tuuh

1. “МОНГОЛ НУТАГ ДАХЬ ЭРТНИЙ
ХҮМҮҮСИЙН УЛ МӨР”

2. Доод үе
Хүрлийн үе,
түрүү төмөр НТӨ
III мянган-НТӨ IV
зуун
Палеолит
800000-12000 жилийн
өмнө
Мезолит
12000-8000
жилийн өмнө
Неолит
8000 жилийн
өмнө-НТӨ III
мянган
800000 100000
Дунд үе Дээд үе
40000 12000 Энеолитын буюу зэс
чулууны үе НТӨ IV-III мянган

4. Монгол нутагт палеолитын доод үеэс эртний хүн амьдарч
эхэлжээ. Тэр цагт дэлхийд плейстоцений уур амьсгал ноёлж
байв. Плейстоцений ид үед дэлхийн хуурай газрын гуравны нэг нь
мөсөнд хучигдаж, хучлагын зузаан 2-3 км хүрчээ.
Гэвч манай орон Европ, Хойд Америкийг бодвол мөсөн хучлага
багатай байлаа. Эртний хүмүүс суурьших үед Монголын говь
хээр зөөлөн уур амьсгалтай, навчит болон шилмүүст ойтой, харин
уулархаг хангайн бүс нь мөсөнд хучигдсан байв.
Плейстоцений үед өдгөө мөхөж үгүй болсон арслан заан, савагт
хирс, одос үхэр болон буга, баавгай, чоно гэх мэт амьтад амьдарч
байлаа.
Монголын нутагт өвөг хүмүүс амьдарч байсны гэрч нь
Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо сумын Нарийн голын хөндийн
бууц суурин юм. Эрдэмтэд тэрхүү чулуун зэвсгийн дархны газар
бүхий бууцыг малтан шинжлээд, 800 000 жилийн настай болхи
хайрган зэвсгүүд олсон байна.

5. Үүнээс арай хожуу үеийнх боловч маш эртний өөр нэг дурсгалт
газар байдаг нь тус аймгийн Баянлиг сумын Цагаан агуй юм.
Энэ агуйд 730 000 жилийн өмнө эртний хүмүүс орогнон амьдарч
байжээ.
Аж ахуй, багаж зэвсгийн хийцэд гарсан дэвшил
Монгол нутагт анх суурьшсан эртний хүмүүс олзворлох болон
түүвэрлэх аж ахуй эрхэлж байв. Тэд болхи хайрган зэвсэгтэй,
түүнийгээ ургамлын үндэс ухах, цохих, юм хугачих, хэрчихэд
ашиглаж байжээ.
Эртний хүмүүс хайргаар зэвсэг хийхдээ бэлдэцээс үлдэц,
цуулдас гаргах аргыг олсон нь чулуун зэвсэг бүтээх үндсэн арга
болж хөгжив. Улмаар арга нь нарийсч, хатуу цахиурлаг
чулуугаар гилбэр (гар сүх), хусуур, хянгар, хутга хийж сурчээ.
Гэвч эдгээр зэвсгээр том амьтдыг агнах боломжгүй байв.

7. Доод палеолитын үед эртний хүмүүс үхсэн амьтны махаар
хооллож, зэвсгээ үхсэн амьтны арьс хуулах, мах огтлох,
зүсэх, яс хугачих, мод зорох зэрэгт ашигладаг байжээ.
Дунд палеолитын үед (100 000 жилийн өмнө) эртний хүмүүс
үзүүр мэсийг ишинд бэхэлж, зүймэл зэвсэг болох жад хийж
сурав. Жад буюу зүймэл зэвсэг зохион бүтээснээр тэд том
амьтдыг агнах чадвартай болжээ. Дунд палеолитын үед бас
нэг дэвшил гарсан нь гал эзэмшсэн явдал байлаа. Энэ нь
хүний түүхэн дэх томоохон ололтуудын нэг байлаа.
Эртний хүмүүс галыг анх байгалийн түймрээс авч,
унтраалгүй манаж сурчээ. Гал эзэмшсэнээр тэдний аж ахуй,
оюун санаанд дэвшил гарав.
Дээд палеолитын үед (40 000 жилийн өмнө) эртний хүмүүс
ан агнуурын түүхий эдийг хаягдалгүй ашиглаж, яс, эврээр нь
төрөл бүрийн багаж зэвсэг, гоёлын зүйлс, арьсаар нь хувцас
хийх болов.

8. Мөн чулуун зэвсгийн ур хийц ихээхэн сайжирч, шовх ялтсан
хутга зэрэг зэвсэг дэлгэрчээ. Тэр үед хэл яриа үүссэн нь
хүмүүсийн харилцааг шинэ түвшинд гаргав.
Хэл ярианд суурилсан харилцаа хөгжснөөр хүмүүс
мэдлэгээ солилцох нь эрчимжиж, аж ахуйд арилжаа үүссэн
байна. Улмаар хүмүүс мезолитын үед (12 000 жил) нум сум
хэмээх шинэ зэвсэг зохион бүтээсэн нь гөрөөний олзыг
ихээр нэмэгдүүлжээ.
Түүнчлэн загасчлал ан агнуурын нэг эх сурвалж болов.
Аж ахуй ийнхүү эрчимжсэнээр хүн ам өсчээ. Хүн ам өсөхийн
хэрээр олзворлох, түүвэрлэх аж ахуй эрчимжиж, байгалийн
нөөцийг улам ихээр ашиглаж байлаа.

10. Эртний шүтлэг, урлагийн үүсэл
Дунд палеолитын үеэс эртний хүмүүсийн уран төсөөлөл,
хийсвэрлэн сэтгэх чадвар хөгжжээ. Тэд нас барагсдаа амьтан,
эд юмс дагалдуулан оршуулдаг болов. Энэ зан үйл хойд насны
тухай итгэл үнэмшил бий болсны илрэл байлаа.
Эртний хүмүүс цахилгаан цахиж, аянга буудаг, эсвэл зарим
үед ан авын их олзтой байдаг гэх мэт тохиолдлуудыг ажиглаад,
тэдгээрийн ард ер бусын далдын хүч байна гэж хийсвэрлэн
боджээ. Тэд төсөөлөлдөө буй далдын хүчийг эд юмс буюу
амьтдаар төлөөлүүлэн шүтэв. Энэ нь шүтлэгийн анхны хэлбэр
байлаа.
Дээд палеолитын үеэс Монгол нутгийн эртний хүмүүс оюун
санааны ертөнц, итгэл үнэмшлээ хадны зургаар илэрхийлэх
болжээ. Энэ нь Монгол нутаг дахь урлагийн эхлэл байв. Манай
оронд дээд палеолитын хадны зургийн хэд хэдэн чухал дурсгал
байдгаас Ховд аймгийн нутагт орших Хойд Цэнхэрийн агуйн
зураг онцгой байр суурь эзэлдэг. Энэ агуйд зэрлэг амьтдыг уран
гоё, бодитоор зурсны зэрэгцээ мод болон хийсвэр тэмдгүүд
дүрсэлжээ.

11. Ан амьтан зурах уламжлал мезолитын үед үргэлжлэн хөгжсөн
ажээ. Түүнийг илтгэх хадны зураг Увс аймгийн Сагил сумын
нутагт орших Можоогийн хаданд байдаг бөгөөд энд олон үхэр,
янгир дүрсэлжээ.
Ховд аймгийн Манхан сумын Хойд
Цэнхэрийн агуйн зураг
Увс аймгийн Сагил сумын нутагт орших
Можоогийн хадны зураг