
Սյունիքում:
22. «Խաչագողի հիշատակարանը»
Ըստ Րաֆֆու՝ մարդկային գործունեությանն
օգտակար ուղղություն տալու համար
անհրաժեշտ է բարեփոխել հասարակությունըֈ
Արթնացնելով իր հերոսների քաղաքացիական
գիտակցությունը՝ Րաֆֆին նրանց հայացքն
ուղղում է դեպի ազգային-ազատագրական
պայքարի ասպարեզըֈ
23. Ազգային – ազատագրական
պայքարը՝ «Խաչագողի
հիշատակարանում »
«Խաչագողի հիշատակարանը» (1869—
70, հրտ. 1882—83) վեպում նա առաջադրում
է անհատի քաղաքացիական պարտքի
գաղափարըֈ Ցույց տալով
չարության, մարդատյացության, ընչաքաղցու
թյան բնազդական կրքերի արթնացումը
մարդու էության մեջ, գրողն իր հերոսներին
հանգեցնում է այն գիտակցության, որ
մարդիկ բարի կամ չար չեն ծնվում, այլ
այդպիսին են դառնում հասարակական
մթնոլորտի ազդեցությամբֈ
24. Անմիաբանությունը ՝ ազգային
դժբախտության պատճառ
Ընդհանրացնելով անցյալի փորձը՝ նա
ազատագրական շարժման դասերից
այն հետևությունն է անում, թե
ազգային դժբախտության պատճառը
անմիաբանությունն է, որը հայոց
պատմության վրա դրոշմել է
դավաճանության դատակնիքը:
Սակայն, որպես գեղագետ, Րաֆֆին
դավաճանությունը դիտում է ոչ միայն
սոցիալական ու քաղական շարժերի
տեսանկյունից, այլև այն փոխադրում է
մարդկային հոգեբանության ոլորտը:
25. Վեպերի հերոսները՝ Րաֆֆու
գաղափարների կրողներ
Նրա վեպերի հերոսները, պատմական
անձ լինելու հետ
միաժամանակ, բարոյական որոշ
սկզբունքի կրողներ են և
անդրադարձնում են մարդկային վարքի
էթնիկական գնահատականը: Ըստ այղ
գնահատականի՝ հայրենասիրությանը
բացարձակ է, որին պետք է զոհաբերել
ամեն ինչ: Րաֆֆին կատարելագործեց
հայ դասական պատմավեպի
գեղարվեստական փորձը:
26. Րաֆֆու գրական-քննադատական
հոդվածները
«Պ. Հայկունու կրիտիկան և «Կայծերը»
(1883), «Վիպագրությունը ռուսահայերի մեջ»
(1887) և այլ հոդվածներում ու
գրախոսություններում նա արձագանքել է
ընթացիկ գրական շարժման բնորոշ
երևույթներին, արծարծել գրողի
անհատականության, ստեղծագործական
երևակայության, քննադատության մեթոդի, XIX
դ. հայ գրականության զարգացման գլխավոր
օրինաչափությունների, գրական երկի ձևի ու
բովանդակության, ժամանակակից և
պատմական վեպի տեսության հարցեր, որոնք
նշանակալից ներդրում են հայ
գրականագիտական քննադատական մտքի
պատմության մեջ:
27. Գրական գեղարվետական
առաքելությունը
Րաֆֆին հայ գրականությունը
մերձեցրեց ժամանակի
համաշխարհային
գրականության
չափանիշներին: Րաֆֆին
գեղարվեստական խոսքի
նորարար է: Նա որակական
նոր աստիճանի բարձրացրեց
հայ արձակը՝ մշակելով
վեպի, վիպակի, պատմվածքի,
նամականիի և ուղեգրության
ընտիր նմուշներ:
28. ՄԵԾԵՐԸ ՐԱՖՖՈՒ ՄԱՍԻՆ
Շիրվանզադե
«Անմահ հոգի, որ քո տաղանդի կախարդական
ուժով դուրս կանչեցիր անցյալի մութից ու
ապագայի անհայտությունից հրապուրիչ
պատկերներ ու հերոսական դեմքեր և նրանցով
վառեցիր, ոգևորեցիր վհատներին, որ
տկարներին համարձակություն ներշնչեցիր ու
ղրկեցիր հզորների դեմ նահատակության
արյունով լվանալու և սրբելու ստրկության
արտասուքը, որ անհանգստություն տվիր հայ
ժողովրդի հոգուն և ուղղեցիր նրան դեպի
ազատագրության ճանապարհը...»:
29. Շիրվանզադեն ՝ Րաֆֆու մասին
«Րաֆֆին հանդիսանում է « Սխալված չեմ լինի, եթե ասեմ, որ
հայ ազգի վշտերի ու Րաֆֆին օրվա ընթացքում
դառնությունների առնվազն պարապում էր
տասնչորս ժամ, իսկ երբեմն էլ
ամենաեռանդուն ավելի: Նա ընդունակ էր 6-4 ժամ
թարգմանը և նրա շարունակ նստել սեղանի մոտ: »
նվիրական «Րաֆֆին իր ստեղծած անմահ
գաղափարների երկերով հարստացնում է հայ
ամենատաղանդավոր գրականությունը և նրա
արտահայտիչը: Րաֆֆուն պատմության մեջ նշանավորում
սպասում էին մի շատ կարևոր լուսապայծառ
հազարավոր էջ: Դեռ պատանի հասակում նա
սրտեր, որոնք որոնում կարողանում էր ուսումնասիրել
էին օրվա հարցի շրջապատը, հասկանալ
լուծումը»: աշխարհի չարն ու բարին, լավն
ու վատը»
30. Թումանյանը ՝ Րաֆֆու մասին
«Նա խիստ տարբերվում էր այն շնորհազուրկ
գրողներից, որոնք մի բան գրելու համար
սպասում էին մուսայի գալստյանը: Նա
իսկական գրող էր, ստեղծագործող այդ
բառի ամենալայն իմաստով, նրա մուսան ի
վերուստ չէր գալիս, այլ իր հոգու մեջ էր և
հոգին էլ միշտ ու անընդհատ աշխատում
էր, որոնում, և երբ նրան զգուշացնում էին
թե այդքան երկարատև աշխատանքը
կքայքայի առողջությունը, նա ժպտալով
պատասխանում էր, թե ինքը առողջ է զգում
հենց աշխատանքի մեջ»:
31. Լեոն՝ Րաֆֆու մասին
«Ոչ մի մտավոր առաջնորդ հայի ընկերական հոգու
զարգացմանը այնքան չի նպաստել, որքան Րաֆֆիի
զորեղ գրչով»:
Շիրվանզադե
«Ես չեմ տեսել մի հայ հեղինակ, որ իսկապես այնքան
համեստ լիներ, որքան Րաֆֆին, միևնույն ժամանակ
չեմ կարող ցույց տալ մի հայ գրական գործիչ, որ
այնքան շատ իրավունք ունենար իր գործերով
պարծենալու, որքան Րաֆֆին»:
33. Հետաքրքիր փաստեր
Րաֆֆին հանդես է եկել
Մելիքզադե, Անանուն,
Մել և այլ
կեղծանուններով:
Երևանում կա Րաֆֆու
անվան փողոց, դպրոց:
34. Գրականություն
Ավթանդիլյան Ա. Խ., Պատկերներ Րաֆֆիի
կյանքից, Ալեքսանդրապոլ, 1904։
Գուրգեն Վանանդեցի, Րաֆֆիի
վեպերը, Երևան, 1928։
Արսեն Տերտերյան, Րաֆֆու «Սամվել» պատմական
վեպը, Երկ., Երևան, 1980։
Սերգեյ Սարինյան, Րաֆֆի, Երևան, 1957:
Նույնի, հայկական ռոմանտիզմ, Երևան, 1966։
Նույնի, Րաֆֆի. գաղափարների և կերպարների
համակարգը, Երևան, 1985։
Սամվելյան Խ., Րաֆֆու կյանքը, Երևան, 1957։
Եղիշե Պետրոսյան, Րաֆֆի, Երևան, 1959
Սարգիս Մանուկյան, Րաֆֆիի «Ջալալեդինի»
ծագումը, Երևան, Պետհրատ, 1932, 54 էջ
