ACW - Vlaamse Sociale Week 2011 17 november: Workshop "De ongelijkheid in toegang tot en in gebruik van grondstoffen en materialen" door Peter Tom Jones (KULeuven)

1. Grondstoffenschaarste en ongelijkheid als
uitdagingen voor de transitie naar
rechtvaardige duurzaamheid
Dr. Ir. Peter Tom Jones
(K.U.Leuven/Plan C/TNM)
ACW, Sociale Week
November 2011

2. Overzicht
1. Inleiding
2. Cijfermateriaal
grondstoffenschaarste en ongelijke
verdeling
3. Verklaring voor deze tendensen
4. Oplossing: transitie naar lage-C,
circulaire economie
5. Conclusie: rechtvaardige transities
leveren massa‟s voordelen op
www.petertomjones.be 11/2011 | 2

3. Het preanalytische uitgangspunt
Economie = deelsysteem Aarde (cf. UNEP, 2010)
www.petertomjones.be 11/2011 | 3

4. BAU is geen optie meer...
www.petertomjones.be 11/2011 | 4

5. Grondstoffen als sources
 Biotische grondstoffen: biomassa voor voedsel,
brandstoffen, kledij etc.  hernieuwbaar
 Abiotische grondstoffen:  niet-hernieuwbaar
 Energetische grondstoffen: olie, steenkool, aardgas, uranium
 “Niet-energetische grondstoffen”: FOCUS VANDAAG
 Water
 Land
www.petertomjones.be 11/2011 | 5

6. Het cijfermateriaal

7. Living Planet Report 2010
BAU = SC = Suicide Scenario
www.petertomjones.be 11/2011 | 7

8. Ongelijke verdeling van ecologische
voetafdruk
www.petertomjones.be 11/2011 | 8

9. Klimaatopwarming - gedeelde maar
gedifferentieerde verantwoordelijkheid?
Verleden... Huidige en toekomstige emissies
(Monastersky, Nature, 458, 2009)
www.petertomjones.be 11/2011 | 9

10. Ecologische grenzen, “the non-negotiable basis
for our social and economic development”
Rockström et al., Nature, 461, 2009
www.petertomjones.be 11/2011 | 10

11. Total Material Requirement (TMR) te hoog
en ongelijk verdeeld (TMR  Eco-impact)
Total Material Requirement
(TMR) TMR/capita
=
Direct Material Input
(DMI)
+
Hidden Flows
GDP/capita
(Ecological rucksack)
(Bartelmus, 2003)
www.petertomjones.be 11/2011 | 11

12. Ongelijke consumptie van niet-
hernieuwbare grondstoffen
www.petertomjones.be 11/2011 | 12

13. Uitputting van niet-hernieuwbare
grondstoffen
Gelijkaardig probleem voor
uitputting van
fosfaatvoorraden
www.petertomjones.be 11/2011 | 13

14. Ecologische duurzaamheid:
Vereist Factor 10 reductie milieu-
impact (EVA, CO2(eq.), TMR, etc.)
tegen 2050 voor Westerse landen
www.petertomjones.be 11/2011 | 14

15. Verklaringen

16. Westers groeigericht
ontwikkelingsmodel = achterhaald
 BNP-groeimodel nog steeds dominant (basis voor
doorrekenen programma‟s en begrotingsvoorstellen
politieke partijen… )
 Nochtans, BNP-groeimodel:
 Is ecologisch gezien niet veralgemeenbaar
 Leidt in veel gevallen tot oneconomische groei
 Draagt weinig bij tot welzijnsverhoging
 Heeft verwaarloosbaar effect op (mondiale)
armoedeverlichting  ongelijke verdeling van grondstoffen
www.petertomjones.be 11/2011 | 16

17. Index for Sustainable Economic
Welfare (ISEW) voor westerse landen
 Kritische drempelwaarde
voor „oneconomische
groei‟ al gepasseerd voor
bestudeerde landen
 Economische welvaart
daalt dankzij/ondanks
verdere BNP-groei
GDP
Costanza et al., 2004
www.petertomjones.be 11/2011 | 17

18. ISEW voor „ontwikkelingslanden‟
 Cf. studies for Chili (Castaneda, 1999) en Thailand (Clarke &
Islam, 2005)
 Rolmodellen voor andere „ontwikkelingslanden‟
 Snelle economische groei… maar?
 Kritische drempelwaarde voor „oneconomische groei‟
overschreden… bij lage gemiddelde inkomens = „illusoire
groei‟ (Muradian & Martinez-Alier, 2001)
 Groei door vernietiging van „natuurlijk kapitaal‟
(grondstoffenintensief, exportgeoriënteerd)
www.petertomjones.be 11/2011 | 18

19. BNP-groei, ISEW en armoedebestrijding
 BNP-groei zonder „doorsijpeleffect‟
 Study New Economic Foundation („Growth isn‟t working‟,
2006): $1 (extreme) armoedebestrijding vereiste (in 1990-
2001) $166 mondiale BNP-groei
 Groei met milieukost die armen disproportioneel treft
 Houdt onrechtvaardige economische verdeling in stand
 Armoedebestrijding vereist specifieke programma‟s i.p.v.
economische groei
 Zoektocht naar alternatieve ontwikkelingsmodellen die
„natuurlijk kapitaal‟ in stand houden en ISEW verhogen i.p.v.
BNP
www.petertomjones.be 11/2011 | 19

20. Noord-Zuid-relaties
“Evidence suggests that globalization may be undermining the
conditions required for efficient market allocation, by
creating fewer, bigger firms, more negative externalities, and
more monopolies on nonrival information. (...) Empirical
evidence also suggests that globalization under the principle
of absolute advantage may simply reinforce existing patterns
of winning and losing, leading to even greater concentrations
of wealth, both within and between countries. (Daly &
Farley, 2004:340)
www.petertomjones.be 11/2011 | 20

21. N-Z-relaties
 Geen race to the bottom maar stuck at the bottom
 Ecologisch ongelijke ruil (Martinez-Alier)
 Landen met exportgericht, milieuintensief ontwikkelingspad:
 Specialisatieval: enkele specifieke producten (tropisch hout,
ertsen, cash crops etc.)
 Degenererende ruiltermen: dalende prijzen voor Z-producten,
stijgende prijzen voor import van N-producten
 Hulpbronnen van arm naar rijk
 Gevolgen milieuvervuiling van rijk naar arm (cf. ecologische
rugzak: 2 gouden ringen  zes ton afval in bv. Kirgystan)
 Bemoeilijkt toekomstige ontwikkeling van die landen... export
biocapaciteit afremmen, ecokartels oprichten?
www.petertomjones.be 11/2011 | 21

22. The times they are changing
 Homogeen Noord versus Zuid verhaal is niet meer
conform de huidige werkelijkheid die veel complexer en
diverser is…
 Zuiden: steeds heterogener
 Opkomst van China…
www.petertomjones.be 11/2011 | 22

23. De grondstofuitdagingen voor België
en Europa

24. Materialenafhankelijkheid
www.petertomjones.be 11/2011 | 24

25. Kritische grondstoffen voor de EU
Supply risk
Economic importance
www.petertomjones.be 11/2011 | 25

26. Waarom zijn kritische grondstoffen
kritisch?
 Economisch belang (transitie naar groene economie)
 Hoog aanbodrisico:
 Beperkte/geografisch geconcentreerde voorraden,
 Productieconcentratie in China (bv. Zeldzame aardmetalen),
Rusland (edele metalen), Congo (bv. cobalt), Brazilië (bv.
Niobium)…
 Lage substitutie
 Beperkt recyclingniveau
www.petertomjones.be 11/2011 | 26

27. …cruciaal voor de groene economie!
Supply risk Wind energy, electric
cars, energy saving
lamps
Catalysts
PV energy
Batteries
Economic importance
www.petertomjones.be 11/2011 | 27

28. De zeldzame aarden…
www.petertomjones.be 11/2011 | 28

29. www.petertomjones.be 11/2011 | 29

30. Uitdagingen zonder weerga voor België
en EU
 Twee topprioriteiten voor EU:
 Materialenonafhankelijkheid  TMR verlagen
 Energieonafhankelijkheid  incl. CO2(eq) emissies verlagen
 Transitie naar een lage-C en materiaalefficiënte economie!
 Transitie op energetisch vlak
 Transitie naar duurzaam materialenbeheer (SMM)
www.petertomjones.be 11/2011 | 30

31. Het Europese Raw Materials Initiative
www.petertomjones.be 11/2011 | 31

32. Transitie(management) als
enthousiasmerend kader

33. Complexe systeemdynamiek (Rotmans,
DRIFT)
Toestand
Transitie
management
Mismatch
(preventief)
Crisismanagement
(reactief)
Systeemcrisis
Lock-in
Systeem
omgeving Breakdown
Systeem
Tijd
www.petertomjones.be 11/2011 | 33

34. Parallelle transities...
Energiebeheer
Materialenbeheer
Financiën
Mobiliteit
Voeding
Wonen
www.petertomjones.be 11/2011 | 34

35. Multi-actor, vernieuwingsgezinde
netwerken  koplopersmodel
“Triple helix” Kennisinstellingen
Civiele
MVO
samenleving
www.petertomjones.be Boycots & Bycots 11/2011 | 35

36. SocioTechnical (sustainable production)
Behavioural (sustainable consumption)

37. 1. I love Techno
 Koppeling energie- en materialenbeleid:
 Energie-efficiëntie, hernieuwbare energie, (Super)Smart Grids
 Kernelementen duurzaam materialenbeheer:
 Industriële ecologie – cradle to cradle – slim sluiten
 Slimme producten: EcoDesign (LCA)
 Van verbruikers naar gebruikers
 Voorwaarden?
 Pro-actief overheidsbeleid
 Groene fiscaliteit (taksombouw)
 Gerichte sturing van onderzoeksprogramma‟s (cf. IWT, FP7)
www.petertomjones.be 11/2011 | 37

38. EU-energiebeleid
 Grootschalige integratie hernieuwbare energie in
EU is mogelijk:
 68% in 2030; 99,5% in 2050
 + 1,2 miljoen jobs in 2030
 2030: Aardgas = flexibele backup voor wind en zon
 Steenkool en nucleaire energie: volledig
uitdoofscenario
 Massale investering in electriciteitsnetwerk nodig
 Variatie mogelijk tussen High Grid en Low Grid
www.petertomjones.be 11/2011 | 38

39. Materialentransitie: slim sluiten
www.petertomjones.be 11/2011 | 41

40. Materialentransitie: slim sluiten
www.petertomjones.be 11/2011 | 42

41. The benefits of recycling...
Diran Apelian, CR³ Presentation, Leuven, 2010
www.petertomjones.be 11/2011 | 43

42. Recyclageratio‟s moeten naar boven!
(cf. UNEP, 2011)
www.petertomjones.be 11/2011 | 44

43. EoL recycling rates, UNEP 2011
www.petertomjones.be 11/2011 | 45

44. Materialentransitie: slim sluiten
WtP
www.petertomjones.be 11/2011 | 46

45. Materialentransitie: slim sluiten
WtP
www.petertomjones.be 11/2011 | 47

46. Urban Mining (bv. Edele metalen
recycling in Umicore)
www.petertomjones.be 11/2011 | 48

47. Sluiten van kringlopen voor zeldzame
aardmetalen
Centrale
onderzoekslijn
binnen K.U.Leuven
www.petertomjones.be 11/2011 | 49

48. Materialentransitie: slim sluiten
WtP
(E)LFM
www.petertomjones.be 11/2011 | 50

49. Case-study: Closing the Circle/Enhanced
Landfill Mining (ELFM)
 2009:
 Oprichting ELFM Consortium
 K.U.Leuven, VITO, UH, OVAM,
LRM, LNE, Group Machiels
 EFRO Demonstratie CtC
 2010:
 1st Intern. ELFM Symposium
 IWT O&O ELFM, 6 M€ budget
 2011-2013:
 Opstart CtC (230 M€ invest.)
 ELFM Goes international
www.petertomjones.be 11/2011 | 51

50. EU FP7 ENV 6.1-3 ELMIRE: Concept
www.petertomjones.be 11/2011 | 52

51. ELFM  Concept “Tijdelijke opslag” i.p.v.
verbranding met energierecuperatie
www.petertomjones.be 11/2011 | 53

52. Slimme producten, materialen op maat
 Multifunctionaliteit & modulariteit
 Ecodesign:
 Voor hergebruik, reassemblage, sluiten
kringlopen, minimale impact tijdens
gebruiksfase
 Ook op systeemniveau (bv. stadsplanning)
 Nieuwe reguleringsvormen
 Extended producer responsibility (EPR) &
terugnameplicht
www.petertomjones.be 11/2011 | 54

53. Van producten naar diensten
www.petertomjones.be 11/2011 | 55

54. Recyclage is slechts een deel van de oplossing
(Groeiende vraag vereist primaire materialenstroom ondanks
goede recyclage (cf. aluminium))
Martchek (2007);
Stijgende Al stock in
technosfeer
www.petertomjones.be 11/2011 | 56

55. De essentie van (meta)transitie = veranderingen
in normen, waarden en cultuur
Material (β)
Social (γ)
Cultural (α)
www.petertomjones.be 11/2011 | 57

56. 2. We need to change our behaviour
www.petertomjones.be 11/2011 | 58

57. World 2.0: Terug naar boomhutten?
Neen, danku
www.petertomjones.be 11/2011 | 59

58. Behoefte aan inspirerende
toekomstbeelden: „Leitbilder‟
Pull-effect even belangrijk als push-
effect

59. Urgenda, 2010
www.petertomjones.be 11/2011 | 61

60. Status transitie?
Energie materialen
voeding wonen
toerisme mobiliteit
www.petertomjones.be 11/2011 | 62

61. De weg vooruit:
rechtvaardige transities!
 Koppeling ecologische en sociale kwestie
 Rechtvaardige transitie  gedeeld,
mobiliserend, enthousiasmerend Leitbild
 Niet-handelen  ecologische impact treft
vooral de zwakkeren
 Opportuniteiten op het vlak van groene jobs,
waardig werk
 Transitie naar groene en sociale fiscaliteit
 OPRICHTING VAN HET VLAAMSE
TRANSITIENETWERK VAN HET
MIDDENVELD! (Sinds Mei 2010!)
www.petertomjones.be 11/2011 | 63

62. De voordelen van een transitiebeleid
naar duurzaam grondstoffenbeleid
 Nieuwe jobs
 Energie- en
materialenautonomie
 Leefbare steden – minder
gezondheidskosten
(Pittel en Rubbelke, 2008)
 Kenniseconomie cleantech
& aantrekken investeringen
 Hier en nu, geen vrijbuiters!
 Bijdrage aan een (meer)
rechtvaardige wereld
www.petertomjones.be 11/2011 | 64

63. Dank voor de aandacht!
Foto Carl Vandervoort
Dr. Ir. Peter Tom Jones
IOF Research Manager Industrial Ecology and SMM
Centre for high temperature processes, metallurgy and refractory
materials
Centre for Resource Recovery and Recycling (CR³) & SMaRT-Pro²
IOF Knowledge Platform: http://smart-pro2.eu
Enhanced Landfill Mining Research Consortium:
http://www.elfm-symposium.eu
Dept. MTM, K.U.Leuven
peter.jones@mtm.kuleuven.be
www.petertomjones.be
www.petertomjones.be 11/2011 | 65