άρθρο για τη φοροδιαφυγή και την εθνική κουλτούρα

1. Το πολιτισμικό πρόσωπο της φοροδιαφυγής
Η Ελλάδα έχει τον υψηλότερο δείκτη απόστασης εξουσίας, ενώ η γραφειοκρατία και η
εξάρτηση από το κράτος και τους μηχανισμούς του είναι μεγάλη. Γράφει ο Γιάννης
Μάρκοβιτς
20 Νοε 2014 - 08:01
του Γιάννη Μάρκοβιτς*
Σύμφωνα με τις εθνικές πολιτισμικές διαστάσεις του Hofstede, η εθνική κουλτούρα
διαμορφώνεται από τέσσερεις βασικές διαστάσεις: Την απόσταση εξουσίας (power distance)
που είναι η προσωπική αντίληψη για το πόσο η εξουσία μέσα σε ένα οργανισμό κατανέμεται
ίσα ή άνισα μεταξύ των ατόμων. Την αποτροπή αβεβαιότητας (uncertainty avoidance) που
είναι το συναίσθημα απειλής για τις αμφισβητούμενες καταστάσεις που έχει ο άνθρωπος και
η προσπάθειά του να τις αποφύγει επιβιώνοντας σύμφωνα με τους κανόνες, πιστεύοντας σε
απόλυτες αλήθειες και αποφεύγοντας τις συγκρούσεις. Τον ατομικισμό ή τον κολεκτιβισμό
(individualis/collectivism): που καθορίζει πόσο πολύ οι άνθρωποι πιστεύουν ότι πρέπει να
ενδιαφέρονται για τον εαυτό τους ή την άμεση οικογένειά τους σε αντιδιαστολή με την πίστη
ότι οι άνθρωποι ανήκουν σε μια ευρύτερη κοινωνική ομάδα με δεσμούς, οπότε το
ενδιαφέρον τους είναι προσανατολισμένο στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο (οπότε
εμφανίζεται η λεγόμενη «συλλογική ταυτότητα»). Αν είναι το «εμείς» αυτό που κυριαρχεί,
τότε η κοινωνία είναι κολεκτιβιστική, ενώ με το «εγώ» ορίζεται ως ατομικιστική. Την
αρρενωπότητα ή τη θηλυκότητα (masculinity/femininity) που αναφέρεται στην κυριαρχία
της διεκδίκησης και απόκτησης πραγμάτων (είναι η αρρενωπότητα) σε αντιδιαστολή με το
ενδιαφέρον για τους ανθρώπους, τα αισθήματα και την ποιότητα ζωής (είναι η θηλυκότητα).
Σύμφωνα με τις διαχρονικές έρευνες του Hofstede, η Ελλάδα έχει τον υψηλότερο δείκτη
απόστασης εξουσίας, δηλαδή πιστεύει ότι η ιεραρχία πρέπει να τηρείται και οι ανισότητες
μεταξύ των ανθρώπων είναι αποδεκτές. Ως προς τον κολεκτιβισμό, το «εμείς» καθορίζει τις
σχέσεις, η προστασία των μελών με αντάλλαγμα την αφοσίωση είναι σημαντική και ο
νεποτισμός (η οικογενειοκρατία) που σε μια ατομικιστική κοινωνία είναι κάτι το αρνητικό,
στην κολεκτιβιστική κοινωνία θεωρείται ως μια αναμενόμενη συμπεριφορά. Αναφορικά με
την αποφυγή αβεβαιότητας, η Ελλάδα έχει την υψηλότερη βαθμολογία, που σημαίνει ότι δεν
υπάρχει άνεση σε διφορούμενες καταστάσεις, υπάρχει φόβος για το απρόβλεπτο, μήπως
αυτό «στήσει καμιά ενέδρα», ενώ η γραφειοκρατία και η εξάρτηση από το κράτος και τους
μηχανισμούς του είναι μεγάλη, επιδιώκοντας με αυτό τον τρόπο εξασφάλιση και σιγουριά.

2. Οι διεθνείς εμπειρικές έρευνες έχουν δείξει ότι η αποφυγή αβεβαιότητας και ο ατομικισμός
σχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με τη φοροδιαφυγή. Όσο μεγαλύτερη είναι η αποφυγή
αβεβαιότητας και όσο μικρότερος είναι ο ατομικισμός, η εφαρμογή του νόμου, η
εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση και η πίστη στις αξίες και τις αρχές, τόσο υψηλότερη και
εντονότερη είναι η φοροδιαφυγή. Επίσης, η υψηλή απόσταση εξουσίας χαρακτηρίζει τις
χώρες που έχουν χαμηλή φορολογική συμμόρφωση, άρα είναι χώρες που η φοροδιαφυγή
αποτελεί πρόβλημα στην οικονομία, την πολιτική και την κοινωνία. Σημειώνοντας τις
παραπάνω διαπιστώσεις από τις διεθνείς έρευνες, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι οι
πολιτισμικές ερμηνείες για το πρόβλημα της φοροδιαφυγής στην Ελλάδα είναι αρκετά
ευδιάκριτες και συμβατές με τα αποτελέσματα των ερευνών. Με άλλα λόγια, γνωρίζοντας το
γιατί υπάρχει ένα πρόβλημα, ποιες είναι οι γενεσιουργές του αιτίες (στην προκείμενη
περίπτωση οι αιτίες που έχουν πολιτισμική χροιά), τότε οι τρόποι επίλυσης του
προβλήματος αβίαστα προκύπτουν.
Οι προσπάθειες των κυβερνήσεων πρέπει να είναι στην κατεύθυνση της συγκράτησης των
αρνητικών επιδράσεων των πολιτισμικών διαστάσεων. Η εφαρμογή του νόμου που
στηρίζεται στο κράτος δικαίου είναι βασικός μοχλός στην καταπολέμηση της φοροδιαφυγής.
Η εφαρμογή του νόμου δεν έχει να κάνει μόνο με την τήρηση των νόμων, αλλά και με τη
δίκαιη και ισότιμη εφαρμογή τους, με την άμεση και αποτελεσματική επιβολή και εκτέλεση
των ποινών και το αίσθημα ισονομίας και ισοπολιτείας που πρέπει να διακατέχει τους
πολίτες. Συμπληρωματικά, η ανάκτηση εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση βοηθάει προς την
κατεύθυνση καταπολέμησης του φαινομένου. Μια ανάκτηση που δεν μπορεί να υπάρχει
μέσα από πολιτικές παλινωδίες, κοινωνικά και οικονομικά μέτρα που οδηγούν μεγάλο
τμήμα του πληθυσμού στην εξαθλίωση και τη διάλυση θεσμών και μηχανισμών του κράτους,
αλλά και των σχέσεων κράτους-πολίτη. Στις χώρες που δεν υπάρχει αμοιβαία και
αμφίδρομη εμπιστοσύνη μεταξύ κράτους και πολιτών, η φοροδιαφυγή και η φοροαποφυγή
αποτελούν μάστιγα για την οικονομία και την κοινωνία. Κλείνοντας, το μέσον του
κοινωνικού στιγματισμού ως μέτρου αποθάρρυνσης της φοροδιαφυγής (που αρκετά συχνά
προκρίνεται από τα κυβερνητικά στελέχη), έχει ελάχιστα αποτελέσματα και λειτουργεί
αρνητικά σε χώρες με υψηλό δείκτη αποφυγής της αβεβαιότητας και μεγάλης απόστασης
εξουσίας, όπως είναι η Ελλάδα. Ο κοινωνικός στιγματισμός θα είχε πιθανά αποτελέσματα σε
χώρες ατομικιστικές, με χαμηλή απόσταση εξουσίας και εμπεδωμένη φορολογική
συνείδηση. Στην Ελλάδα της πολύχρονης δομικής και οικονομικής κρίσης, απαιτείται
στήριξη του κοινωνικού ιστού και ανασύσταση του κοινωνικού κράτους.
* Ο κ. Γιάννης Μάρκοβιτς είναι διδάκτωρ οργανωσιακής ψυχολογίας