1. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí ñàéä,
¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí
äàðãûí 2002 îíû 171/111 òîîò
òóøààëûí õàâñðàëò
ªì÷èéí á¿õ õýëáýðèéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä íèéòëýã õýðýãëýãäýõ àíõàí øàòíû á¿ðòãýëèéí
ìàÿãòûã íºõºõ çààâàð
Íýã. Åðºíõèé ç¿éë
Àíõàí øàòíû áàðèìò ãýæ àæèë ã¿éëãýý ãàðñíûã íîòîëæ áè÷ãýýð á¿ðä¿¿ëñýí
áîëîí áóñàä íîòîëãîîã õýëíý. Àíõàí øàòíû áàðèìò íü íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýë õºòëºõ, ñàíõ¿¿ãèéí
òàéëàí, ìýäýýëëèéã ¿íýí, çºâ ãàðãàõ ¿íäýñëýë áîëíî. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà äîòîîääîî
ìºðäºõ áàðèìò, ìàÿãòûã ýíý çààâàðò íèéö¿¿ëíý. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü àíõàí øàòíû
ìàÿãòóóäûã íýãäñýí æóðìààð óðüä÷èëàí äóãààðëàíà.
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà, íÿãòëàí áîäîã÷ íü ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýýíèé øàò äàìæëàãà, àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä ãàðñàí õºðºíãº, ýõ
¿¿ñâýðèéí õºäëºë, ººð÷ëºëò á¿ðèéã àíõàí øàòíû áàðèìòàä áè÷èëò õèéæ á¿ðä¿¿ëíý.
Àíõàí øàòíû áàðèìòàä ò¿¿íèéã ¿éëäñýí, çºâøººðñºí áóþó øàëãàñàí àæèëòàí ãàðûí ¿ñýã
çóðæ, òàìãà, òýìäýã äàðñíààð óã áàðèìò õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî.
Àíõàí øàòíû áàðèìòûí á¿ðäýëò, ¿íýí çºâèéã ò¿¿íèéã ¿éëäñýí, çºâøººðñºí, øàëãàæ
õ¿ëýýí àâñàí àæèëòàí õàðèóöíà. Àíõàí øàòíû áàðèìòã¿é àæèë ã¿éëãýýã á¿ðòãýë, òàéëàíä
òóñãàõûã õîðèãëîíî.
Õî¸ð. ̺íãºí õºðºíãèéí ìàÿãòûã íºõºõ çààâàð
1.Áýëýí ìºíãºíèé îðëîãî, çàðëàãûí áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ÌÕ-1,2
Áýëýí ìºíãºíèé ã¿éëãýý, ò¿¿íèé õàäãàëàëò õàìãààëàëò, á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ
çîðèëãîîð áýëýí ìºíãºíèé îðëîãî, çàðëàãûí áàðèìòûã õºòºëíº. Áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãûí
øèéäâýðèéí äàãóó õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ áýëýí ìºíãºíèé îðëîãî, çàðëàãûí áàðèìòûã áè÷èæ
íýã, õî¸ðäóãààð ãàðûí ¿ñýã çóðàãäñàíû äàðàà ìºíãºíèé íÿðàâ çîõèõ ã¿éëãýýã õèéíý. “Áýëýí
ìºíãºíèé îðëîãûí áàðèìò”-ààð áýëýí ìºíãèéã òîîëæ õ¿ëýýí àâ÷, çàðëàãûí áàðèìòûã ¿íäýñëýí áýëýí
ìºíãèéã õ¿ëýýëãýæ ºãíº. Ýäãýýð áàðèìòóóäûã 2 õóâü ¿éëäýæ, ìºí㺠òóøààã÷ ýñâýë õ¿ëýýí
àâàã÷ íàðò 1 õóâèéã ºã÷, õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéí õàìò 1 õóâèéã íÿðàâ õàäãàëàí “Áýëýí
ìºíãºíèé òàéëàí”-ä áè÷èëò õèéõ ¿íäýñëýë áîëãîíî. Áýëýí ìºíãºíèé îðëîãî, çàðëàãûí áàðèìòóóäûã
äàãàëäàõ áàðèìò áè÷ãèéí õàìò Áýëýí ìºíãºíèé òàéëàíãèéí 1 õóâüòàé õàâñàðãàí, õîëáîãäîõ
íÿãòëàí áîäîã÷èä òóøààíà. Áýëýí ìºíãºíèé íÿðàâ òàéëàíãèéí 1 õóâèéã ººðòºº õàäãàëíà.
2.Áýëýí ìºí㺠îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë
ÍÕÌàÿãò ÌÕ-3
Áýëýí ìºí㺠àâàõ õ¿ì¿¿ñ áýëýí ìºí㺠îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäëèéã àñóóëòûí äàãóó 1 õóâü
íºõºí áè÷èæ, ãàðûí ¿ñãýý çóðñíû äàðàà äàðãà, åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷îîð öîõóóëæ, ãàðûí ¿ñýã
çóðóóëàí, áýëýí ìºíãºíèé çàðëàãûí áàðèìò õàâñàðãàõààð õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷èä ºã÷,
íÿðàâààñ ìºí㺺 àâ÷, áàðèìòûí 1 õóâèéã íÿðàâò ¿ëäýýíý.
3.Áýëýí ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàí
ÍÕÌàÿãò ÌÕ-4
1

2. ̺íãºíèé íÿðàâ îðëîãî, çàðëàãûí áàðèìòóóä, ìºí㺠îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë çýðãèéã ¿íäýñëýí
áàðèìò òóñ á¿ðýýð ºäºð á¿ð áýëýí ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàíã 2 õóâü ¿éëäýí, 1 õóâèéã
õîëáîãäîõ áàðèìòóóäûí õàìò íÿãòëàí áîäîã÷èä òóøààæ, ¿ëäýõ õóâèéã ººðòºº ¿ëäýýíý. Íÿãòëàí
áîäîã÷ áýëýí ìºíãºí ã¿éëãýýíèé òàéëàíãèéí õóóäñûã íü õîñîîð èæèë äóãààðëàæ íÿðàâò ºãºõ
áºãººä òýðõ¿¿ äóãààðûí òîî ñàíõ¿¿ãèéí æèëä òàñðàëòã¿é ìºðäºãäºæ áàéâàë çîõèíî.
4.Áýëýí ìºíãºíèé òîîëëîãûí áàòàëãàà
ÍÕÌàÿãò ÌÕ-5
̺íãºí õºðºíãèéí íÿðàâ àæèë õ¿ëýýëöýõýä, òàéëàíò õóãàöàà /óëèðàë, æèë/-íû ýöýñò
áîëîí ãýíýòèéí òîîëëîãî õèéõýä áýëýí ìºíãºíèé ¿ëäýãäëèéã äýâñãýðò áóþó âàëþòûí òºðºë á¿ðýýð
òîîëæ, áýëýí ìºíãºíèé òîîëëîãûí áàòàëãààã 2 õóâü ¿éëäýíý. Õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ íü òîîëëîãûí
êîìèññîîñ ¿éëäñýí “Áýëýí ìºíãºíèé òîîëëîãûí áàòàëãàà”-íû 1 õóâèéã ¿íäýñëýí ìºíãºí õºðºíãèéí
íÿðàâûí òîîöîîã áîäíî.
Ãóðàâ. Áàðàà ìàòåðèàëûí ¿íýò ç¿éëèéí ìàÿãòûã
íºõºõ çààâàð
1. Áàðàà, ìàòåðèàë õ¿ëýýí àâàëòûí áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-1
Áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãààñ èðæ áàéãàà áàðàà, ìàòåðèàëûí ¿íý á¿õèé ç¿éëñ, òîî
õýìæýý, çýðýã äóãààðûí õóâüä äàãàëäàí èðñýí áàðèìòòàéãàà òîõèðîõã¿é áàéõ, õàéðöàã, ñàâ,
áàãëàà áîîäîë, ëîö, ëîìáî çàäàð÷ ãýìòñýí ¿åä ýä õàðèóöàã÷ ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä ìýäýãäýæ
áàéãóóëëàãààñ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé êîìèññ òîìèëóóëæ "Áàðàà, ìàòåðèàë
õ¿ëýýí àâàëòûí áàðèìò"-ààð õ¿ëýýí àâíà. Êîìèññ "Áàðàà, ìàòåðèàë õ¿ëýýí àâàëòûí áàðèìò"-ûã
àñóóëòûí äàãóó 2 õóâü íºõºí áè÷èæ 1 õóâèéã äàãàëäàí èðñýí áàðèìòûí õàìò ýä õàðèóöàã÷èä,
¿ëäýõ õóâèéã òýýâýðëýã÷èä ºãíº.
Ýä õàðèóöàã÷ "Áàðàà, ìàòåðèàë õ¿ëýýí àâàëòûí áàðèìò"-ààð àãóóëàõûí á¿ðòãýëèéã
õºòºëæ òàéëàíãèéí õàìò òàéëàíò õóãàöààíä ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä èð¿¿ëíý. Õàðèóöñàí íÿãòëàí
áîäîã÷ õóðààíãóé äàíñàíä áè÷èëò õèéæ áàðèìòûã õàäãàëíà.
2. Îðëîãûí áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-2
Áýëòãýí íèéë¿¿ëýã÷ áàéãóóëëàãààñ èðñýí áîëîí ººðèéí ¿éëäâýðèéí öåõ, òàñàã, òóñëàõ àæ
àõóéãààñ áîëîâñðóóëñàí ç¿éë, ¿éëäâýðò òàâüæ îëãîñîí òºðºë á¿ðèéí ìàòåðèàëûí
çàðöóóëàãäààã¿é ¿ëäýãäýë, ¿éëäâýðëýëèéí ãîëîãäëîîñ ãàðñàí ººäºñ õàÿãäàë, ¿íäñýí õºðºíãèéí
óñòãàëòààñ àøèãëàñàí ìàòåðèàë, ¿íý á¿õèé ç¿éëèéã îðëîãî áîëãîõîä ýä õàðèóöàã÷ íàð
äàãàëäàí èðñýí áè÷èã áàðèìòûã ¿íäýñëýí îðëîãûí áàðèìòûã 2 õóâü áè÷èæ, 1 õóâèéã ººðòºº àâ÷
àãóóëàõûí á¿ðòãýëä áè÷èëò õèéñíèé äàðàà òàéëàíãèéí õóãàöààíä ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä, ¿ëäýõ
õóâèéã òýýâýðëýã÷ áîëîí ìàòåðèàëûã òóøààã÷èä ºãíº.
3. Çàðëàãûí áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-3
Áàðàà, ìàòåðèàëûí ¿íýò ç¿éëñèéã õóäàëäàí àâàã÷ áàéãóóëëàãàä à÷óóëàõ, íýã àãóóëàõ,
ýä õàðèóöàã÷, íÿðàâààñ íºãººä øèëæ¿¿ëýõ, ººðèéí õýðýãöýýíýýñ èë¿¿ áóþó õýðýãöýýíä
òîõèðîõã¿é ç¿éëèéã õóäàëäàí áîðëóóëàõ, íýãæèéí îðö íîðì òîãòîîãäîîã¿é ìàòåðèàë ¿íýò ç¿éëèéã
¿éëäâýðò òàâüæ îëãîõ, çîõèõ øèéäâýðèéí äàãóó ººð ãàçàð øèëæ¿¿ëýõýä çàðëàãûí áàðèìòûã
ýä õàðèóöàã÷ çºâøººðºë øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí 2 õóâü áè÷èæ, 1 õóâèéã ººðòºº àâ÷ òàéëàíãèéí
õóãàöààíä ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä, ¿ëäýõ õóâèéã õ¿ëýýí àâàã÷èä "Ìàòåðèàë ¿íý á¿õèé ç¿éëèéã
ãàðãàõ çºâøººðºë"-èéí õàìò îëãîíî.
4. Áàðàà ìàòåðèàëûã ãàðãàõ çºâøººðºë
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-4
2

3. Áàðàà ìàòåðèàëûí õºäºë㺺íèéã ýìõ öýãöòýé áàéëãàõ, ºì÷ õºðºíãèéí õàäãàëàëò
õàìãààëàëòûã ñàéæðóóëæ, á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð çºâøººðëèéí õóóäñûã àæ
àõóéí ýðõëýã÷, íÿðàâ íàð 1 õóâü áè÷èæ ¿íý á¿õèé ç¿éëèéã õ¿ëýýí àâàã÷èä îëãîíî. "Áàðàà
ìàòåðèàëûã ãàðãàõ çºâøººðºë"-èéã õàðóóë, ìàíààíû õ¿ì¿¿ñ à÷ñàí ç¿éëòýé òóëãàí øàëãàæ
õóðààí àâ÷ äàðààãèéí àæëûí ºäºðò ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä õ¿ëýýëãýí ºãíº. Ǻâøººðºë íü ñàíõ¿¿ãýýñ
òóñãàé íîìåðëîã÷îîð äóãààðëàãäñàí áàéíà.
5. Àãóóëàõûí á¿ðòãýë
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-5
Áàðàà, ìàòåðèàëûí õºäºë㺺í, ¿ëäýãäëèéí òîî õýìæýýã òóõàé á¿ðä ìýäýõ, ò¿¿íèé á¿ðýí
á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð àãóóëàõûí á¿ðòãýëèéã ýä õàðèóöàã÷ ìàòåðèàëûí íýð òºðºë,
çýðýã, äóãààð á¿ð äýýð íýýæ õºòºëíº. Àãóóëàõûí á¿ðòãýëèéã äýâòýð ìàÿãòààð õºòºëíº. Ò¿¿íèé
õóóäàñ íýã á¿ðèéã äóãààðëàí, õóóäàñíû òîîã òàâüæ õàðèóöàã÷ íÿãòëàí áîäîã÷ íü ýä
õàðèóöàã÷èä æèëèéí ýõýíä õ¿ëýýëãýí ºãíº.
Ìàòåðèàë, ¿íý á¿õèé ç¿éëèéí õºäºë㺺íèéã ýä õàðèóöàã÷èä "Áàðàà, ìàòåðèàëûí ¿íý á¿õèé
ç¿éëèéí îðëîãî, çàðëàãûí áàðèìò"-èéã ¿íäýñëýí àãóóëàõûí á¿ðòãýëèéã áèåò íýãæýýð õºòºëæ
ºäºð òóòìûí ¿ëäýãäëèéã òîäîðõîéëîõûí õàìò òàéëàíò õóãàöààíä õàðèóöàã÷ íÿãòëàí áîäîã÷îîð
òàéëàíãàà õÿíóóëæ ¿ëäýãäëèéã áàòëóóëàí ãàðûí ¿ñýã çóðóóëíà. Àãóóëàõûí á¿ðòãýëèéí
õóóäàñ á¿ðèéã äóãààðëàæ, ýöñèéí õóóäñàíä íÿãòëàí áîäîã÷ íèéò äóãààðûí òîîã òàâüæ,
ñàíõ¿¿ãèéí òýìäýã äàðíà.
6. Øààðäàõ õóóäàñ
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-6
Ìàòåðèàëûí ¿íý á¿õèé ç¿éëñèéã áàéãóóëëàãûí ¿éëäâýðëýë, äîòîîä õýðýãöýýíä çàðöóóëàõ
øààðäëàãà ãàðñàí ¿åä óã ç¿éëèéã àâ÷ çàðöóóëàõ õ¿í "Øààðäàõ õóóäàñ"-ûã 1 õóâü ¿éëäýæ
çºâøººðºë àâíà. Ýä õàðèóöàã÷ øààðäàõ õóóäñûã ¿íäýñëýí ìàòåðèàë, ¿íý á¿õèé ç¿éëèéã òàâüæ
îëãîñíû äàðàà àãóóëàõûí á¿ðòãýëä áè÷èëò õèéæ, òàéëàíò õóãàöààíä íÿãòëàí áîäîã÷èä
õ¿ðã¿¿ëíý.
7. Òîîöîî áîäñîí áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-7
Ýä õºðºíãèéí òîîëëîãûã æèëèéí ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàí ãàðãàõûí ºìíº, ýä õºðºíãèéí õàðèóöàã÷
áîëîí ýä õºðºíãèéí òîîöîîòîé õîëáîîòîé àæèëòàí ñîëèãäîõ ¿åä, ýä õºðºí㺠äóòàãäñàí, ýä õºðºíãèéã
õóóëü áóñààð çàðöóóëñàí áàéæ áîëçîøã¿é ãýæ ¿çñýí ¿åä, áàéãàëèéí ãàìøèã, ãàë ò¿éìýð
çýðýã ãýíýòèéí àþóëûí äàðàà, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã ººð÷ëºí áàéãóóëñàí, òàòàí
áóóëãàñàí, äàìïóóðñàí ãýæ çàðëàñàí çýðýã òîõèîëäîëä õèéíý.
Òîîëëîãûí äàðàà ýä õàðèóöàã÷ íàðûí òîîöîîã áîäîæ èë¿¿äëèéã îðëîãî áîëãîõ áà äóòàãäëûã
òºë¿¿ëýõ, ýñâýë çàðëàãà áîëãîæ øèéäâýðëýíý.
Ýä õàðèóöàã÷èéí òîîöîî áîäñîí áàðèìòûã õîëáîãäîõ íÿãòëàí áîäîã÷ 2 õóâü íºõºí áè÷èæ
òîîëëîãûí êîìèññûí ãèø¿¿ä ãàðûí ¿ñýã çóðæ áàòàëãààæóóëíà. Áàðèìòûí íýã õóâü íÿãòëàí
áîäîã÷èä, ¿ëäýõ õóâü ýä õàðèóöàã÷èä õàäãàëàãäàíà.
8. Ýä õºðºíãèéí òîîëëîãûí á¿ðòãýë
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-8
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò çààñíû äàãóó òîîëëîãûã
ÿâóóëíà. Òîîëëîãûí êîìèññ ýä õºðºíãèéí òîîëëîãûã òîãòîîñîí õóãàöààíä çààâðûí äàãóó ¿íýí çºâ,
÷àíàðòàé ÿâóóëæ òîîëëîãûí ÿâö ¿ð ä¿íã êîìèññûí õóðëààð õýëýëöýæ, òîîëëîãûí á¿ðòãýëèéã 2
õóâü ¿éëäýæ áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãàä òàíèëöóóëàí áàòëóóëæ, ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä
õ¿ðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.
Ýä õºðºíãèéí òîîëëîãûí á¿ðòãýëä áàéãóóëëàãûí íýð, ýä õºðºíãèéí íýð òºðºë, õààíà
àøèãëàãäàæ áàéãàà, õºðºíãèéí ÷àíàð áàéäàë çýðãèéã òýìäýãëýõèéí õàìò òîîëëîãûí á¿ðòãýëèéí
õóóäàñ á¿ðèéí àðä òîîëëîãûí êîìèññûí äàðãà, ãèø¿¿ä, ýä õàðèóöàã÷ ãàðûí ¿ñýã çóðíà.
3

4. 9. Áàðàà ìàòåðèàëûí òàéëàí
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-9
Áàðàà ìàòåðèàëûí òàéëàíã àãóóëàõûí íÿðàâ, ýä õàðèóöàã÷ íü àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëàãûí
á¿ðòãýëèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò çààñàí õóãàöààíä àãóóëàõûí á¿ðòãýëä ¿íäýñëýí
ìàòåðèàëûí íýð òºðºë òóñ á¿ðèéí òîî õýìæýýãýýð íýãòãýí ãàðãàíà. Áàðàà ìàòåðèàëûí òàéëàíã
íÿðàâ, ýä õàðèóöàã÷ íàð äýýð õºòëºãäºæ áóé àãóóëàõûí á¿ðòãýëòýé òóëãàí øàëãàæ õ¿ëýýæ
àâíà.
10. Àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí õýðýãëýæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí àøèãëàëòûí á¿ðòãýë
ÍÕÌàÿãò ÁÌ-10
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí àëáàí õýðýãöýýíä ýçýìøèæ áàéãàà
ýä õºðºíãèéã íýð òºð뺺ð àíãèëàí á¿ðòãýæ, óã á¿ðòãýëèéã òîîëëîãûí êîìèññ 3 õóâü ¿éëäýæ, 1
ä¿ãýýð õóâèéã ñàíõ¿¿ãèéí àëáàíä, 2 äóãààð õóâèéã àæ àõóéí ýðõëýã÷ (íÿðàâ)-ä, ¿ëäýõ
õóâèéã ýä õàðèóöàã÷èä ºãíº.
Àæèë÷èí, àëáàí õààã÷äûí õýðýãöýýíä àøèãëàãäàæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí áýëýí áàéãàà
¿ëäýãäëèéã òîîëëîãûí êîìèññ ¿çýæ áèå÷ëýí òîîëîîä òîîëëîãî ÿâóóëñàí õóãàöààã òîäîðõîé çààí
òîîëëîãûí á¿ðòãýëä ãàðûí ¿ñýã çóðíà.
ĺðºâ. Õºäºëìºð öàëèí õºëñíèé ìàÿãòûã íºõºõ çààâàð
1. Àæëûí öàã àøèãëàëòûí á¿ðòãýë
ÍÕÌàÿãò ÖÕ-1
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí àæèë÷èí àëáàí õààã÷äûí àæëûí öàã àøèãëàëòàíä
áàéíãûí õÿíàëò òàâèõ, ¿éëäâýðëýëä çàðöóóëñàí õºäºëìºð, öàëèí õºëñíèé õýìæýýã çºâ
òîäîðõîéëîõ, õºäºëìºðèéí ñàõèëãà áàò, àæëûí öàã àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð àæëûí
öàã àøèãëàëòûí á¿ðòãýëèéã õºòºëíº.
Àæëûí öàã àøèãëàëòûí á¿ðòãýëèéã ñàðûí ýõýíä õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ àæèë÷èí, àëáàí
õààã÷ íýã á¿ðèéí íýðýýð íýýæ, öàã á¿ðòãýã÷èä õ¿ëýýëãýí ºãíº.
¯éëäâýðèéí ãàçðóóäàä öåõ, òàñàã, ýýëæ, õýñãèéí äàðãà, ìàñòåð, òîî á¿ðòãýã÷ çýðýã
õ¿ì¿¿ñ á¿ðòãýíý. Àæëûí öàã á¿ðòãýã÷èä ñàðä (ñàðûí ýõíèé, ýöñèéí öàëèí áîäîõ ¿åä) 2 óäàà
õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷îîð àæëûí öàãèéí á¿ðòãýëèéã øàëãóóëíà. Àæëûí öàãèéã á¿ðòãýõäýý
õ¿í íýã á¿ðèéí ºã뺺, ºäºð àæèëäàà èðñýí öàãèéã 1, 3 ìºðºíä, ºäºð, îðîé òàðñíûã 2, 4 ä¿ãýýð
ìºðºíä, òóõàéí ºäðèéí íèéò
àæèëëàñàí öàãèéã 5 äóãààð ìºðºíä, èë¿¿ àæèëëàñàí öàãèéã
àæèëëàñàí öàãò îðóóëàõã¿éãýýð çîõèõ øèôðýýð àæèëëàñàí öàãèéí àðä 5 äóãààð ìºðºíä òóñ
òóñ á¿ðòãýíý.
Ñàðûí ýöýñò àæèëëààã¿é öàãààñ øàëòãààíòàéã íü çîõèõ øèôðýýð 11 ä¿ãýýð áàãàíàä
íºõºæ áè÷íý.
Öàã àøèãëàëòûã õàâñðàëò 1 –ä çààãäñàí òîîí áîëîí ¿ñãèéí øèôðýýð öàãèéí á¿ðòãýëä
òýìäýãëýëýý õèéæ á¿ðòãýæ áîëíî. Öàã á¿ðòãýã÷èä ñàðûí ýöýñò õ¿í íýã á¿ðèéí öàã
àøèãëàëòûí òîîöîîã ãàðãàæ íÿãòëàí áîäîã÷èä èð¿¿ëíý.
2. Àæëûí öàãèéí òîîöîî
ÍÕÌàÿãò ÖÕ-2
Ñàðûí ýöýñò öàã á¿ðòãýã÷ àæëûí öàãèéí òîîöîîã õ¿í íýã á¿ðýýð áîëîí, öåõ, òàñàã, ýýëæ,
õýñãèéí õýìæýýíä ãàðãàæ õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷îîð øàëãóóëæ õ¿ëýýëãýí ºãíº. Àæëûí
4

5. öàãèéí òîîöîîã ¿íäýñëýí öàëèí õºëñíèé òîîöîîã õèéõ òóë öàã á¿ðòãýã÷èä òîîã öýâýð íÿìáàé,
çàñâàðã¿éãýýð íºõºí áè÷ñýí áàéõ øààðäëàãàòàé.
Õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ àæëûí öàãèéí òîîöîîã àæëûí öàã àøèãëàëòûí á¿ðòãýëòýé õ¿í íýã
á¿ðýýð òóëãàí øàëãàæ õ¿ëýýí àâñàíû ýöýñò, äàðààãèéí øàòíû öàã àøèãëàëòûí á¿ðòãýëèéã
îëãîíî.
3. Àæëûí äààëãàâàð
ÍÕÌàÿãò ÖÕ-3à,3á
Õèéñíýýð áîëîí öàãààð öàëèíæäàã õ¿ì¿¿ñèéí ã¿éöýòãýñýí àæëûã òîäîðõîéëæ, öàëèí
õºëñèéã òîîöîîëîõûí òóëä àæëûí äààëãàâðûã õýðýãëýíý. Àæëûí äààëãàâðûã àæèë ýõëýõèéí ºìíº
öåõ, òàñàã, ýýëæ, õýñãèéí äàðãà, ìàñòåð, òîî á¿ðòãýã÷ íàð àæèë÷èí íýã á¿ðýýð áóþó õýñýã,
òàñãààð íýã õóâü áè÷èæ òºâëºðñºí æóðìààð îëãîíî. Àæèë÷èä àæèë ýõëýõèéí ºìíº àæëûí
äààëãàâàðò áè÷èãäñýí àæèëòàé òàíèëöàæ, òîäðóóëàõ ç¿éëèéã ëàâëàæ àæèëäàà îðíî.
Òóõàéí àæëûã äóóñòàë àæëûí äààëãàâðûã àæèë÷èä ººðòºº õàäãàëæ àæèë äóóññàíû
ýöýñò ýä øàëãàã÷ààð íºõºí áè÷èëò õèéëãýæ, àæëûí ã¿éöýòãýëèéã õ¿ëýýí àâàõàä ìàñòåðò
ºãíº. Àæèë÷èí íýã á¿ðýýð áè÷èõ àæëûí äààëãàâðûã ÖÕ–3à ìàÿãòààð, õýñýã òàñãààð
ã¿éöýòãýõ àæëûí äààëãàâðûã ÖÕ–3á ìàÿãòààð á¿ðòãýõ áºãººä àæèë÷èí íýã á¿ðèéí çýðýã,
öàëèíã õóâààðèëàõ êîýôôèöèåíò, öàëèíã îëãîõ õýëáýðèéã õ¿í á¿ðýýð íºõñºí áàéõ
øààðäëàãàòàé.
4. Öàëèíãèéí òîîöîîíû êàðò
ÍÕÌàÿãò ÖÕ-4
Öàëèíãèéí òîîöîîíû êàðòûã àæëûí öàãèéí òîîöîî, àæëûí äààëãàâðûã ¿íäýñëýí, öàëèí õºëñ
õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ ñàðä íýã óäàà íºõºí áè÷èæ äàðãà, åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷îîð
áàòëóóëæ òàìãà òýìäýã äàðñàí áàéíà.
Öàëèíãèéí òîîöîîíû êàðòûã àæèë÷èí, àëáàí õààã÷èä íýã á¿ðèéí ¿íäñýí íýìýãäýë öàëèí,
ñóóòãàëóóäûã çºâ òîîöîîëîõîä çîðèóëàí õýðýãëýíý.
Öàëèíãèéí
òîîöîîíû êàðòààð
àæèëëàãñàäûí öàëèíã îëãîæ áîëíî.
5. Öàëèí îëãîõ õ¿ñíýãò
ÍÕÌàÿãò ÖÕ-5à, 5á
Öàëèí îëãîõ õ¿ñíýãòèéã õýðýãëýñíýýð àæèë÷èí àëáàí õààã÷ íýã á¿ðèéí öàëèíãèéí îëãîëòîíä
áàéíãûí õÿíàëò òàâèõ çîðèëãîòîé þì. Öàëèí îëãîõ õ¿ñíýãòèéã, õàðèöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ öàëèíãèéí
òîîöîîíû áè÷èëòèéã ¿íäýñëýí ÖÕ–5á ìàÿãòààð õèéæ, äàðãà, åðºíõèé íÿãòëàí áîäîã÷îîð
áàòëóóëàí, ìºíãºí çàðëàãûí áàðèìò áè÷èæ õàâñàðãàæ ìºíãºíèé íÿðàâò õ¿ëýýëãýí ºãíº.
̺íãºíèé íÿðàâ õ¿í íýã á¿ðò öàëèíã îëãîæ ãàðûí ¿ñýã çóðóóëæ äóóññàíû ýöýñò áýëýí ìºíãºíèé
òàéëàíä áè÷èëò õèéæ, íÿãòëàí áîäîã÷èä õóãàöààíä íü èð¿¿ëíý.
Àæèë÷èí àëáàí õààã÷äàä îëãîñîí ñàðûí ýõíèé óðüä÷èëãàà öàëèí, õºëñèéã ÖÕ-5à ìàÿãòààð
îëãîæ, öàëèí, õºëñíèé ñàðûí ýöñèéí òîîöîîã öàëèíãèéí òîîöîîíû êàðò ÖÕ-4 ìàÿãòààð õèéíý.
Òàâ. ¯íäñýí õºðºíãèéí ìàÿãòûã íºõºõ çààâàð
1. ¯íäñýí õºðºí㺠õ¿ëýýí àâàõ, øèëæ¿¿ëýõ
áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ¯Õ-1
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ¿íäñýí õºðºíãèéã øèíýýð õ¿ëýýí àâàõ áóþó çîõèõ
øèéäâýðýýð øèëæ¿¿ëýõýä áàéãóóëëàãûí äàðãà, çàõèðëûí òóøààë áîëîí õîëáîãäîõ øèéäâýðýýð
òîìèëîãäñîí êîìèññ õºðºíãèéí íýð òºðºë á¿ð äýýð õ¿ëýýí àâàõàä íýã õóâü, øèëæ¿¿ëýõýä 2 õóâü
íºõºæ áè÷íý.
¯íäñýí õºðºíãèéã øèíýýð õ¿ëýýí àâàõàä òîìèëîãäñîí êîìèññ äàãàëäàí èðñýí áàðèìò
áè÷ãèéã ¿íäýñëýí ¯Õ-1 ìàÿãòûã àñóóëòûí äàãóó íºõºí áè÷èæ, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí
5

6. äàðãà, çàõèðëààð áàòëóóëàí, äàãàëäàõ áàðèìòûã õàâñàðãàí àæëûí 3 õîíîãèéí äîòîð íÿãòëàí
áîäîã÷èä èð¿¿ëíý.
¯íäñýí õºðºí㺠õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷, áàðèìò, äàãàëäàí èðñýí áè÷èã áàðèìòûã òóëãàí
øàëãàñíû ýöýñò ¿íäñýí õºðºíãèéí äàíñàíä áè÷èëò õèéæ, ÍÕÌàÿãò ÁÌ-10-èéã àñóóëòûí äàãóó
íºõºí õºòºëíº.
¯Õ-1 áàðèìò íü îðëîãî áîëãîõ, øèëæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ¿íäñýí áàðèìò áîëæ ñàíõ¿¿ãèéí
áàðèìòàíä õàäãàëàãäàíà.
2. ¯íäñýí õºðºíãèéí ºðãºòãºë, ñàéæðóóëàëò, èõ çàñâàðûã
õ¿ëýýí àâàõ áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ¯Õ-2
¯íäñýí õºðºíãèéí ºðãºòãºë, ñàéæðóóëàëò, èõ çàñâàð õèéñýí çýðýãò ãàð÷ áàéãàà
çàðäëûí õýìæýýã òóõàé á¿ðä íü ¿íýí çºâ òîäîðõîéëîõ, çàñâàðûí àæëûí ÷àíàðò ¿íýëýëò ºãºõ
çîðèëãîîð àæèë ã¿éöýòãýã÷èéí òºëººëºã÷èéã áàéëöóóëàí åðºíõèé (àõëàõ), íÿãòëàí áîäîã÷
áàðèìòûã 2 õóâü ¿éëäýæ, áàéãóóëëàãûí äàðãà, çàõèðàë áîëîí õîëáîãäîõ ýðõ á¿õèé àëáàí
òóøààëòíààð áàòëóóëæ, íýãä¿ãýýð õóâèéã ººðòºº àâ÷, ¿ëäýõ õóâèéã çàñâàðûí àæèë
ã¿éöýòãýã÷èä ºãíº.
¯íäñýí õºðºí㺠õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ ¯Õ-2 áàðèìòûã ¿íäýñëýí äàíñíû áè÷èëòèéã
õèéæ, ÍÕÌàÿãò ÁÌ-10-ûí õîëáîãäîõ ¿ç¿¿ëýë¿¿äèéã íºõºí õºòºëíº. Ñàíõ¿¿ãèéí áàðèìò áîëãîí
õàäãàëíà.
3. ¯íäñýí õºðºí㺠àøèãëàëòààñ õàñàõ áàðèìò
ÍÕÌàÿãò ¯Õ-3
Òºðºë á¿ðèéí ¿íäñýí õºðºíãèéã àøèãëàëòààñ õàñàõ øàëòãààíûã òîãòîîõ çîðèëãîîð ¿íäñýí
õºðºíãèéí íýð òºðºë òóñ á¿ð äýýð ¯Õ-3 áàðèìòûã òîìèëîãäñîí êîìèññ 2 õóâü áè÷èæ, àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãûí äàðãà, çàõèðëààð áàòëóóëñàíû ýöýñò íýãä¿ãýýð õóâèéã íÿãòëàí
áîäîã÷èä, õî¸ðäóãààð õóâèéã ìàòåðèàë õ¿ëýýí àâàã÷èä èð¿¿ëíý.
Õàðèóöñàí íÿòëàí áîäîã÷ ¯Õ-3 áàðèìòûã ¿íäýñëýí äàíñàíä áè÷èëò õèéæ ÍÕÌàÿãò ÁÌ-10èéã àñóóëòûí äàãóó íºõºí õºòºëæ áàðèìòûã õàäãàëíà.
4. ¯íäñýí õºðºíãèéã äîòîîäîä øèëæ¿¿ëýõ äàãàëäàõ õóóäàñ
ÍÕÌàÿãò ¯Õ-4
Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí äîòîîäîä íýã öåõ, òàñàã, õýñýã, áðèãàä õýëòñýýñ íºãºº
öåõ, òàñàã, õýñýã, áðèãàä õýëòýñò ¿íäñýí õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýõ àãóóëàõ, ñêëàäààñ
àøèãëàëòàíä ºãºõºä çîõèõ øèéäâýðèéã ¿íäýñëýí öåõ, òàñàã, áðèãàäûí äàðãà, ìàñòåð,
àãóóëàõûí íÿðàâ íàð 2 õóâü áè÷èæ, íýãä¿ãýýð õóâèéã íÿãòëàí áîäîã÷èä, ¿ëäýõ õóâèéã õºðºíãº
õ¿ëýýí àâàã÷èä èð¿¿ëíý. Õàðèóöñàí íÿãòëàí áîäîã÷ äàãàëäàõ õóóäñûã õ¿ëýýí àâ÷, ÍÕÌàÿãò ÁÌ10-ä áè÷èëò õèéæ áàðèìòàíä õàâñàðãàí õàäãàëíà.
Çóðãàà. Òîîöîîíû ìàÿãòûã íºõºõ çààâàð
1. Íýõýìæëýõ
ÍÕÌàÿãò ÒÌ-1
Íýõýìæëýõ íü à÷óóëñàí áàðàà, ¿ç¿¿ëñýí ¿éë÷èëãýýíèé õºëñèéã íýõýìæëýõ ¿íäñýí áàðèìò
áîëîõ áºãººä á¿õ òºðëèéí òîîöîîíû äàíñäûã õºòëºõ àíõàí øàòíû áàðèìò áîëíî. Íýõýìæëýõèéã òîîí äýñ
äàðààëëààð äóãààðëàíà. ͪÀÒ ãýñýí ìºðºíä íèéë¿¿ëñýí áàðàà, ¿ç¿¿ëñýí àæèë ¿éë÷èëãýýíä
íîãäîõ Íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàðûã áè÷íý. Õýñãèéí ä¿íã òóõàéí ¿åä ìºðäºæ áóé ͪÀÒ-èéí
õóâèàð ¿ðæ¿¿ëæ ͪÀÒ-èéí ä¿íã òîîöîîëíî. Íýõýìæëýã÷ áàéãóóëëàãûí äàðãà, íÿãòëàí áîäîã÷
ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òàìãà äàðíà.
2. ̺íãºí óðüä÷èëãààíû òàéëàí
6

7. ÍÕÌàÿãò ÒÌ-2
̺íãºí óðüä÷èëãààíû òàéëàí íü ãàäààä, äîòîîä àëáàí òîìèëîëò, õàíãàìæèéí óðüä÷èëãàà ãýõ
ìýò á¿õ òºðëèéí ìºíãºí óðüä÷èëãààíû ã¿éöýòãýëèéã òàéëàãíàõ ¿íäñýí áàðèìò þì. Óðüä÷èëãàà
àâàã÷ûí ãàðãàñàí ã¿éöýòãýë áà îëãîñîí óðüä÷èëãàà, õîëáîãäîõ àíõàí øàòíû áàðèìòòàé
õàðüöóóëàí íÿãòëàí áîäîã÷ óðüä÷èëãàà òàéëàíã õÿíàõ áà èë¿¿/äóòóó çàðöóóëàëòûã
óðüä÷èëãààíû çîðèóëàëò òóñ á¿ðýýð ãàðãàíà. Õÿíàñàí ä¿í ãýñýí áàãàíàä íÿãòëàí áîäîã÷
áàðèìòààð íîòëîãäîæ, òîîöñîí ä¿íã áè÷èõ áà èë¿¿ ýñâýë äóòóó çàðöóóëàëòûã óðüä÷èëãààíû
çîðèóëàëò á¿ðýýð õîëáîãäîõ ìºðºíä áè÷íý.
¯ëäýãäýë áóþó èë¿¿ çàðöóóëñàí ä¿íãèéí òàëààð ìºíãºí îðëîãî çàðëàãûí õýää¿ãýýð
áàðèìòààð îðëîãî ýñâýë çàðäàë áîëãîñîí øèéäâýðèéã òýìäýãëýíý. Ýíý òýìäýãëýëèéã õÿíàñàí
íÿãòëàí áîäîã÷ ¿éëäýíý.
3. Òîîöîîíû ¿ëäýãäëèéí áàòàëãàà
ÍÕÌàÿãò ÒÌ-3
Õàðèëöàã÷ òàëóóäûí õîîðîíä ãàðñàí àæèë ã¿éëãýýã òîäðóóëàí òàéëàíò ¿åèéí ýöýñ äýõ
õîîðîíäûí òîîöîîíû ¿ëäýãäëèéã áàòàëãààæóóëàõäàà óëèðàë, æèëèéí ýöýñò õàðèëöàã÷ òàëóóä
òîîöîîíû ¿ëäýãäëèéí áàòàëãààã ¿éëäýíý. Øààðäëàãàòàé áîë ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàíãèéí äóíäóóð
õèéæ áîëíî. Òîîöîîíû ¿ëäýãäëèéí áàòàëãààã òîîöîî ¿¿ññýí äàíñ òóñ á¿ðýýð õºòëºíº. 2
áàéãóóëëàãûí òîîöîîíû áàðèìòûã òîîöîîíû ¿ëäýãäëèéí áàòàëãààíû õàâñðàëòàä íýãòãýæ ãàðãàíà.
4. Æîëîî÷èéí òîîöîîíû õóóäàñ
ÍÕÌàÿãò ÒÌ-4
Òóõàéí áàéãóóëëàãûí õºíãºí òýðýã íü ÿìàð àëáàí òóøààëòíû õýðýãöýýíä ¿éë÷èëñýí
òàëààðõè ã¿éöýòãýëèéã ãàðãàõäàà æîëîî÷èéí òîîöîîíû õóóäàñûã õýðýãëýíý. Õºíãºí òýðýã
õýðýãëýñýí àëáàí òóøààëòàí õýäýí êì ÿâñíàà õÿíààä ãàðûí ¿ñýã çóðíà. Òîîöîîã íÿãòëàí áîäîã÷
õèéæ, íèéò ä¿íãýýð ò¿ëø, øàòàõóóíû õýìíýëò, õýòðýëòèéã ãàðãàíà.
7