Առարկա ՝ Կենսաբանություն 9-2 դասարան

1. ՍՊԻՏԱԿՈՒՑՆԵՐ
Ալեքսանյան Տաթևիկ
9-2 դասարան
Կենսաբանություն

2.  Սպիտակուցները (պրոտեիններ)
բարձրամոլեկուլային բնական օրգանական
միացություններ են: Սպիտակուցների
մոլեկուլները պարունակում են ածխածին,
ջրածին, ազոտ, թթվածին և ծծումբ, որոշ
տեսակներ՝ նաև ֆոսֆոր: Սպիտակուցները a -
ամինաթթվային օղակներից կազմված շղթաներ
են և կազմում են բջիջների չոր զանգվածի 50%-ից
ավելին: Լինելով կենդանի օրգանիզմների
կենսագործունեության արդյունք (սինթեզվում են
կենդանի բջիջների կողմից)՝ սպիտակուցներն
ապահովում են նրանց գոյության, զարգացման,
հասունացման և սերնդային նմանակի
վերարտադրման հնարավորությունները:
Սպիտակուցների հատկությունները
պայմանավորված են նրանց մեջ ամինաթթուների
հաջորդականությամբ:

3.  Օրգանիզմում սպիտակուցների դերը շատ
տարատեսակ է: Յուրաքանչյուր սպիտակուց ունի
յուրահատուկ ֆիզիոլոգիական գործառույթներ:
Կառուցվածքային սպիտակուցները մասնակցում են
օրգանիզմի տարբեր կառուցվածքների գոյացմանը:
Բջիջների թաղանթները, ներբջջային
գոյացությունները, նյարդային ցողունների
թաղանթները բաղկացած են հատուկ չլուծվող
սպիտակուցներից, որոնք բազմաշաքարների և
ճարպերի հետ առաջացնում են բարդ միացություններ:
Էլաստին սպիտակուցն արյունատար անոթների
բաղադրիչներից է: Մաշկը, ջլերը, կապանները,
աճառները, ոսկրերը պարունակում են կոլագեն
սպիտակուցը: Կերատինները մազերի, եղունգների,
փետուրների, եղջերային գոյացությունների հիմնական
կառուցվածքային միավորներն են:

4.  Սպիտակուցային հորմոնները մասնակցում են
օրգանիզմի աճին ու բազմացմանը: Հատուկ
լուսազգայուն սպիտակուցի՝ ռոդոպսինի շնորհիվ
աչքի ցանցաթաղանթի վրա առաջանում է դիտվող
առարկայի պատկերը: Մկանները կծկվում ու
թուլանում են միոզին և ակտին սպիտակուցների
շնորհիվ: Այս սպիտակուցներով է
պայմանավորված կենդանիների շարժվելու
ունակությունը: Որոշ կենդանիների, օրինակ`
օձերի, միջատների, և բույսերի թույները նույնպես
սպիտակուցներ են: Առանձին սպիտակուցներ
սննդանյութ են (կուտակվում են ձվի
սպիտակուցային թաղանթում և բույսերի
սերմերում): Սպիտակուցների կարևոր խումբ են
ֆերմենտները:

5.  Օրգանիզմում բոլոր քիմիական շարժընթացներն
իրականանում են դրանց մասնակցությամբ, առանց
ֆերմենտների օրգանիզմում անհնարին են
մարսողությունը, թթվածնի յուրացումը, նյութերի
փոխանակությունը, էներգիայի կուտակումը, արյան
մակարդումը և այլն: Որոշ սպիտակուցներ ունեն
փոխադրող գործառույթներ. էրիթրոցիտներում
պարունակվող հեմոգլոբինը թթվածինը թոքերից
փոխադրում է դեպի հյուսվածքներ և օրգաններ, իսկ
այնտեղից` ածխաթթվական գազը դեպի թոքեր,
որտեղից էլ արտաշնչման ժամանակ այն դուրս է
գալիս օրգանիզմից:

6.  Սպիտակուցներն ունեն նաև պաշտպանական
գործառույթներ: Երբ արյան մեջ ախտածին
բակտերիաներ են թափանցում, օրգանիզմում
առաջանում են հակամարմիններ՝
իմունոգլոբուլիններ: Այս սպիտակուցները
չեզոքացնում են ախտածին միկրոօրգանիզմների
կենսագործունեության արգասիքները:
Պաշտպանական գործառույթներից է նաև արյան
մակարդումը: Արյան պլազմայում լուծված անգույն
ֆիբրինոգեն սպիտակուցն արյունատար անոթի
վնասված տեղում արագ պոլիմերվում է՝ վերածվելով
ֆիբրինի սպիտակ թելիկների:Բոլոր սպիտակուցները
(լուծվողներ և չլուծվողներ, կենսաբանորեն ակտիվներ
և թունավորներ), անկախ իրենց բազմազանությունից և
գործառույթների տարբերությունից, բաղկացած են
ամինաթթուներից, որոնք քիմիական (պեպտիդային)
կապերով միացած գծային պոլիմերներ են:

7.  1. Բջջի կորիզում պարունակվող ԴՆԹ-ի երկար
մոլեկուլները կրում են լրիվ
 տեղեկույթ օրգանիզմի բոլոր սպիտակուցների
կառուցվածքի մասին:
 2. Գենի նուկլեոտիդների հաջորդականությունից
ժառանգական տեղեկույթն արտատպվում
է մատրիցային–ՌՆԹ (մ-ՌՆԹ) կոչվող հատուկ նյութի
մոլեկուլների տեսքով:
 3. Մ-ՌՆԹ-ի տեղեկույթի համաձայն` ռիբոսոմներ
կոչվող փոքրիկ բջջային մասնիկները կառուցում են
շղթաներ ամինաթթուներից` դրանք որոշակի կարգով
միմյանց միացնելով:
 4. Հենց որ ավարտվում է պոլիպեպտիդային շղթայի
սինթեզը, այն անմիջապես հավաքվում է հատուկ
կերպով` ձեռք բերելով իրեն բնորոշ ձև:
 5. Բարդ սպիտակուցային կոմպլեքսները բաղկացած են
մի քանի պոլիպեպտիդային շղթաներից: