2. Սպիտակուցները (պրոտեիններ) բարձրամոլեկուլային բնական օրգանական
միացություններ են: Սպիտակուցների մոլեկուլները պարունակում են
ածխածին, ջրածին, ազոտ, թթվածին և ծծումբ, որոշ տեսակներ՝ նաև ֆոսֆոր:
Սպիտակուցները a - ամինաթթվային օղակներից կազմված շղթաներ են և
կազմում են բջիջների չոր զանգվածի 50%-ից ավելին: Լինելով կենդանի
օրգանիզմների կենսագործունեության արդյունք (սինթեզվում են կենդանի
բջիջների կողմից)՝ սպիտակուցներն ապահովում են նրանց գոյության,
զարգացման, հասունացման և սերնդային նմանակի վերարտադրման
հնարավորությունները: Սպիտակուցների հատկությունները
պայմանավորված են նրանց մեջ ամինաթթուների հաջորդականությամբ:
Օրգանիզմում սպիտակուցների դերը շատ տարատեսակ է: Յուրաքանչյուր
սպիտակուց ունի յուրահատուկ ֆիզիոլոգիական գործառույթներ:
Կառուցվածքային սպիտակուցները մասնակցում են օրգանիզմի տարբեր
կառուցվածքների գոյացմանը: Բջիջների թաղանթները, ներբջջային
գոյացությունները, նյարդային ցողունների թաղանթները բաղկացած են
հատուկ չլուծվող սպիտակուցներից, որոնք բազմաշաքարների և ճարպերի
հետ առաջացնում են բարդ միացություններ: Էլաստին սպիտակուցն
արյունատար անոթների բաղադրիչներից է: Մաշկը, ջլերը, կապանները,
աճառները, ոսկրերը պարունակում են կոլագեն սպիտակուցը: Կերատինները
մազերի, եղունգների, փետուրների, եղջերային գոյացությունների հիմնական
կառուցվածքային միավորներն են:
3. Սպիտակուցային հորմոնները մասնակցում են օրգանիզմի աճին ու բազմացմանը:
Հատուկ լուսազգայուն սպիտակուցի՝ ռոդոպսինի շնորհիվ աչքի ցանցաթաղանթի վրա
առաջանում է դիտվող առարկայի պատկերը: Մկանները կծկվում ու թուլանում են
միոզին և ակտին սպիտակուցների շնորհիվ: Այս սպիտակուցներով է պայմանավորված
կենդանիների շարժվելու ունակությունը: Որոշ կենդանիների, օրինակ` օձերի,
միջատների, և բույսերի թույները նույնպես սպիտակուցներ են: Առանձին
սպիտակուցներ սննդանյութ են (կուտակվում են ձվի սպիտակուցային թաղանթում և
բույսերի սերմերում): Սպիտակուցների կարևոր խումբ են ֆերմենտները: Օրգանիզմում
բոլոր քիմիական շարժընթացներն իրականանում են դրանց մասնակցությամբ, առանց
ֆերմենտների օրգանիզմում անհնարին են մարսողությունը, թթվածնի յուրացումը,
նյութերի փոխանակությունը, էներգիայի կուտակումը, արյան մակարդումը և այլն: Որոշ
սպիտակուցներ ունեն փոխադրող գործառույթներ. էրիթրոցիտներում պարունակվող
հեմոգլոբինը թթվածինը թոքերից փոխադրում է դեպի հյուսվածքներ և օրգաններ, իսկ
այնտեղից` ածխաթթվական գազը դեպի թոքեր, որտեղից էլ արտաշնչման ժամանակ
այն դուրս է գալիս օրգանիզմից: Սպիտակուցներն ունեն նաև պաշտպանական
գործառույթներ: Երբ արյան մեջ ախտածին բակտերիաներ են թափանցում,
օրգանիզմում առաջանում են հակամարմիններ՝ իմունոգլոբուլիններ: Այս
սպիտակուցները չեզոքացնում են ախտածին միկրոօրգանիզմների
կենսագործունեության արգասիքները: Պաշտպանական գործառույթներից է նաև
արյան մակարդումը: Արյան պլազմայում լուծված անգույն ֆիբրինոգեն սպիտակուցն
արյունատար անոթի վնասված տեղում արագ պոլիմերվում է՝ վերածվելով ֆիբրինի
սպիտակ թելիկների:
4. Բոլոր սպիտակուցները (լուծվողներ և չլուծվողներ, կենսաբանորեն ակտիվներ և
թունավորներ), անկախ իրենց բազմազանությունից և գործառույթների
տարբերությունից, բաղկացած են ամինաթթուներից, որոնք քիմիական (պեպտիդային)
կապերով միացած գծային պոլիմերներ են:
Միևնույն ամինաթթվային կազմով, սակայն ամինաթթվային մնացորդների տարբեր
հաջորդականությամբ 2 սպիտակուցներ օժտված են տարբեր քիմիական և
կենսաբանական հատկություններով:
Սպիտակուցներում պոլիպեպտիդային շղթաները սովորաբար ունեն պարուրաձև
տարածական կառուցվածք: Պարույրի առանձին գալարներն իրար միացած են
ջրածնային կապով: Տարբերում են սպիտակուցի մոլեկուլի առաջնային, երկրորդային,
երրորդային և չորրորդային կառուցվածքներ:
Սպիտակուցի մոլեկուլում ամինաթթվային մնացորդների հերթականությունը կոչվում է
առաջնային կառուցվածք, իսկ ներմոլեկուլային կարգավորվածությունը՝ երկրորդային:
Երրորդայինը պոլիպեպտիդային շղթաների տարածական կոնֆիգուրացիան է՝
պոլիպեպտիդային շղթան ամբողջությամբ «ծրարվում» և սևեռվում է ամինաթթուների
կողմնային խմբերի փոխազդեցությունների շնորհիվ: Երբեմն որոշ սպիտակուցների մի
քանի մոլեկուլներ միավորվում են 1 ընդհանուր՝ չորրորդային կառուցվածքի մեջ: Բարձր
ջերմաստիճանի, թթուների, հիմքերի, ծանր մետաղների ազդեցությունից
սպիտակուցները ենթարկվում են կառուցվածքային մեծ փոփոխությունների՝
բնազրկման (դենատուրացում), և կորցնում են կենսաբանական ակտիվությունը:
Տարբերում են պարզ սպիտակուցներ կամ պրոտեիններ՝ կազմված միայն
ամինաթթվային մնացորդներից (ալբումին, գլոբուլին, պրոլամին, գլուտելին, պրոտամին,
հիստոն և այլն), և բարդ սպիտակուցներ կամ պրոտեիդներ, որոնց բաղադրության մեջ
կան նաև այլ միացություններ (օրինակ՝ հեմոգլոբին, նուկլեոպրոտեիդ, միոգլոբին,
ցիտոքրոմ և այլն):
5. Սպիտակուցները սննդի օրաբաժնի հիմնական
կառուցվածքային մասն են: Սննդի միջոցով օրգանիզմ անցած
սպիտակուցները յուրացվում են մարսողական հյութերում
պարունակվող ֆերմենտների ազդեցությամբ: Սննդի
սպիտակուցները ճեղքվում են մինչև ամինաթթուներ, որոնք
աղիներից անցնում են արյան մեջ: Սննդի սպիտակուցների
քայքայումից առաջացած ամինաթթուներից օրգանիզմը
սինթեզում է իրեն անհրաժեշտ կառուցվածքային,
ֆերմենտային, կծկողական և այլ սպիտակուցներ:
Հիվանդությունների ժամանակ մեծանում է անփոխարինելի
(օրգանիզմի կողմից չսինթեզվող) ամինաթթուների` աղիներ
ներթափանցելու և դրանց ներծծվելու միջև ընկած ժամանակը՝
հանգեցնելով հյուսվածքներում սպիտակուցային
փոխանակության ու սինթեզի խանգարման:
Օրգանիզմում սպիտակուցների պաշարի սպառման առավել
վաղ ցուցանիշ է մեզում միզանյութի քանակի նվազումը
(բնականոն վիճակում՝ օրական 20–35 գ):
6. Սպիտակուցները կոչվում են նաև պրոտեիններ
(հունարեն բառ է, նշանակում է կարևորագույն,
առաջնային): Այս անվանումն արտացոլում է
սպիտակուցային նյութերի առաջնակարգ
կենսաբանական նշանակությունը: Որտեղ կա կյանք,
այնտեղ առկա են սպիտակուցները, և հակառակը:
