1.1.utga zohioliin-helnii-tuhai

1. Ëåêöèéí àãóóëãà:
1. Óòãà çîõèîëûí õýë ãýæ þó âý?
2. Áè÷ãèéí áà àìàí õýë, òýäãýýðèéí ÿëãàà
3. Ìîíãîë÷óóäûí õýðýãëýæ èðñýí áè÷èã
¿ñãèéí ò¿¿õ
4. Ìîíãîë õýëíèé õºãæëèéí ò¿¿õýí ¿å÷ëýë
5. Õàëõ àÿëãóó óòãà çîõèîëûí õýëíèé
ñóóðü àÿëãóó áîëñîí ó÷èð

2. Óòãà çîõèîëûí õýë ãýæ þó âý?
Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë íü ìîíãîë
¿íäýñòíèé õýë, ñî¸ëûí íýãýí õýëáýð þì.
Ìîíãîë ¿íäýñòíèé õýë ãýäýãò
áîëîâñîðñîí óòãàçîõèîëûí õýëýýñ ãàäíà
óòãàçîõèîëûí õýëíèé õýì õýìæýýíä ¿ë
õàìààðàõ íóòãèéí àÿëãóó, àìàí
àÿëãóó, ýíãèéí ÿðèàíû ¿ã, ýòãýýä ¿ã
çýðýã áàãòàíà. Õýëíèé äýýä õýëáýð íü
óòãàçîõèîëûí õýë ìºí.

3. Óòãà çîõèîëûí õýë ãýæ þó âý?
Àëèâàà óëñûí óòãà çîõèîëûí õýë ãýäýã íü
ºðãºí õ¿ðýýòýé îéëãîëò àæýý. Óòãà çîõèîëûí õýë
íü óðàí çîõèîëûí õýëýýñ èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýòýé
îéëãîëò þì.
Òóõàéí àðä ò¿ìíèéõýý ýðäýì ñî¸ëûí õýë,
ñî¸ëò õ¿ì¿¿ñèéí õàðèëöààíû õýðýãë¿¿ð áîëîõ
áºãººä íóòãèéí àÿëãóó, õàð ÿðèà, ýòãýýä ¿ã
õýëëýãýýñ çàð÷ìûí ÿëãààòàé, àðä ò¿ìíèéõýý
îþóí óõààíààð îëîí çóóíû òóðø áîëîâñðîí
ñàéæèðñàí çºâ áè÷èõç¿éí íýãäìýë ä¿ðýìòýé,
çºâ äóóäàõç¿éí òîãòñîí æóðàìòàé, øèëìýë ñàéí
íàéðóóëãàòàé, ¿ãèéí ñàíãààð íýí áàÿëàã õýë
þì.

4. Óòãà çîõèîëûí õýë ãýæ þó âý?
Ìîíãîëûí áèëã¿¿í íîì÷, èõ áè÷ãèéí õ¿í Åíøººá¿¿
Áÿìáûí Ðèí÷èí ìÿíãà ãàðóé æèëèéí ò¿¿õòýé ìîíãîë
áè÷ãèéí õýë íü áàðàã ñàÿ ãàðóé ¿ãòýé, àðäûí àìàí
õýëíèé ¿ãèéí ç¿éëòýé íèéëýýä ãóðâàí ñàÿàñ
íààøã¿é ¿ãòýé ãýæ áîäîõîä õ¿íèé ñýòãýë îþóíä îðäîã
á¿ãäèéã íýâòð¿¿ëýõýä ¿ãýýð íýã èõ äóòàõã¿é ºâ
ñî¸ëòîé ìîíãîë ò¿ìýí ãýæ òýìäýãëýñýí íü áóé.
Àëèâàà àðä ò¿ìíèé óòãà çîõèîëûí õýë íü àíõ àìàí
õýëýýð, õîæèìäîî áè÷ãèéí õýëýýð, ìºí àì áà áè÷ãèéí
õýëýýð çýðýãöýí õºãæäºã áºãººä áîëîâñðîíãóé óòãà
çîõèîëûí õýë çààâàë áè÷ãèéí õýëòýé áàéäàã àæýý.
Ìàíàé äýëõèéä 6000 ãàðóé õýë áàéäàã ãýõ áºãººä
¿¿íýýñ çºâõºí ãóðàâíû íýã îð÷èì íü ººðèéí ¿íäýñòíèé
áè÷ãèéí õýëòýé àæýý.

5. Áè÷ãèéí áà àìàí õýëíèé ÿëãàà
Óòãà çîõèîëûí áè÷ãèéí õýëíèé ýõ,
¿ã¿¿ëáýð, ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéí áàéðëàë íàðèéí
äýñ äàðààòàé áàéõàä àìàí õýëýíä ýíý
øààðäëàãà õàðüöàíãóé áàãà, ¿ã¿¿ëáýð áîëîí
ãèø¿¿äèéí äýñ äàðààã ñîëèõ, çàðèìûã íü
îðõèæ òîâ÷ëîõ çýðãýýð õÿëáàð÷ëàí õàðèëöàæ
áîëíî. Áè÷ãèéí õýëýíä íèéëìýë á¿òýöòýé
¿ã¿¿ëáýð çîíõèëæ áàéõàä àìàí õýëýíä ýíãèéí,
ýíãèéí íèéëìýë á¿òýöòýé ¿ã¿¿ëáýð ãîëäóó
òîõèîëääîã. Áè÷ãèéí õýëíýý öýã òýìäýã, òàñëàë
÷óõàë ¿¿ðýãòýé áîë ÿðèàíû õýëýíä äóóíû ºíäºð
íàì, ºíãº, õ¿÷, àÿëãà, çîãñîö çýðýã ÷óõàë
¿¿ðýãòýé áàéíà.

6. Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õ
• 1269 îíä Þàíü óëñûí Õóáèëàé ñýöýí õààíû çàðëèãààð
Ïàãâà ëàì Ëîäîéæàëöàíû çîõèîñîí “óëñûí áè÷èã” áóþó
äºðâºëæèí ¿ñýã (100-ààä æèë)
• 1599 îíä Ìàíæèéí õààíû çàðëèãààð ìîíãîë ¿ñýãò äóñàë,
áèíò íýìýí çîõèîñîí ìàíæ ¿ñýã (400-ààä æèë)
• 1648 îíä Õîøóóäûí Çàÿ áàíäèäà Íàìõàéæàíöàíû ìîíãîë
¿ñýãò òóëãóóðëàí çîõèîæ ìîíãîë áè÷èãòýé çýðýãöýí
õýðýãëýãäýæ áàéãààä îäîî îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé
õýðýãëýõ áîëñîí òîä áè÷èã (300-ààä æèë)

7. Ìîíãîë÷óóäûí áè÷èã ¿ñãèéí ò¿¿õ
• 1696 îíä ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð ìîíãîë, òºâä,
ñàíñêðèò õýëèéã íýãýí ¿ñãýýð òýìäýãëýõ
çîðèëãîîð çîõèîñîí Ýíýòõýã ãàðàëòàé ¿åò ¿ñýã
á¿õèé ñî¸ìáî ¿ñýã
• 1905 îíä áóðèàä ëàì Àãâààí áóðèàä àÿëãóóíä
ñóóðèëàí çîõèîñîí Âàãèíäðàãèéí ¿ñýã
• Îäîî ìàíàé óëñ 1945 îíîîñ àâ÷ õýðýãëýñýí êèðèëë
¿ñýã á¿õèé áè÷ãèéí õýëèéã àëáàí ¸ñîîð
õýðýãëýæ áàéíà.
• Ìîíãîë áè÷ãèéã ñýðãýýí äýëãýð¿¿ëýõ ¿íäýñíèé
õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ, ÅÁÑ-ä ìîíãîë
áè÷ãèéí õè÷ýýë çààæ áàéíà.

8. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé õºãæëèéí ¿å÷ëýë
• Îëîí çóóí æèëèéí õºãæëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í
áîëñîí ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé õºãæëèéã
Ǻâëºëòèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí, àëòàé õýëíèé
îíîë÷, àêàäåìè÷ Á.ß.Âëàäèìèðöîâ, Àìåðèêèéí
ýðäýìòýí Í.Í.Ïîïïå, Óíãàðûí ýðäýìòýí Ë.Ëèãåòè,
ßïîíû ýðäýìòýí Ø. Îçîâà, Ìîíãîëûí àêàäåìè÷
À,Ëóâñàíäýíäýâ, Ø.Ëóâñàí-âàíäàí,
Ä.Òºìºðòîãîî, ªâºðìîíãîëûí ×.Ìàíäàõ çýðýã
ýðäýìòýä ñóäëàí àíãèëæýý.

9. Ìîíãîë õýëíèé õºãæëèéí ¿å÷ëýë
• Á.ß.Âëàäèìèðöîâ: 1.Íèéò ìîíãîë õýë; 2. Ýðòíèé
ìîíãîë õýë; 3. Äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýë; 4. Îð÷èí
¿åèéí ìîíãîë õýë ̺í ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé
õºãæëèéã àíãèëàõäàà õóó÷èí áè÷ãèéí õýë,
øèíý áè÷ãèéí õýë ãýæ õî¸ð õóâààæýý.
• Àêàäåìè÷ Ë.Ëèãåòè XIII çóóíààñ ºìíºõ ¿åèéí
ìîíãîë õýëèéã äîòîð íü ºâºã ìîíãîë õýë, ýðòíèé
ìîíãîë õýë ãýæ õî¸ð àíãèëààä ìîíãîë áè÷ãèéí
õýëýýð èëýð÷ áàéãàà õýë àÿëãóóã äóíäàä
¿åèéí ìîíãîë õýëíèé ¿åä áàãòààæýý.

10. Ìîíãîë õýëíèé õºãæëèéí ¿å÷ëýë
• Àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî :
1. ªâºã ìîíãîë õýë
2. Ýðòíèé ìîíãîë õýë / áàðàãöààëáàë ºâºã
ìîíãîë õýëíèé ñ¿¿ë÷ýýñ XI-XII çóóí õ¿ðòýë/
3. Äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýë / áàðàãöààëáàë
XI-XII çóóíû ¿åýñ XV-XVI çóóíû ¿å/
4. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë ãýæ ¿åëýí àíãèëñàí
áàéíà.

11. Ìîíãîë õýëíèé õºãæëèéí ¿å÷ëýë
ªâºðìîíãîëûí ýðäýìòýí ×.Ìàíäàõ:
1. ßçãóóð ìîíãîë õýë /¿ë ìýäýãäýõ ¿åýñ íèéòèéí
òîîëëûí VIIçóóí õ¿ðòýë/,
2. Ýðòíèé ìîíãîë õýë /VIIçóóíààñ XIIçóóíû äóíä
¿å õ¿ðòýë/
3. Äóíäàò ýðòíèé ìîíãîë õýë /XIIçóóíû äóíä ¿å
áóþó XIIIçóóíû ýõýí ¿åýñ XVIçóóíû ýöýñ áóþó
XVII çóóíû ýõýí ¿å õ¿ðòýë/
4. Îéð ýðòíèé ìîíãîë õýë /XVII çóóíû ýõíýýñ XX
çóóíûã õ¿ðòýëõ ¿å/
5. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë / XX çóóíû ýõíýýñ îäîî
õ¿ðòýë/ ãýæ àíãèëæýý.

12. Õàëõ àÿëãóó íü óòãà çîõèîëûí
õýëíèé ñóóðü àÿëãóó ìºí
• Àëèâàà ¿íäýñòíèé óòãà çîõèîëûí õýë
íýãýí íóòãèéí àÿëãóóíä òóëãóóðëàí
õºãæäºã áºãººä óòãà çîõèîëûí õýë
òîãòâîðæèí õºãæèõ øèìò õºðñ áîëñîí òýð
àÿëãóóã ñóóðü àÿëãóó õýìýýí íýðëýäýã.
• Ìîíãîëûí îð÷èí ¿åèéí óòãà çîõèîëûí
õýëíèé ñóóðü áîëñîí àÿëãóó íü õàëõ
àÿëãóó þì.

13. Õàëõ àÿëãóó óòãà çîõèîëûí õýëíèé
ñóóðü àÿëãóó áîëñîí ó÷èð
• Õàëõ àÿëãóóãààð õýëýëöýã÷èä õàìãèéí
ºðãºí óóäàì íóòàãò òàðõàí ñóóæ, õàìãèéí îëîí
õ¿ì¿¿ñ ýíý àÿëãóóãààð ÿðèëöäàã.
• Õàëõ àÿëãóó íèéãýì ñî¸ëûí ò¿¿õýí îíöëîã áîëîí
òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí õýëíèé õºãæëèéí
çàìíàëààðàà áóñàä àÿëãóóíààñ íèëýýä àõèæ,
òýäýíä ¿ëãýð æèøýý áîëîõóéö àÿëãóó áîëæ
÷àäñàí.
• Õàëõ àÿëãóó íýãäìýë øèíæòýé áºãººä ìîíãîë
õýëíèé îëîí íóòãèéí àÿëãóóíä çóó÷ áîëæ,
àÿëãóóíóóäûí ººð õîîðîíäîî ó÷ðàà îëîëöîõ
õýðýãë¿¿ð áîëîí ¿éë÷èëñýýð èðæýý.

14. Õàëõ àÿëãóó óòãà çîõèîëûí õýëíèé
ñóóðü àÿëãóó áîëñîí ó÷èð
• Õàëõ àÿëãóóíû ¿íäñýí îíöëîãóóä óòãà çîõèîëûí
õýëòýé ¿íäñýíäýý òîõèð÷ ãîë áàðèìæàà áîëäîã.
Õàðèí áóñàä àÿëãóóíààñ èõýâ÷ëýí ¿ãèéí
ñàíãàà áàÿæóóëäàã.
• Ìîíãîëûí óòãàçîõèîëûí õýë áóñàä îëîí
àÿëãóóíûõàà äýýä õýëáýð áîëäãèéí õóâüä íýã
òàëààñ àÿëãóó õîîðîíäûí çºðºº ÿëãààã áàãàñãàí
æèãäð¿¿ëýõ, íºãºº òàëààñ àìüä àÿëãóóíû çºðºº
ÿëãààã ¿ë àíõààðàí õýì òýãø ¿éë÷ëýõ
¿¿ðãèéã õàìòàä íü ã¿éöýòãýäýã áàéíà.

15. Óòãàçîõèîëûí õýëèéã ñàéòàð
ýçýìøèíý ãýäýã íü:
• Á¿õ íèéòýýð äàãàæ ìºðääºã çºâ áè÷èõç¿é,
çºâ äóóäàõç¿é, õýëç¿é, ¿ãèéí ñàí,
íàéðóóëãàç¿éí òîãòñîí õýì õýìæýýã ñàéí
ìýäýæ, õýëýý çºâ õýðýãëýõ ÷àäâàð,
äàäàëòàé áîëíî ãýñýí ¿ã.
• Ñî¸ëòîé õ¿í á¿ðèéí ýçýìøâýë çîõèõ õýëíèé
ò¿ãýýìýë áîëîîä òîãòâîðòîé ä¿ðýìæñýí
ìýäëýãèéã óòãàçîõèîëûí õýëíèé õýì õýìæýý
ãýíý.

16. Àøèãëàñàí ìàòåðèàë:
• Ñ. ̺ºìºº, Ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é, ÓÁ.,1979,
• Ø. Ëóâñàíâàíäàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö
/àâèà, àâèàëáàð õî¸ð/ , ÓÁ.,1967
• Æ.Íàäìèä, Æ.Ñàíæàà, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé
àâèàç¿é, ÓÁ.,1993,
• Ý.Âàíäóé, Õàëõûí àÿëãóó, ò¿¿íèé ¿ãñèéí ñàí, “Õàëõ
àÿëãóó”, Óá., 1970
• Æ.Öîëîî,Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é,ÓÁ.,1976,
• ÌÓÁÈÑ, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë, ÓÁ.,2004,
• ÌÓÈÑ, Ìîíãîë õýëíèé ñóðàõ áè÷èã, ÓÁ.,1998,
• http:// Êhelzasag.mn/ âåéá ñàéò