SlideShare a Scribd company logo
1 of 192
Download to read offline
НҮБ-ЫН
ХӨГЖЛИЙН
ХӨТӨЛБӨР
БАЙГАЛЬ ОРЧИН
АЯЛАЛ
ЖУУЛЧЛАЛЫН
ЯАМ
ДАЯН
ДЭЛХИЙН
БАЙГАЛЬ
ОРЧНЫ САН
АРХАНГАЙ АЙМГИЙН ӨЛЗИЙТ СУМЫН
НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ХӨГЖЛИЙН
ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
Захиалагч: “МОНГОЛЫН УНАГАН БАЙГАЛИЙН ХҮЛЦЭЛ БА
ТОГТВОРЖИЛТЫГ ХАНГАХ НЬ” ТӨСӨЛ
Гүйцэтгэгч:
БОДЛОГО СУДЛАЛЫН ТӨВ
Интер оффис, Ерөнхий сайд Амарын гудамж 4,
Сүхбаатар дүүрэг, 8-р хороо, Ерөнхий сайд
Амарын гудамж 4, Улаанбаатар 14200
Утас: 77119027
Факс: 70119419, e-mail: cpr@cpr.mn
Web: www.cpr.mn
ГАЗРЫН МЭРГЭЖЛИЙН БАЙГУУЛЛАГА “ЛАПЛАНД ЭКО” ХХК
2020 он
Улаанбаатар хот
6
НЭГ.ОРШИЛ
1.1 Ажлын зорилго: Сумын байгалийн нөөц, газар ашиглалтын онцлог, нийгэм,
эдийн засаг, соёл, амьдралын хэв маяг, онцлогийг судлан тодорхойлж,
хэрэгцээт болон тохиромжтой байдлын үнэлгээнд үндэслэн иргэд, олон
нийтийн оролцоотойгоор тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, бусад бодлогын
баримт бичигт тулгуурлан сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөө
боловсруулахад энэхүү ажлын зорилго оршино.
Хамрах хүрээ: Сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөө нь тухайн сумын
газар нутгийг бүрэн хамарна.
Хугацаа: Сумын нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл, хөгжлийн бодлого болон дээд
шатны газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний хэрэгжилттэй уялдуулж
сумын нутаг дэвсгэрийн төлөвлөгөөг 5-7 жилд шинэчлэн боловсруулна.
1.2 Ажлын их бүрдэл
“Газрын нэгдсэн мэдээллийн сан байгуулах, газар ашиглалтын төлөвлөгөөг
аймгийн болон сумын түвшинд боловсронгуй болгох”зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх
ажлыг 2 аймгийн 4 сумын газар нутгийг бүрэн хамруулж дараах иж
бүрдэлтэйгээр хийж гүйцэтгэлээ. Үүнд: 1. Хамрагдах 4 сумын дараах тоон
болон статистик мэдээг бүрдүүлэн ажиллана. Үүнд:
 Байр зүйн мэдээ
 Агаар сансрын зургийн мэдээ
 Засаг захиргааны хилийн мэдээ
 Уур амьсгалын мэдээ
 Газрын гадаргын мэдээ
 Байгалийн нөөц, дагалдах баялгийн мэдээ
 Ургамалжилтын мэдээ
 Хөрсний мэдээ
 Ойн мэдээ
 Инженер геологи, гидрологийн мэдээ
 Газар ашиглалтын мэдээ
 Нийгэм эдийн засгийн мэдээ
2. Мэдээлэл дүн шинжилгээ хийж мэдээллийн сан үүсгэн, зохих
боловсруулалтыг хийлээ.
 Бэлтгэсэн тоон болон шинж чанарын мэдээлэлд тулгуурлан тухайн
сумын нутаг дэвсгэрийн газар, байгалийн нөөц, газрын төлөв байдал,
чанарт анализ дүн шинжилгээний тоон боловсруулалтыг хийж зурган
мэдээг төрлөөр /ГНС, ашиглалтын байдал, хүрээлэн буй орчин г.м/
ангилж гаргах ба зохих дүгнэлт зөвлөмжийг гаргана.
 ГЗБГЗЗГ-ын холбогдох хэлтсүүдтэй хамтран ажиллаж тоон мэдээлэлдээ
тулгуурлан ашиглалт бүрээр тохиромжтой байдлын үнэлгээний арга зүйн
дагуу тохиромжтой байдлын үнэлгээ хийж нийгэм эдийн засаг,
статистикийн мэдээг боловсруулж хэрэгцээт байдлыг урьдчилсан
байдлаар тодорхойлж мэдээллийн сан үүсгэнэ.
 Хээрийн хэмжилт судалгааг холбогдох мэргэжилтэн, орон нутагтай
хамтран гүйцэтгэж газар ашиглалтын тохиромжтой байдал, одоогийн
7
ашиглалтыг газар дээр тодруулж зохих хэмжилт, өөрчлөлтүүдийг хийж
иргэд, хуулийн этгээдээс санал болон хэлэлцүүлэг хийнэ. Бэлтгэл
болон хээрийн судалгааны ажлын үр дүнг боловсруулж мэдээллийн санг
шинэчлэн сайжруулж улмаар газар ашиглалтын тохиромжтой болон
хэрэгцээт байдлыг нарийвчлан тодорхойлж нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн
төлөвлөгөөг боловсруулж гаргана.
 Мөн зүй ёсны эрхийн зориулалтаар газар ашиглах боломжтой нөөцийн
байршил, хэмжээг тогтоож, Зураг-т буулган төлөвлөлтөд тусгана.
Хүснэгтийн иж бүрдэл
1. Сумын агаарын температур, хур тунадасны үзүүлэлт
2. Хүснэгт 3.2.1 Хөрсний хэв шинж ба механик бүрэлдэхүүн
3. Хүснэгт 3.2.2 Хөрсний агрохимийн шинж чанар
4. Хүснэгт 3.2.3 Хөрсний элэгдэл эвдрэл
5. Хүснэгт 3.2.4 Тариалангийн талбайн өндөржилт ба налуу
6. Хүснэгт 3.2.5 Тариалангийн талбайн чулуужилт ба намагжилт
7. Хүснэгт 3.2.6 Тариалангийн талбайн хог ургамал, хортон шавж
8. Хүснэгт 3.5.1.1 Усны чанарын үнэлгээ
9. Хүснэгт 3.6.2.1 Сумын гадаргын өндөржилтийн талбайн эзлэх хувь
10. Хүснэгт 3.6.2.2 Сумын гадаргын налуужилтын талбай
11. Хүснэгт 3.6.2.3 Сумын гадаргын зүг зовхис эзлэх талбай
12. Хүснэгт 3.7.1 Байгалийн бүс бүслүүр
13. Хүснэгт 4.1.1 Хүн амын нас, хүйс бүтцийн үзүүлэлт, 2015-2019 он
14. Хүснэгт 4.1.2 Хүн ам зүйн бусад үзүүлэлт
15. Хүснэгт 4.1.3 Хүн амын байршил, тоогоор
16. Хүснэгт 4.1.4 Хүн амын нягтрал
17. Хүснэгт 4.1.5 Өрхийн тоо ба байршил
18. Хүснэгт 4.2.1 Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн амын тоо ба эзлэх хувь
19. Хүснэгт 4.2.2 Ядуурлын түвшин
20. Хүснэгт 4.2.3 Ажил эрхлэлт ба ажилгүйдэл /МАА-н бус салбарын/
21. Хүснэгт 4.3.1 Малчин өрхийн тоо
22. Хүснэгт 4.3.2 Малын тоо,өсөлт, багаар
23. Хүснэгт 4.3.3 Малын зарлага, толгойгоор
24. Хүснэгт 4.3.4 Тэжээл бэлтгэл, суманд бэлтгэсэн дүнгээр
25. Хүснэгт 4.4.1 Тариалсан талбай
26. Хүснэгт 4.4.2 Хураан авсан ургац тн
27. Хүснэгт 4.4.3 Хураан авсан ургацын төрөл-тн
28. Хүснэгт 5.1.1 Газрын нэгдмэл сангийн мэдээ 2019 он
29. Хүснэгт 5.2.1.1.1 Өвөлжөө хаваржаа, зуслан намаржааны тоон мэдээлэл
30. Хүснэгт 5.2.1.2.1 Улирлын бэлчээрийн талбайн хэмжээ
31. Хүснэгт 5.2.1.3.1 Бэлчээр ашиглалтын хэсгийн мэдээлэл
32. Хүснэгт 5.2.1.4.1 Байгуулсан малчдын бүлгүүдийн мэдээлэл
33. Хүснэгт 5.2.1.5.1 Сумын бэлчээрийн даац, багаар
34. Хүснэгт 5.2.2.1 Тариалангийн газар ашиглалт
35. Хүснэгт 5.3.2.1 Уул уурхайн газар ашиглалт
36. Хүснэгт 5.3.3.1 Аялал жуулчлалын мэдээлэл
37. Хүснэгт 5.4.1.1 Сумын ойн сангийн мэдээлэл
38. Хүснэгт 5.4.2.1 Ойн сангийн газрын төрлийн өөрчлөлт
8
39. Хүснэгт 5.7.1.1 Зам, шугам сүлжээний газрын эзэлж буй талбайн хэмжээ
40. Хүснэгт 5.7.2.1 Сумын цахилгаан шугам
41. Хүснэгт 5.8.1.1 Түүх соёлын дурсгалт газар
42. Хүснэгт 5.8.2.1 Амьтдын тархалт
43. Хүснэгт 5.8.2.2 Амьтдын тархалт
44. Хүснэгт 6.2.1.1 Бэлчээрт тохиромжтой газрын талбайн хэмжээ, га /өвөл-хавар/
45. Хүснэгт 6.2.2.1 Бэлчээрт тохиромжтой газрын талбайн хэмжээ, га /зун-намар/
46. Хүснэгт 6.3.1 Тариаланд тохиромжтой газрын талбайн хэмжээ, га
47. Хүснэгт 7.1.1 Олон нийтийн оролцуулсан байдал
48. Хүснэгт 7.2.1 Тэжээл хангамжийн шийдэх боломж
49. Хүснэгт 8.1.1.1 Бэлчээр ашиглалтад тулгарч буй гол бэрхшээлийн талаарх
малчдын бодол
50. Хүснэгт 8.1.1.2 Багуудын бэлчээр ашиглалтад тулгарч буй бэрхшээлүүд
51. Хүснэгт 8.1.1.3 Малын эрсдэлийн үнэлгээ
52. Хүснэгт 8.1.1.2.1 Нэг малаас авах ашиг шим, суурь болон 2027 оноор
53. Хүснэгт 8.1.1.2.2 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх тооцоо,
сумын дүнгээр
54. Хүснэгт 8.1.1.2.3 Сумын бэлчээрийн даац, ачаалал, хонин толгойгоор
55. Хүснэгт 8.1.1.2.4 Малчин өрхийн малын тоо буурсан ч орлого нэмэгдэх тооцоо
56. Хүснэгт 8.1.1.2.5 Малчин өрхийн малын тоог өсгөх тооцоо
57. Хүснэгт 8.1.1.2.6 Өлзийт сумын МАА-н эрсдэлийн сангийн тооцоо, сая төгрөг
58. Хүснэгт 8.1.2.1 Саалийн фермийн үнээний тэжээлийн зардал жилээр
59. Хүснэгт 8.1.2.2 Саалийн фермийн бусад үхрийн тэжээлийн зардал жилээр
60. Хүснэгт 8.1.2.3 Саалийн фермийн эдийн засгийн үр ашгийн тооцоо, 10 жилээр,
сая төгрөг
61. Хүснэгт 8.1.3.1 Бод:богийн ба хонь:ямааны харьцаа, толгой, 2019 он
62. Хүснэгт 8.1.3.2 Малын тоог цөөлөх, барих, өсгөх сүргийн эргэлтийн үед МАА-н
түүхий эд, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, малын тооны өөрчлөлт
63. Хү снэгт 8.1.3.3 Нас гү йцсэн эр малын сү рэгт эзлэх хувь
64. Хүснэгт 8.1.3.4 Малын тоо цөөлөх, барих, өсгөх үед нэг малаас авах ашиг шим
65. Хүснэгт 8.1.4.1 Малын эрүүл мэндийн ажлын төлөвлөлт
66. Хүснэгт 8.1.5.1 Өлзийт сумын малын нэмэгдэл тэжээлийн хангамж, 2019-2027
67. Хүснэгт 8.1.5.2 Хадлангийн газрын төлөвлөгөө, байршил
68. Хүснэгт 8.1.6.1 Атаржсан газрыг ашиглах төлөвлөгөө
69. Хүснэгт 8.1.6.2 Сумын төмс, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ, ногоон тэжээлийн
хэрэгцээ
70. Хүснэгт 8.1.6.3 Төмс тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө, сумын дүнгээр
71. Хүснэгт 8.1.6.4 Хүнсний ногоо тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
72. Хүснэгт 8.1.6.5 Жимс, жимсгэнийн тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
73. Хүснэгт 8.1.6.6 Ногоон тэжээл тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө
74. Хүснэгт 8.1.6.7 Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих төлөвлөгөө
75. Хүснэгт 8.1.7.1 Энгийн аргаар бэлчээр хортон мэрэгчтэй тэмцэхэд
шаардлагатай зардлын тооцоо
76. Хүснэгт 8.2.2.1 Шаардагдах хөрөнгө оруулалтын тооцоо
77. Хүснэгт 8.3.1.1 Авто замын газрын төлөвлөгөө
78. Хүснэгт 8.3.1.2 Хатуу хучилттай автозамын санхүүгийн тооцоо
79. Хүснэгт 8.3.2.1. Авто замын газрын төлөвлөгөө
80. Хүснэгт 8.3.3.1 Гар утасны антен байгуулах газруудын байршил
81. Хүснэгт 8.4.1 Төлөвлөлтөд тусгагдсан уст цэгийн тоо
82. Хүснэгт 8.4.2 Худаг гаргах санхүүжилт
9
83. Хүснэгт 8.4.3 Хөв байгуулах санхүүжилт
84. Хүснэгт 8.4.4 Булаг, шандын эх хамгаалах санхүүжилт
85. Хүснэгт 8.5.1 Төлөвлөж буй тусгай хамгаалалтад авах газрын нэрс
86. Хүснэгт 8.6.1.1 Гэр бааз байгуулахад шаардлагатай анхны хөрөнгө оруулалтын
зардал
87. Хүснэгт 8.7.2.1 Өлзийт сумын ойн нөөц
88. Хүснэгт 8.7.4.1 Арчилгааны огтлолт
89. Хүснэгт 8.7.4.2 Цэвэрлэгээний ажлын төлөвлөлт
90. Хүснэгт 8.8.1 Хамгаалалтын бүс
91. Хүснэгт 8.8.1.1 Усны хамгаалалтын бүсүүд, талбайгаар
92. Хүснэгт 8.8.2.1 Шугам сүлжээний газрын хамгаалалтын бүс
93. Хүснэгт 8.8.2.2 Авто замын зурвас газрын хэмжээ
94. Хүснэгт 8.8.2.3 Замын хамгаалалтын зурвас
Зургийн иж бүрдэл
1. Зураг 2.2.1 Газарзүйн байрлал 1:70000
2. Зураг 3.1.1 Жилийн нийлбэр хур тунадасны тархалт 1:70000
3. Зураг 3.2.1 Хөрсний нэвчилт 1:70000
4. Зураг 3.2.2 Хөрсний хэв шинж 1:70000
5. Зураг 3.3.1 Ургамалын хэв шинж 1:70000
6. Зураг 3.4.1 Ойн сангийн талбай газрын төрлөөр ангилагдсан байдал 1:70000
7. Зураг 3.4.2 Ойн сангийн газрын тохиромжтой байдлын нэгдсэн үнэлгээ 1:70000
8. Зураг 3.5.1.1 Гадаргын ус 1:70000
9. Зураг 3.5.1.2 Боломжит ууршилтын тархалт 1:70000
10. Зураг 3.5.2.1 Гидрогеологийн зураг 1:70000
11. Зураг 3.6.1.1 Геологи 1:70000
12. Зураг 3.6.2.1 Геоморфологи 1:70000
13. Зураг 3.6.2.2 Гадаргын өндөршилт 1:70000
14. Зураг 3.6.2.3 Газрын гадаргын налуу 1:70000
15. Зураг 3.6.2.4 Зүг зовхис
Зураг 3.6.3.1 Цэвдгийн тархалт
1:70000
16. Зураг 3.6.4.1 Газар хөдлөлийн мужлал 1:70000
17. Зураг 3.7.1 Байгалийн бүс бүслүүр 1:70000
18. Зураг 5.1.1 Газар ашиглалтын зураг 1:70000
19. Зураг 5.2.1.1.1 Малчдын хатуу цэгийн байршил 1:70000
20. Зураг 5.2.1.2.1 Улирлын байршил 1:70000
21. Зураг 5.2.1.3.1 Бэлчээр ашиглалтын зураг 1:70000
22. Зураг 5.2.1.4.1 Сумын засаг даргын захирамж 1:70000
23. Зураг 5.2.1.4.2 Малчдын бүлэг, нөхөрлөлийн байршлын зураг 1:70000
24. Зураг 5.2.1.5.1 Бэлчээрийн даацын зураг 1:70000
25. Зураг 5.2.1.6.1 Бэлчээрийн ачааллын жилийн дундаж ачааллын зураг 1:70000
26. Зураг 5.2.1.7.1 Бэлчээрийн чадавхын зураг 1:70000
27. Зураг 5.2.1.8.1 Бэлчээрийн доройтлын зураг 1:70000
28. Зураг 5.2.2.1 Сумын тариалангийн газар ашиглалтын зураг 1:70000
29. Зураг 5.2.4.1. Сумын атаршсан газрын зураг 1:70000
30. Зураг 5.2.5.1.1 Сумын нөхөн сэргээх газрын зураг 1:70000
10
31. Зураг 5.3.1.1 Сумын суурин газрын ашиглалтын зураг 1:70000
32. Зураг 5.3.2.1 Уул уурхайн газар ашиглалтын зураг 1:70000
33. Зураг 5.3.3.1 Аялал жуулчлалын газрын зураг 1:70000
34. Зураг 5.4.1.1 Ойн тархалтын зураг 1:70000
35. Зураг 5.5.1.1 Усан сангийн газар ашиглалтын зураг 1:70000
36. Зураг 5.8.1.1 Түүх дурсгалт газрын зураг 1:70000
37. Зураг 5.8.2.1 Амьтны тархалт байршлын зураг 1:70000
38. Зураг 5.8.3.1 Амьтны тархалт байршлын зураг 1:70000
39. Зураг 5.9.1 Амьтны тархалт байршлын зураг 1:70000
40. Зураг 6.2.1.1 Өвөл-хаврын улиралд адуунд тохиромжтой бэлчээр 1:70000
41. Зураг 6.2.1.2.1 Өвөл-хаврын улиралд тэмээнд тохиромжтой
бэлчээр
1:70000
42. Зураг 6.2.1.3.1 Өвөл-хаврын улиралд үхэрт тохиромжтой бэлчээр 1:70000
43. Зураг 6.2.1.4.1 Өвөл-хаврын улиралд хонинд тохиромжтой
бэлчээр
1:70000
44. Зураг 6.2.1.5.1 Өвөл-хаврын улиралд ямаанд тохиромжтой
бэлчээр
1:70000
45. Зураг 6.2.2.1.2 Зун-намрын улиралд адуунд тохиромжтой бэлчээр 1:70000
46. Зураг 6.2.2.2.1 Зун-намрын улиралд тэмээнд тохиромжтой
бэлчээр
1:70000
47. Зураг 6.2.2.3.1 Зун-намрын улиралд үхэрт тохиромжтой бэлчээр 1:70000
48. Зураг 6.2.2.4.1 Зун-намрын улиралд хонинд тохиромжтой бэлчээр 1:70000
49. Зураг 6.2.2.5.1 Зун-намрын улиралд ямаанд тохиромжтой бэлчээр 1:70000
50. Зураг 6.3.1 Тариалангийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ 1:70000
51. Зураг 6.4.1 Шинээр байгуулах хот суурин газрын тохиромжтой байдлын
үнэлгээ
1:70000
52. Зураг 6.5.1 Аялал-Рекреацийн газрын тохиромжтой байдлын
үнэлгээ
1:70000
53. Зураг 6.6.1 Ойн сангийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ 1:70000
54. Зураг 6.7. Цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын зориулалтаар
ашиглах газрын нэгдсэн үнэлгээ
1:70000
55. Зураг 6.8.1 Хадгалан хамгаалах газрын тохиромжтой байдлын
үнэлгээ
1:70000
56. Зураг 7.2.1 Сумын засаг даргын тамгын газрын төрийн албан хаагчдаас
санал авч буй нь
1:70000
57. Зураг 7.2.2 Өлзийт сумын бүлгийн хэлэлцүүлэг болон ярилцлагын үе 1:70000
58. Зураг 7.2.3 Сумын иргэдтэй хэлэлцүүлэг хийж байгаа нь 1:70000
59. Зураг 8.1.1.1 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэх ба хэтрүүлэн
өсгөхийн үр дагаврыг харьцуулсан нь
1:70000
60. Зураг 8.1.1.2 Бэлчээрийн ачаалал буурах нь 1:70000
61. Зураг 8.1.1.3 Бэлчээрийг гэрээгээр ашиглуулах ажлын үе шат 1:70000
62. Зураг 8.1.1.2.1 МАА-н тогтвортой хөгжлийн загварыг одоогийн загвартай
харьцуулсан нь
1:70000
63. Зураг 8.1.2.1 Эрчимжсэн мал аж ахуйн бүс нутаг 1:70000
64. Зураг 8.1.3.1 Үржлийн ажлын шаталсан хэлбэрийн эхний
шаталбар
65. Зураг 8.1.5.1 Бэлчээрийн МАА-н нэмэгдэл тэжээл бэлтгэх хадлангийн
газрын төлөвлөлт, 2027 он
1:70000
11
66. Зураг 8.1.6.1. Тариалангийн газрын төлөвлөлт 1:70000
67. Зураг 8.1.7.1.1 Бэлчээрийн ургамалд хөнөөл учруулж буй үлийн цагаан
оготнотой тэмцэх аргуудыг нутаг бэлчээрийн онцлогт тохируулан
хэрэглэх бүдүүвч
1:70000
68. Зураг 8.1.7.1.2 Бэлчээрийн доройтлыг сэргээх төлөвлөлт 1:70000
69. Зураг 8.2.1.1 Сумын тэг гортиг төлөвлөлт 1:70000
70. Зураг 8.2.2 Сумын төвийн төлөвлөлтийн эрсдэлийн зураг 3D 1:70000
71. Зураг 8.3.2.1 Авто замын газрын төлөвлөлт 1:70000
72. Зураг 8.3.3.1 Шугам, сүлжээний газрын төлөвлөлт 1:70000
73. Зураг 8.4.1. Усан сан бүхий газрын төлөвлөлт 1:70000
74. Зураг 8.5.1 Тусгай хамгаалалттай газрын төлөвлөлт 1:70000
75. Зураг 8.6.1 Аймгийн Эдийн засгийн бүсчлэл 1:70000
76. Зураг 8.6.1.1 Аялал, рекреацийн газрын төлөвлөлт 1:70000
77. Зураг 8.7.1.1 Ойн ашиглалт хамгаалалтын бүсийн төлөвлөлт 1:70000
78. Зураг 8.7.4.1 Ойн сан бүхий газрын төлөвлөлт 1:70000
79. Зураг 8.8.2.1 Хамгаалалтын бүсийн төлөвлөлтийн зураг 1:70000
80. Зураг 8.9.1 Зүй ёсны эрхийн төлөвлөлт 1:70000
Тахирмагийн иж бүрдэл
1. Тахирмаг 4.1.1 Хүн амын нас, хүйсийн суварга
2. Тахирмаг 4.3.1 2019 оны Малчин өрхийн малын тооны бүлэглэл
3. Тахирмаг 6.2.1.1 Таван хошуу малд тохиромжтой бэлчээрийн эзлэх хувь /өвөл-
хавар/
4. Тахирмаг 6.2.2.1 Таван хошуу малд тохиромжтой бэлчээрийн эзлэх хувь /зун-
намар/
5. Тахирмаг 8.1.1.2.1 Нэг хонин толгой малаас зах зээлд борлуулах бүтээгдэхүүний
харьцуулалт, мянган төгрөг
6. Тахирмаг 8.1.1.2.2 Өлзийт сумын хүн амын мах, сүүний хэрэгцээ, үйлдвэрлэл
2019 ба 2027 оноор, тонн
7. Тахирмаг 8.1.3.1 Сумын нийт малд төрөл бүрийн малын эзлэх хувь, багаар, 2019
он
8. Тахирмаг 8.7.1.1 Ойн сангийн бүсийн ангилал
12
1.3 СУМЫН НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ”-НИЙ
ХУРААНГУЙ ТАНИЛЦУУЛГА
НЭГ.ОРШИЛ
1.1 Ажлын зорилго: Сумын байгалийн нөөц, газар
1.2 хаагчид, иргэд үйлдвэр үйлчилгээ эрхлэгчид зэрэг нийт 103 хүнийг
хамруулсан болно. Тус сумаас суурь судалгаанд хамруулахаар төлөвлөсөн
олон нийтийн төлөөллөөс 11 хүн буюу 10.1 хувиар илүү хамруулсан болно.
Орон нутгийн удирдах ажилтан болон иргэдийн санал, хэлэлцүүлгийн үр дүнг
нэгтгэн орон нутгийн хөгжлийн төлөвлөгөөнд тодорхой саналуудыг тусгасан
болно.
Сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулахын өмнө SWOT
шинжилгээ хийж, давуу талыг бэхжүүлж, боломжийг бүрэн ашиглаж, харин
сул тал, эрсдэлийг даван туулах арга хэмжээг сайтар суулгах замаар:
1. Сумын эдийн эдийн засаг, иргэдийн амьжиргааны үндэс болсон мал аж
ахуйн салбарт тооноос чанарт шилжиж, уур амьсгалын өөрчлөлтийг
даван туулах чадвартай тогтвортой хөгжлийг хангах
2. Газар тариалангийн бүтээгдэхүүний өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг
өөрийн үйлдвэрлэлээр хангах түвшнийг тасралтгүй нэмэгдүүлэх
3. Байгальд ээлтэй аялал жуулчлал, жижиг дүнд үйлдвэрлэл, байгалийн
нөөц, баялгийг зохистой ашиглаж, хамгаалах, харилцаа холбоо, дэд
бүтэц, боловсрол, нийгэм, соёл, спортын тулгамдсан эн тэргүүний
асуудлыг эрэмбэлж, дэс дараатай шийдвэрлэх замаар ажлын байр,
иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлж, сумандаа ая тухтай, тогтвор суурьшилтай
амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх дүгнэлт гаргав.
НАЙМДУГААР БҮЛЭГ. ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ҮЕ
8.1 ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
Хөдөө аж ахуйн газрыг бэлчээр, хадлан, тариалангийн талбай гэсэн үндсэн
ангиллаар төлөвлөв.
8.1.1 БЭЛЧЭЭРИЙН ГАЗРЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Бэлчээрийн газрыг төлөвлөхдөө МАА-н хөгжил, бэлчээр ашиглалтын талаар
үндэсний болон бүс, орон нутгийн хэмжээнд баримталж байгаа бодлогын
тэргүүлэх чиглэл, тохиромжтой байдлын үнэлгээ, нутгийн иргэд, байгууллагын
саналыг харгалзан салбарт тулгамдсан гол бэрхшээлийг даван туулахад
чиглүүлэв.
Өлзийт сум нь бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуй зонхилон хөгжүүлж ирсэн
бөгөөд байгаль цаг агаарын нөхцөл, байршлаас хамаараад цаашид ч энэ
байдал хадгалагдах төлөвтэй байна.
8.1.1.1 Бэлчээрийн газар ашиглалтын хүрээн дахь тулгамдсан асуудлууд
Архангай аймгийн Өлзийт сум 1990 онд 75212 толгой буюу 218216 хонин
толгойтой тэнцэх тооны малтай, нэг хонин толгойд 1.7 га бэлчээр ногдож байв.
Бэлчээрийн даац хэтрээгүй тул талхлагддаггүй байжээ.
13
Гэвч сүүлийн жилүүдэд малын тоо ихээр өсөж, 2019 онд нийт мал 353240 бодит
толгой буюу 552890 хонин толгойтой тэнцэж байна. Нэг хонин толгойд ногдох
бэлчээр 0.29 га болтлоо буурч бэлчээрийн хүрэлцээ 5.9 дахин багасжээ.
Бэлчээрийн даац хэтэрснээс мал хэвийнхээс 91.2 хувь дутуу идээшилж
давжааран, ашиг шим нь багасахын зэрэгцээ өвчин, ган зудад эмзэгшин, улмаар
зах зээлийн үнэлгээ нь буурч байна. Түүнчлэн ган, зуднаар орох нөөц
бэлчээргүй болж, эрсдэлд нэн өртөмхий болов. 2000-2003 оны зуд, гамшигт
үзэгдлээр нийт малынхаа 30 шахам хувийг хорогдуулсан жишээг энд дурдаж
болох юм.
2019 онд сумын малчин өрхийн 97% болох 569 өрхийг хамруулан явуулсан
санал асуулгын судалгаагаар бэлчээрийн даац хэтэрсэн нь хамгийн гол
бэрхшээл, үүний дараа усгүй бэлчээр, оготно царцаа их байна гэж эрэмбэлсэн.
Зураг 8.1.1.1 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэх ба хэтрүүлэн
өсгөхийн үр дагаврыг харьцуулсан нь /Эх сурвалж: БСТ-н боловсруулалт/
Хүснэгт 8.1.3.2 Малын тоог цөөлөх, барих, өсгөх сүргийн эргэлтийн үед
МАА-н түүхий эд, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, малын тооны өөрчлөлт
№ МАА-н бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2027 он
Малын тоог
цөөлөх
Малын
тоог барих
Малын
тоог өсгөх
1 Мах үйлдвэрлэл, тонн 3548.4 2675.5 1995.7
2 Сүү, мянган литр 1715.1 1719.2 1922.9
3 Арьс шир, ширхэг 126,689 108,162 88,459
4 Ноос, тонн 192.6 227.2 296.9
5 Ноолуур,тонн 26.7 31.5 41.2
6 Борлуулах мах, тонн 3106.7 2323.8 1554.0
7 Борлуулах сүү, мянган литр 1161.2 1165.3 1369.0
8 Малын тоо, хонин толгой 427,816 552,890 739,892
9 1 өрхийн малын тоо, хонин толгой 510 659 929
10 Малчин өрхийн жилийн дундаж мөнгөн
орлого, сая төгрөг
27.8 20.2 16.6
10 1 хонин толгойд ногдох мөнгөн орлого,
мянган төгрөг
49.5 30.7 17.9
14
Малын тоог цөөлөх сүргийн эргэлтийн үед мах, сүү, арьс шир үйлдвэрлэл,
борлуулах махны хэмжээ, малчин өрхийн орлого, 1 хонин толгойд ногдох
мөнгөн орлого нэмэгдэх, малын тоо цөөрч бэлчээрт ээлтэй нөлөөлөх зэргээр
нөгөө 2 сүргийн эргэлтээс илүү үр дүнтэй болохыг харуулж байна.
Малын тоо цөөрснөөс бэлчээрийн даац, ачаалал багасаж нэг малаас авах ашиг
шим дээшилнэ.
Хүснэгт 8.1.1.2.2 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх
тооцоо, сумын дүнгээр
Он Бэлчээрийн
хэмжээ, га
Бэлчээри
йн
дундаж
ургац,
цн/га
Бэлчээри
йн
тэжээлий
н нөөц, цн
Бэлчээрий
н даац,
хонин
толгой
Бэлчээрийн
ачаалал, хонин
толгой
Бэлчээр
ийн
даац
ашиглал
тын хувь
Суурь 2019 156490 1.9 297331 49555.2 565689 1141.5
2020-2022
бэлтгэл үе
156490 1.9 297331 49555.2
565689 1141.5
2023 156490 1.9 297331 49555.2 538368 1086.4
2024 156490 1.9 297331 49555.2 512013 1033.2
2025 156490 1.9 297331 49555.2 486959 982.7
2026 156490 1.9 297331 49555.2 463142 934.6
2027 156490 1.9 297331 49555.2 440435 888.8
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Малын тоог бууруулахдаа 2020-2022 онд хөтөлбөрийг малчдад ойлгуулах зэрэг
бэлтгэл ажлыг ханган 2023 оноос эхлэн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна.
Тооцоогоор хөтөлбөр хэрэгжиж дуусах 2027 онд 2019 оныхоос малын тоо
125074 хонин толгойгоор цөөрч 427816 хонин толгой болно.
Бэлчээрийн ачаалал буурснаар зэрлэг амьтны идэш тэжээлийн олдоц энэ
хэмжээгээр сайжирна гэсэн үг юм. Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн
цөөлөх зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулж,
түүнд бэлчээрийн даацад тохирсон малын тоог хонин толгойгоор заан түүнээс
хэтэрсэн малыг жилд 6%-с ихгүйгээр аажмаар цөөлөх замаар хэрэгжүүлэх юм.
Сүргийн эргэлтийг үндэслэн хийсэн орлогын тооцоог Хүснэгт 8.1.1.2.4-д
харуулав.
Хүснэгт 8.1.1.2.4 Малчин өрхийн малын тоо буурсан ч орлого нэмэгдэх тооцоо
Үзүүлэлт Суурь 2023 2024 2025 2026 2027
Сумын мал, мянган толгой 353042 335390 318620 302689 287555 273177
Сумын мал, мянган хонин
толгой 552890
525246 498983 474034 450332 427816
Малчин өрхийн малын тоо,
хонин толгой 659 626 595 565 537 510
Малчин өрхийн нийт орлого,
мянган төгрөг 17193 26837 27179 27511 27832 27831
Өрхийн дотооддоо хэрэглэсэн
бүтээгдэхүүн, мянган төгрөг 2587 2587 2587 2587 2587 2587
Малчин өрхийн мөнгөн орлого,
мянган төгрөг 14605 24250 24592 24923 25244 25243
Мал цөөлснөөр хадгаламж,
хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр 0 3534 3454 3376 3299 3224
15
бүрдүүлэх боломж, мянган
төгрөг
1 хонин толгойд ногдох мөнгөн
орлого, мянган төгрөг 20.7 38.7 41.3 44.1 47.0 49.5
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Малчин өрхийн мөнгөн орлогыг бууруулахгүйгээр, харин ч өсгөх зарчмаар
малын тоог аажмаар жилд 6 % цөөлөх замаар явахад 2027 онд Өлзийт сум
156490 га бэлчээрт 427816 хонин толгой малтай байх тооцоо гарч байна.
Малаа өнөөгийн байдлаар жилд 6-10 хувь өсгөж байгаа малчин өрхийн мөнгөн
орлого малын тоогоо цөөлж байгаа малчин өрхийн мөнгөн орлогоос бага өсөж
байна.
Мал аж ахуйн гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл. Монгол улсын МАА-н
үйлдвэрлэл зонхилсон аль ч сумын адил Өлзийт сум нь өөрийн цөөн хүн амын
МАА-н гаралтай хүнс, түүхий эдийн хэрэгцээг бүрэн хангаад дийлэнхийг
аймгийн төв, Улаанбаатар хот зэрэг бусад зах зээлд нийлүүлж байна.
Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсний эцэст Өлзийт сум 3548.4 тн мах, 126.7 мянган
ширхэг арьс шир, 1715.1 мянган литр сүү, 26.6 тн ноолуур, 192.6 тн ноос
үйлдвэрлэх юм.
Өлзийт сумын хэмжээнд өнөөгийн байдал болон 2027 оны байдлаар сумын хүн
амын мах, сүүний хэрэгцээг үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй харьцуулсан үзүүлэлтийг
Тахирмаг 8.1.1.2.2-д харуулав. Мах, сүүний хэрэгцээг одоогийн 1 жишсэн хүний
жилийн дундаж хэрэглээгээр тооцов. Үүнд мах жилд 130 кг, сүү 163 кг.
Тахирмаг 8.1.1.2.2 Өлзийт сумын хүн амын мах, сүүний хэрэгцээ,
үйлдвэрлэл 2019 ба 2027 оноор, тонн
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
МАА-н тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр сумын хүн амын мах,
сүүний хэрэгцээг бүрэн хангаад 3106.7 тн мах, 1161.2 мянган литр сүү сумаас
гадагш зах зээлд нийлүүлэх тооцоо гарч байна. Малчин өрхийн бэлтгэж байгаа
сүү нь ихэвчлэн өрхийн дотоод хэрэглээнд зориулагддаг тул сумын төвийн хүн
ам, сургууль цэцэрлэгийн хэрэгцээг жилийн турш хангах зорилгоор сүүний
үүлдрийн 20 үнээтэй 1 ферм байгуулахаар төлөвлөж байна /Бүлэг 8.2-с харах/.
8.1.3 Мал сүргийн үржлийн талаар авах арга хэмжээ
408.1
1878.9
441.7
3548.4
511.7
1699.0
553.9
1715.1
0.0
500.0
1000.0
1500.0
2000.0
2500.0
3000.0
3500.0
4000.0
хэрэгцээ Үйлдвэрлэл хэрэгцээ Үйлдвэрлэл
2019 он 2027 он
Мах тн Сүү мян. л
16
Нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөөний хүрээнд мал сүргийн чанар, биологи-
аж ахуйн ашигтай шинжийг сайжруулах зорилт тавьж үржлийн ажлыг зохион
байгуулах үйл ажиллагааг дор дурдсан чиглэлээр төлөвлөлөө.
Мал сүргийн үржил-ашиг шимт чанарыг сайжруулах стратеги
Үхэр сүргийг сайжруулах.
Нэгдүгээрт: Эх орны махны үүлдэр болох Сэлэнгэ болон Дорнод Монголын
талын улаан үүлдрийг ашиглан нутгийн үхрийн биерхэг байдлыг сайжруулах,
амьдын жин өсвөр үедээ 15-18 хувь хүртэл нэмэгдэх тэжээллэг-маллагааны
нөхцөлийг бүрдүүлэхэд бүх талаар анхаарна. Махны чиглэлээр “бэлчээр-
нэмэгдэл тэжээл-бордоо” системд зохицуулан сайжруулах боломжийг судалж
хэрэгжүүлнэ.
Хоёрдугаарт: мах-сүүний, эсвэл сүү-махны чиглэлээр жижиг фермийн аргаар
эрхлэхэд хосолмол ашиг шимт Алатау, Симментал үүлдэр тохиромжтой, 1980-
аад оны дундаас хосолмол ашиг шимт үхрээр сумынхаа үхрийг сайжруулах
эрчимтэй эрлийзжүүлгийн бүсэд хамрагдаж тухайн үед хэрэгжүүлсэн үйл
ажиллагааны туршлага, сургамжид тулгуурлана.
Гуравдугаарт: цэвэр үүлдрийн юм уу гурав ба түүнээс дээш үеийн эрлийз үхрээр
эрлийзжүүлж сайжруулах хувилбарын тухайд гадаадаас оруулж ирсэн Лимузин,
Херефорд, Казахын цагаан толгойт, Ангус үүлдрийг нутгийн үхрийг
сайжруулахад ашиглах боломжийг хязгаарлагдмал хүрээнд сонирхсон малчдын
хөрөнгө, оролцоо, сумын мэргэжлийн нэгжийн дэмжлэгтэйгээр туршина.
Б. Хонины сүргийг сайжруулах. Баяд, түүнчлэн Дархад, Цагаан-Уул үүлдэр,
Хотонт үүлдрийн хэсгийг ашиглах замаар хониныхоо махан ашиг шимийг
дагуулж малынхаа биерхэг байдлыг сайжруулах, улмаар нэгжээс ахиу ноос авах
чиглэлийг баримтална. Ихтамир суман дахь Өндөр уулын бүсийн эрдэм
шинжилгээний станцад явуулсан судалгаагаар Баяд үүлдрийн эрлийз бусад
үүлдрийн эрлийзээс амьдын жин, ноосны гарцаар илүү болохыг тогтоосон нь
энэ үүлдрийг ашиглахад үр дүнд хүрэх боломжтойг харуулж байна.
В. Ямааны ноолууран ашиг шимийг нэмэгдүүлэх. Ямаан сүргийн ашиг шимийн
чадавхыг сайжруулахдаа чанаржуулах талыг барих нь тус сумын МАА-н
хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл байх болно. Ямааны ноолуурын нарийн ба уртын
үзүүлэлтийг сайжруулахад үржлийн ажлыг чиглүүлэх, Эрчмийн хар үүлдрийн
биологи-аж ахуйн үнэт чанарыг ашиглахад түлхүү анхаарна.
Б. Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийн төлөвлөлт
Засгийн газрын 2018 оны 400 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Эрчимжсэн мал аж
ахуйн хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөр”-р сүүний чиглэлийн үхрийн
эрчимжсэн аж ахуйг нийслэл орчмын, аймгийн төвийн, тариалангийн бүсийн
гэсэн гурван чиглэлээр хөгжүүлэхээр заасан бөгөөд Өлзийт сум нь
тариалангийн бүсийн чиглэлд хамаарч байгаа бөгөөд 2027 онд 3775 хүн амтай
болохоор байгаа учир сумын төвийн хүн амыг сүүгээр хангах шаардлага гарч
байна.
Архангай аймгийн МАА-н салбарыг хөгжүүлэх дунд хугацааны бодлогыг баримт
бичигт хосолмол ашиг шимт үхрийн жижиг ферм байгуулах зорилт тусгагдсаныг
хэрэгжүүлэх, сумын төвийн иргэд, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн сүүний
хэрэгцээг жилийн 4 улиралд хангах зорилгоор Алатау үүлдрийн 20 үнээтэй
17
жилийн нийт саам нь 20000 литрээс багагүй 1 сүүний ферм байгуулахаар
төлөвлөгөөнд оруулж байна.
8.1.4 Малын эрүүл мэндийн ажлын төлөвлөлт
Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийн зохих заалтууд, “Малын эрүүл мэнд”
үндэсний хөтөлбөр/2018-2021/-ийн хүрээний зорилтуудыг хэрэгжүүлэх цлгц арга
хэмжээ төлөвлөж өгөв.
8.1.5 ХАДЛАН, ТЭЖЭЭЛИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Хадлан, тэжээлийн хэрэгцээ, түүнийг хангах боломж.
Нэг хонин толгойд ноогдох хадлангийн өвсний хэмжээ 2019 оны байдлаар
сумын дунджаар 6.5 кг байна. Цаашдаа төлөвлөн буй 7 жилийн хугацаанд
малын тоо болон бэлчээрийн ачаалал хамтдаа бууран бэлчээрийн бүтээмжийг
сайжруулж хадлангийн талбайг нэмсний үр дүнд энэ үзүүлэлт 2027 онд 33 кг
буюу 5.06 дахин нэмэгдэх юм.
Хүснэгт 8.1.5.1 Өлзийт сумын малын нэмэгдэл тэжээлийн хангамж, 2019-2027
Он
Малын
тоо,
хонин
толгой
Тэжээл хангамж
Бэлтгэвэл зохих тэжээл, цн, өвс Хадлангийн талбай
Малчдын
бэлтгэх
Сумын
нөөц
Шаардагдах
га
Га- гийн
ургац цтхэрэгцээ хувь Нийт
2019 544377 179645 20 35000 450 35450 6445 5.5
2023 544377 179645 40 64672 7186 71858 13065 5.5
2024 517159 170662 50 76798 8533 85331 15515 5.5
2025 491301 162129 60 87550 9728 97278 17687 5.5
2026 443399 146322 80 105352 11706 117057 21283 5.5
2027 421229 139006 100 125105 13901 139006 25274 5.5
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
Хадлан, тэжээл бэлтгэлийг цаашид нэмэгдүүлэхдээ атаршсан талбайд
тэжээлийн ургамал тариалах, хадлангийн талбайг хашиж хамгаалах, усалж
бордох замаар ургацыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах, хадах боломжтой
бэлчээр газрыг хадах, үлдэгдлийг худалдан авах зэргээр тэжээл хангамжийг
шийдвэрлэх боломжтой юм.
8.1.6 ТАРИАЛАНГИЙН ГАЗРЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Өлзийт сум нь одоогоор 2036 га талбайд тариалалт эрхэлж, 2770 га газар
атаршсан талбайг огт ашиглаагүй байна. Цаашид атаршсан газрыг иргэдэд
эзэмшүүлж, ногоон тэжээл, төмс хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, зэрэг төрөл
төрлийн тариалалтыг эрчимжүүлэх шаардлагатай байна. Иймээс ирэх 7 жилийн
хугацаанд атаршсан газраа эргэж бүрэн ашиглахаар төлөвлөж байна.
Төлөвлөлтийг 2021-2023, 2024-2025, 2026-2027 он гэсэн 3 үе шаттайгаар хийв.
Хүснэгт 8.1.6.7 Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих төлөвлөгөө
Он 2019 Хэрэгжүүлэх үе шат
I II III
Хураах төмсний хэмжээ, тн 7 14.3 29.2 44.6
Хураах хүнсний ногооны хэмжээ, тн 5 31.0 63.2 96.7
Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих, багтаамж тн 0 10 30 50
18
Шаардагдах хөрөнгө оруулалт, 12000 мян.төг/10 тн 0 12000 36000 60000
Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо
8.2 ХОТ, ТОСГОН, БУСАД СУУРИН ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
8.2.2 Хот, тосгон, бусад суурин газрын ашиглалт, бүсчлэл
Сумын хот суурин газрын тэг гортиг нийт 293 га байгаагаас 107.7 га талбай 2019
оны газрын нэгдмэл сангийн тайланд орсон байна.
Өлзийт сум нь 2019 оны байдлаар гэр хорооллын газарт 34.4 га 491 гаруй айлд
хашааны газарт олгоод байна. Мөн гэр бүлийн хэрэгцээнд зориулж төмс
хүнсний ногооны зориулалтаар 1.31 га талбайг олгосон байна.
8.2.2 Хог хаягдлын төлөвлөлт
Тулгамдаж буй бэрхшээл: Өлзийт сумын айл өрхүүд нь гудамж талбайд ил
задгай хог хаягдлаа хаядаг бөгөөд хугацаанд нь зайлуулдаггүй, хог агуулж
байгаа сав нь эрүүл ахуйн шаардлага хангадаггүй, хогийн цэг хашаажуулсан
боловч хашаанаас гадна хогоо асгадаг, гэх зэрэг бэрхшээлүүд тулгамдаж
байна. Энэ нь байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлж хөрсний бохирдол үүсгэж,
улмаар өвчний эх үүсвэр болж байна. Мөн хогны нэг машин байгаа нь эвдэрсэн
ба тэр болгон айлуудын хогыг ачин тээвэрлэж чаддаггүй байна.
Малын сэг зэм: Малчид үхсэн малын сэг зэм устгахдаа хойрго ханддаг бөгөөд
зарим айлууд нь газар ухаж булшилж хаядаг байна.
Цаашид авах арга хэмжээ, төлөвлөлт
Хог хаягдлыг цаашид ангилан ялгах, хог шатаах зуухтай болох, ангилсан хогоо
дахин боловсруулах үйлдвэр байгуулах, аж ахуй нэгж байгууллага, олон
нийтийн газарт аюултай хог хаягдал ангилах савуудыг байршуулах зэрэг хэд
хэдэн ажлуудыг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Мөн 3-5 тооны даацтай,
зориулалтын бүхээгтэй хогны машин 1 шинээр авахаар төлөвлөж байна.
Хүснэгт 8.2.2.1 Хог хаягдлын хүрээнд шаардагдах хөрөнгө оруулалтын тооцоо
№ Нэр төрөл Үйлдвэрлэгч улсМарк, модельНэгжийн үнэ, төгрөгДавуу, сул тал
1. Хогны машин (бүхээгтэй,
шахагчтай)
БНХАУ Faw, бусад 37,000,000 Үнэ хямд, эвдрэл их,
сэлбэгийн олдоц бага
2. Хогны машин (бүхээгтэй,
шахагчтай)
БНСУ Hyundai,
Mayti
45,000,000 Эвдрэл их, сэлбэгийн
олдоц их
3. Хогны машин (бүхээгтэй,
шахагчтай)
Япон Nissan,
Mitsubishi
58,000,000 Үнэ өндөр, эвдрэл бага,
сэлбэгийн олдоц их
4. Хог ангилан ялгах сав
(150кг, листэн төмөр)
Монгол улс 300,000 Орон нутагт үйлдвэрлэх
боломжтой
5. Хог шатааж эрчим
үйлдвэрлэх үйлдвэр
БНХАУ 60,000,000 Утаан дахь хорт бодисын
агууламж бага.
Эх сурвалж: Бодлого судлалын тавийн боловсруулалт
8.3 ЗАМ, ШУГАМ СҮЛЖЭЭНИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
19
8.3.3 Авто замын газрын төлөвлөлт
Нутгийн иргэдийн санал, мөн иргэдийн хэрэгцээт байдлын үнэлгээ болон авто
замын газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ зэргийг үндэслэн тус суманд хэд
хэдэн газар зам засах сайжруулах, шинээр хатуу хучилттай авто зам тавих зэрэг
ажлуудыг ирэх 7 жилийн төлөвлөгөөнд тусгав. Үүнд:
А.Мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн Орхон гол-Их тамирын чиглэлийн гүүр,
хатуу хучилттай авто замыг барьж байгуулах ажлыг эрчимжүүлэх
Б.Мянганы замын босоо тэнхлэгийн Өлзийт-Хайрхан-Хөвсгөл чиглэлийн хатуу
хучилттай авто замыг барьж байгуулах ажлыг эрчимжүүлэх
8.4 УСАН САН БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
Сумын хэмжээнд нийт 14 худаг шинээр гаргах, 14 булаг, шандын эхийг хашиж
хамгаалах, 8 газарт хөв байгуулахаар төлөвлөв.
8.5 Тусгай хэрэгцээний газрын газар зохион байгуулалтын төлөвлөлт
Өлзийт сумын Ямаат багийн нутагт орших 1526.6 га газар /Нурамт уул/, Бодонт,
Байшир багийн нутагт орших 1783.1 га /Их бумба овоо зэрэг газрууд/-г орон
нутгийн тусгай хамгаалалтад авахаар төлөвлөв.
8.6 АЯЛАЛ, РЕКРЕАЦИЙН НӨӨЦ БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН
БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
Сум орон нутгийн удирдлагууд болон малчид иргэдийн саналаар аялал
жуулчлалаар доорх газруудыг төлөвлөв.
 Хөшөө цайдам-Өгийн нуур-Алтанзуу хийд-Гол мод гэсэн чиглэлийн
маршрутыг Олон Улсын аялал жуулчлалын маршрутад оруулах
 Орхон гол дагуу Эко загасчлал, тур байгуулах
8.7 ОЙН САН БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
Өлзийт сумын хэмжээнд нийт 4874.6 га талбайг ойн сан эзэлж байна. Ойн
ашиглалт хамгаалалтын бүсэд ногоон бүс, хориотой зурвасын ой гэж
төлөвлөсөн.
8.8. ХАМГААЛАЛТЫН БҮСИЙН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
8.8.2 Хамгаалалтын бүсийн төрөл, дэглэм, хэмжээ
Сумын нутагт гадаргын ус болон зам, шугам сүлжээний газрын хамгаалалтын
бүсүүдийг дараах зорилгоор тогтоосон. Үүнд:
 Усны эх, ундарга, нөөцийг хомстох, бохирдохоос хамгаалах, хүн амыг үер усны
гамшгаас сэргийлэх;
 Эрчим хүчний шугам сүлжээний аюулгүй ажиллагааг хангах, хүн, амьтан
осолдохоос урьдчилан сэргийлэх;
Тус сумын нутагт хамгаалалтын бүсүүдийг хууль, дүрэм, журам, стандартыг
баримталж тогтоосон бөгөөд гол, нуурын онцгой хамгаалалтын бүс, булаг,
худгийн эрүүл ахуйн бүс, булгийн онцгой бүс, эрчим хүчний шугамын
20
хамгаалалтын бүс, шугам сүлжээний газрын хамгаалалтын бүсүүдийг
нарийвчлан тогтоож өгөв.
8.9. ГАЗАР, БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ ЭДЭЛБЭРИЙН ЗҮЙ ЁСНЫ ЭРХИЙН
ТӨЛӨВЛӨЛТ
Газар, байгалийн нөөц эдэлбэрийн зүй ёсны эрхийг Газрын Харилцаа,
Геодези, Зураг Зүйн Газрын даргын 2016 оны 01 дүгээр сарын 21 өдрийн А/22
дугаар тушаалаар батлагдсан “Газар, байгалийн нөөц эдэлбэрийн зүй ёсны
эрхийг зориулалтаар нь бүртгэн, баталгаажуулах түр заавар”-ын дагуу бүртгэн
газар, ус, ой, бэлчээр, хадлан зэрэг байгалийн нөөцийг арвижуулан өсгөж,
ашиглан хамгаалах зорилгыг хангах үүднээс дараах байдлаар төлөвлөж байна.
Бэлчээрийн нөөцийг зохистой ашиглах, хамгаалах талаар. Малчдын ашиглаж
ирсэн дөрвөн улирлын бэлчээр, ус, хужир мараа, нөөц нутгийн одоогийн эрхийг
бүртгэж, бэлчээр ашиглалтын гэрээгээр албажуулахаар төлөвлөв. Өлзийт сум
нь 2019 оны байдлаар 582 малчин өрх байгаа бөгөөд өвөлжөө, хаваржаа нь 517
өвөлжөө хаваржаатай гэсэн тооцоо байна. Газрын нэгдмэл сангийн мэдээгээр
сумын дүнгээр 34.4 га талбайг өвөлжөөний зориулалтаар эзэмшүүлсэн байна.
Үүнийг нэг өрхөд 0.07 га гэж тооцвол нийт малчин өрхийн 491 буюу 95%
гэрчилгээгээ авсан бөгөөд үлдсэн 26 буюу 5% нь өвөлжөө, хаваржааныхаа
доорх газрын гэрчилгээгээ хараахан баталгаажуулж амжаагүй байна.
Өвөлжөө, хаваржааны гэрчилгээ нь зөвхөн бууцны доорх газрыг хамардаг
учраас түүнийг тойрсон бэлчээрийг ашиглах эрх нь ялгаагүй албан бус зүй ёсны
эрхэд хамаарч байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл сумын бэлчээр бүхэлдээ зүй ёсны
эрхийн хүрээнд зохицуулагдаж байна. Өлзийт сумын хувьд БАХ-ууд 2015 онд
байгуулагдсан боловч түүнээс хойш малын тоо тогтмол өсөж ирсэн байна. 2019
онд хийсэн судалгаагаар сумын хэмжээнд 9 бэлчээр ашиглалтын хэсэг /БАХ/
байгуулагдаж, үүнд нийт бэлчээрийн 100% хамрагдсан байна. БАХ-н түвшинд
бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах нь сайшаалтай зүйл боловч дундаж БАХ-н
гишүүн өрхийн тоо олон, хамрагдах бэлчээр нутаг том учир бэлчээрийн
зохистой ашиглалтыг тогтоож, бэлчээрийн даац хэтрэлт, талхагдлаас сэргийлэх
механизм болж хараахан чадахгүй байна. Суманд 2019 онд явуулсан
судалгаагаар 582 малчин өрхөөс Та БАХ-н гишүүн өрх мөн үү? гэж асуухад
100% нь гишүүн биш, гэж хариулсан нь БАХ бэлчээрийн зохистой ашиглалтыг
төлөвшүүлэх механизм болж чадахгүй байгааг харуулж байна. Үүний гол
шалтгаан нь хэтэрхий том, өрхийн тоо олон учраас гишүүд хоорондоо
зөвшилцөж, нэгдсэн шийдвэр гаргах боломжгүйд байна. Энэ нь ялангуяа малын
тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх гэх мэтийн эмзэг асуудал тодорхой
харагдаж, энэ талаар тавьсан зорилт биелэгдэхгүй байна.
Сумын хэмжээнд Байшир, Бодонт, Ямаат, Хөшөөт багийн малчдыг хамруулсан
29 малчдын бүлэг шинээр байгуулагдаж албан ёсоор бүлгээ баталгаажуулав. 29
бүлэгт 110 малчин өрх хамрагдсан нь сумын нийт малчин өрхийн 19% -ийг
эзэлж байна. Цаашид бүлэг зохион байгуулалтад ороогүй 472 өрх буюу 81% -
ийг 3 үе шаттайгаар хамруулахаар төлөвлөв.
Ан амьтан хамгаалах, ашиглах талаар. Өлзийт сумын нутагт ховор болон
ховордож байгаа ан амьтад байгаа тул тэдгээрийг хамгаалж, өсгөх, нутагшуулах
нь энэхүү төлөвлөлтийн үндсэн зорилго юм. Ан амьтдын байршил давхацсан
бүс нутагт байгуулагдах малчдын бүлэг, ойн нөхөрлөлүүдэд бэлчээр ашиглах
гэрээ, ойн нөөцийг эзэмших гэрээн дээр нэмж гэрээт бэлчээр, ойн нутаг
21
дэвсгэрт байгаа зэрлэг амьтныг хамгаалах гэрээг давхар байгуулахыг зөвлөж
байна.
Ан амьтан, ховор ургамал хамгаалах төлөвлөлт. Сумын малчин өрх бүрээр орж
судалгаа авахад тарвага өсгөж үржүүлэх, хамгаалах, өмнө тарвагатай байсан
газарт шинээр тарвага нутагшуулах саналууд гарсан байна. Тухайлбал 582
малчин өрхөөс асуулга авахад 305 өрх буюу 52% нь тарвага хамгаалах, өсгөх
тухай санал гаргасан байна. Иргэдийн саналыг үндэслэн тухайн газруудыг
цаашдаа хамгаалахаар төлөвлөлтөд суулгаж өгөв. Үүнд:
 Тарвага өсгөж үржүүлэх, нутагшуулах
 Загас үржүүлэх, хамгаалах
Зүй ёсны эрхийг бүртгэн албажуулж, төлөвлөх, төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд орон
нутгийн захиргааны оролцоо, дэмжлэг нэн ялангуяа Газрын даамал, Байгаль
орчны байцаагч, ХАА-н тасгийн мэргэжилтнүүд, байгаль хамгаалагч, багийн
Засаг дарга нарын идэвх, санаачилга, гүйцэтгэх үүрэг онц чухал юм.
Сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны
төлөвлөгөөг тусад нь боловсруулж хавсаргав /Хавсралт 9/.
ENGLISH SUMMARY LANDSCAPE BASED DEVELOPMENT PLAN ULZIIT
SOUM, ARKHANGAI AIMAG
BACKGROUND
Objective: To study and identify soum natural resource, land use practices, social
and economic development, culture, lifestyle and its specifics, and to develop a
landscape based soum development plan with participation of soum communities
based on the needs and suitability assessment within the Sustainable Development
Vision and other policy documents.
Scope: Soum territory
Timeframe: Landscape based soum development plan shall be updated in 5-7 years
in conformity with soum social and economic condition, development policy, and
implementation of the aimag land management plan.
CLARIFICATIONS, MEETINGS, INTERVIEWS, QUESTIONNAIRE SURVEY,
GROUP DISCUSSIONS
Field survey has been carried out in the course of developing the landscape based
soum development plan as specified in the methodology with the aim of
incorporating local people’s feedback and ensuring their participation.
Ulziit soum herders’ questionnaire survey was conducted in November 2019, and
other group discussions and interviews were held on January 16-23, 2020.
22
The questionnaire survey, group discussions and interviews covered 758 people.
Representatives of 582 herder households in the questionnaire survey.
Representatives of soum government, residents, and entities were 103, that are
more by 11 persons or 10.1% than the planned number included in the baseline
study. Feedback of local government officials and residents and findings of the
discussions were integrated to reflect certain comments on the landscape based
soum development plan.
SWOT analysis was conducted prior to development of the landscape based soum
development plan and conclusions were made as regards the followings through
embedding the measures to promote strengths, utilize opportunities fully, and
manage weaknesses or risks:
4. Secure sustainable development and capacity to cope with climate change by
shifting the focus from quantity to quality in the livestock sector that is a basis
of soum socio-economic development and soum community’s livelihood;
5. Increase crop farming consistently to meet the growing demand of agricultural
products by its own production;
6. Create jobs and increase people’s income through support of environmentally
friendly tourism and SMEs, proper use and conservation of natural resources,
and develop communication, infrastructure, education, and social, cultural and
sports priorities in order to provide comfortable and stable living environment
in the soum.
Chapter VIII. PLANNING PHASE
8.1 AGRICULTURAL LAND MANAGEMENT PLANNING
Agricultural land use planning includes the basic categories as pastureland, hayfield
and arable land.
8.1.1 PASTURELAND PLANNING
Pastureland planning was focused on managing key pressing issues of the sector in
consideration of the priorities of national, regional and local policies, suitability
assessment, and feedback of local communities and organizations.
Traditional livestock herding has been the predominant economic sector in the soum
that is expected to be maintained further due to its location, natural environment and
climate.
8.1.1.1 Pressing issues in pastureland use
Ulziit soum had 353240 heads of livestock or 552890 sheep units in 2019. Compared
to 1990, pastureland per sheep unit decreased to 0.29 ha, while pastureland
availability dropped 5.9 times. Malnutrition has reached 91.2% due to overgrazing,
coupled with decreased productivity and increased vulnerability to drought and dzud,
resulting in a fall of livestock market value. In addition, it has no reserve pastures and
is getting prone to risk. Livestock number dropped by 30% in the 2000-2003 dzud.
23
Figure 8.1.1 What herders gain and lose by continually increasing animal
numbers /Source: CPR estimates/
Overgrazing is a key challenge, followed lack of water and damages by voles and
grasshoppers according to the result of the questionnaire survey which was
conducted among 569 herder households (97%) in 2019.
Table 8.1.3.2 Production of animal raw material and products and changes in
herd size during herd turnover model to reduce, maintain and increase the herd
size
№ Production of animal products 2027
Reducing of
herd size
Maintaining of
herd size
Increasing
of herd size
1 Meat, ton 3548.4 2675.5 1995.7
2 Milk, thousand liter 1715.1 1719.2 1922.9
3 Hides, pcs 126,689 108,162 88,459
4 Wool, ton 192.6 227.2 296.9
5 Cashmere, ton 26.7 31.5 41.2
6 Meat to be sold, ton 3106.7 2323.8 1554.0
7 Milk to be sold, thousand liter 1161.2 1165.3 1369.0
8 Livestock number, SU 427,816 552,890 739,892
9 Average income of herder
household, million ₮
510 659 929
10 Cash revenue per SU, thousand ₮ 27.8 20.2 16.6
Source: CPR estimates
Compared to the other two models, a herd size reduction model has more benefits,
such as higher growth in meat, milk and hides production, meat sales, herder
household’s income and cash income per sheep unit and reduced herd size, all of
which result in the positive impacts on pastureland, as shown in the table.
Herd size reduction will lessen the pastureland burden and pasture carrying capacity
and improve animal productivity.
24
Table 8.1.1.7 Estimate on reducing animal numbers reconciling with the
pasture carrying capacity, in soum total
Year
Pasturelandha
Average
pastureyield,
Center/ha
Totalpasture
forage,
centner
Pasturecarrying
capacity,sheep
unit
Stocking
density,sheep
unit
Utilizationof
pasturecarrying
capacity,%
2019-base year 156490 1.9 297331 49555.2 565689 1141.5
2020-2022
preparation
phase
156490 1.9 297331 49555.2
565689 1141.5
2023 156490 1.9 297331 49555.2 538368 1086.4
2024 156490 1.9 297331 49555.2 512013 1033.2
2025 156490 1.9 297331 49555.2 486959 982.7
2026 156490 1.9 297331 49555.2 463142 934.6
2027 156490 1.9 297331 49555.2 440435 888.8
Source: CPR estimates
Herd size reduction program is planned to be implemented from 2023 upon ensuring
the preparation works, such as introducing the program to herders in 2020-2022. The
livestock number is expected to reduce by 125074 sheep units, reaching 427816
sheep units, in the final year of the program in 2027, compared to those of 2019.
Reduced stocking density results in increased availability of forage for wildlife.
Pasture use agreement will be established in which the optimum stocking density
shall be indicated in sheep units and the excess shall be reduced by 5% at maximum
per year.
Table 8.1.1.9 shows the income estimates based on the herd turnover models.
Indicators
Base
Year
Year
1
Year
2
Year
3
Year
4
Year
5
Animal numbers, physical units 353042
33539
0
31862
0
30268
9
28755
5
27317
7
Animal numbers, sheep units
552890
52524
6
49898
3
47403
4
45033
2
42781
6
Sheep units per herder household 659 626 595 565 537 510
Household total income, ‘000 MNT 17193 26837 27179 27511 27832 27831
Home consumption, ‘000 MNT 2587 2587 2587 2587 2587 2587
Cash income, ‘000 MNT 14605 24250 24592 24923 25244 25243
Cash value of decreased herd size
‘000 MNT 0 3534 3454 3376 3299 3224
Income per sheep unit, ‘000 MNT 20.7 38.7 41.3 44.1 47.0 49.5
Source: CPR estimates
25
Ulziit soum is expected to have 427816 sheep units in 2027 within 156490 ha
pastureland in accordance with the estimate to reduce livestock number by 6%
annually, not reducing, but increasing cash incomes of herder households.
Cash income of herder households that currently increase livestock number by 6-
10% per annum is lower than those that are reducing the livestock number.
Production of key animal products Like any other soums across Mongolia, Ulziit
soum fully supplies its animal products and raw material demand and delivers a
majority of them to the other market such as aimag center and Ulaanbaatar. The
soum will produce 3548.4 tons of meat, 126,700 skins and hides, 1715.1 thousand
liters of milk, 26.6 tons of cashmere and 192.6 tons of wool by the end of the
program.
A comparison of the current meat and milk needs and production of the soum with
those of 2027 is shown below in the Figure 8.1.1.2.
Figure 8.1.1.2 Meat and milk demand and supply, 2019 and 2027
Soum population is estimated to reach 3398 in 2027. According to the estimate,
soum population’s meat and milk demand will be fully supplied with its production and
provide 3687 tons of meat and 641.0 thousand liters of milk to other markets as a
result of implementing the sustainable livestock development program.
As herder households’ prepared milk is used for their needs, a farm with 20 dairy
cattle is planned to be established for the purpose of supplying year-round demand
of soum center population, school and kindergarten /see Chapter 8.2/.
8.1.3 Livestock breeding measures
Animal selection has been planned in the directions provided below as part of the
landscape based soum development plan to meet the objective to improve herd
quality and livestock biological-economic productivity.
Plan for herd breeding and upgrading of productive performance
Upgrading of local cattle
First: Explore and implement opportunities to improve cattle for beef
adapted to the “pasture-supplementary fodder-fattening” system. Through crossing
26
with the national beef breeds - Selenge and Dornod Mongolian Red, make local
cattle larger in the body size of local cattle and create feeding and maintenance
system enabling 18-23 percent increase of bodyweight of growing cattle.
Second: To raise dual purpose cattle for small scale beef-dairy or for
beef-dairy farms in Ulziit soum, it is appropriate to use dual purpose breeds like
Alatau or Simmental based on the past experiences of raising these breeds for butter
production in 1980s. .
Third: Alternatively, to crossbreed using high crossbreds of above F3
generations of exotic imported breeds Limousine, Hereford, Galloway and Kazakh
White Head at limited scale may be tested.
2. Upgrading of sheep. It has been found that herders are interested to
improve local sheep for wool by importing carpet wool breeds – Gobi-Altai, Sartuul
and Baidrag, whereas a simultaneous upgrading of mutton and wool productivity can
be achieved by introducing mutton-wool breeds like Bayad, Darkhad and Tsagaan-
Uul.
3. Goat improvement for cashmere production. In order to upgrade
cashmere quality, more efforts should be made to benefit from the excellent
biological and productive performance of goats of Erchim Black breed.
B. Intensive animal development planning
The National Program on Support of Intensive Livestock Farming Development,
adopted under the Government Resolution #400 in 2018, states to develop intensive
dairy cattle farms in peri-urban areas, aimag centers and crop agriculture regions.
Ulziit soum has been included in the crop agriculture region since 2018. Referring to
recent estimates that the soum population will grow to 3775 persons in 2027, it
needs to heighten the supply of milk to soum center inhabitants. In order to fulfill the
goals of the mid-term livestock development policy of Arkhangai aimag and improve
the milk consumption of soum center citizens, school, kindergarten and hospital, a
dairy farm with 20 cows of Alatau breed to produce 20000 liters of milk annually to
supply milk year-round will be established.
8.1.4 Animal health measures
Detailed animal health improvement measures were planned in accordance with the
newly approved animal health law and the national animal health program for 2018-
2021.
8.1.5 Hay and fodder planning
Demand and potential supply of hay and fodder
As of 2019, feed supply per per sheep unit was 6.5 kg on a soum’s average. It will
increase 5..06 times reaching 33 kg in 2027 with increases in yield and hay field
areas as well as green fodder production in 7 years.
8.1.5 Crop land planning
Currently, Ulziit soum cultivates 2036 ha arable land and 2770 ha abandoned crop
land is not used at all. It is planned to raise cultivation of fodder, vegetable and fruit
on these fallow areas in upcoming 7 years.
27
Demand of crop products has been assessed in order to supply soum population’s
demand of potatoes and vegetable, fruit and animal fodder by its own production or
capacity.
Cultivation of potatoes and vegetable, fruit trees and animal fodder is planned to
raise in 3 phases as part of its arable land planning.
Table 8.1.6.7 Potato and vegetable storage building
Year 2019 Phases
I II III
Potato harvest, t 7 14.3 29.2 44.6
Vegetable harvest, t 5 31.0 63.2 96.7
Vegetable storage building, capacity, t 0 10 30 50
Required funding, 12000 thousand MNT /10 t 0 12000 36000 60000
8.2 LAND MANAGEMENT PLAN IN TOWN, VILLAGE AND OTHER SETTLEMENT
The soum has 293 ha of urban land out of which 107.7 ha is reflected in the state
land fund report.
As of 2019, the soum has allocated 34.4 ha for homestead purposes for 491 khashaa
plots. In addition, 1.31 ha was allocated for household horticulture gardening
purposes.
8.2.2 Waste in town and settlement
As households of Ulziit soum dump waste in open areas and streets, it has pressing
issues, including those related to waste removal, lack of hygienic requirements of
waste bins, waste dump outside the waste point fences, unsorted waste, lack of
waste points to receive segregated waste, and unsorting of hazardous waste.
Further measures and planning. It is planned to take several actions such as sorting
waste, building incinerator and sorted waste processing shop, and placing containers
for hazardous waste sorted at entities and in public areas. Moreover, it is planned to
buy a new 3-5 ton capacity waste van.
Table 8.2.1 Funding estimate required for waste treatment measures
№ Item Manufacturer Model Unit cost,
MNT
Strength and
weakness
6. Waste truck (van
with press)
China Faw,
other
37,000,000 Cheap, frequent
failures, poor
availability of
spare parts
7. Waste truck (van
with press)
Korea Hyundai,
Mayti
45,000,000 Frequent failures,
good availability
of spare parts
8. Waste truck (van
with press)
Japan Nissan,
Mitsubishi
58,000,000 Expensive, low
failures, good
availability of
28
parts
9. Container for sorted
waste (150kg, plate)
Mongolia 300,000 Possible to
produce in soum
10. Incinerator which is
able to make energy
China 60,000,000 Low content of
toxic pollutants in
smoke
Source: CPR estimates
8.3 ROAD AND COMMUNICATION NETWORK LAND MANAGEMENT PLANNING
8.3.3 Land planning for roads
New roads. To speed up building of Orkhon river-Ikh tamir bridge and paved road
and 44 km paved road between Tsenkher bridge and the soum center.
To launch building paved road connecting the vertical road network Ulziit-Khairkhan-
Khuvsgul
8.5 LAND MANAGEMENT PLANNING IN PROTECTED AREAS
Local protected areas: It was planned to take 1526.6 ha in the Yamaat bagh and
1783.1 ha around the Ikh Bumbat place under the local protected areas.
8.6 LAND MANAGEMENT PLANNING IN TOURISM AND RECREATIONAL
AREAS
It was planned to:
 Include Ugii Nuur-Altan Zuu-Gol Mod route in the international tourism network
 Develop eco fishing and tour sites along the Orkhon river
8.7 FOREST LAND MANAGEMENT PLANNING
The soum has 4876.6 ha of forest land. It was planned green zone as well as
protected zones in the forest areas.
8.8. LAND MANAGEMENT PLANNING IN PROTECTION ZONES
8.8.2 Type, practice and size of protection zones
Water, road and lines protection zones were established in the soum for the following
purposes:
 Prevent water resource shortage, contamination and protect people from
flood;
 Ensure power lines safety to prevent accidents among people and animals;
8.9 PLANNING OF LEGITIMATE RIGHTS FOR LAND AND NATURAL
RESOURCES
It was planned to formalize the existing informal user rights of herders by the
registration and introduction of pastureland use agreements. According to the unified
land use funds information 34.4 ha of land was possessed by herders for winter-
spring camping purposes which means that around 517 camp sites or 95% herders
have possessed their camps.
29
Possession of winter and spring camps does not apply to surrounding pastures which
are under informal user rights. According to a 2019 survey there are 9 pasture user
groups /PUG/ established covering the soum pastureland for 100%.
Wildlife protection and use. As there are rare or endangered wildlife in Ulziit soum,
key goal of the planning is to protect, raise and re-introduce them. Thus, it is
proposed to establish wildlife protection agreements with herder groups and forest
partnerships in areas with wildlife habitats. As the local herders recommended, the
wildlife for further protection are:
 Re-introduce and raise marmots
 Protect and farm fish
ХОЁР. СУМЫН ТАНИЛЦУУЛГА, БҮС НУТГИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА, ХӨГЖЛИЙН
ЦОГЦ БОДЛОГО
2.1 СУМЫН ТАНИЛЦУУЛГА
Сайн ноён хан аймгийн харьяад Халх хошууны
тоонд орж 1762 онд байгуулагдсан Өөлдийн
өмнөд хошуу 1912-1923 онд Бишрэлт бэйсийн
хошуу гэж нэрлэгдэж байснаа 1924 он Цэцэрлэг
мандал аймгийн Баянбайшир хошуу нэртэй
болсон бөгөөд 1931 оноос одоогийн Архангай
аймгийн Өлзийт сум болсон. Олонх баруун
Монголын дөрвөн Ойрадын Өөлд ястан юм.
Өлзийт сум Алтан зуу бурхан шүтээнтэй. Түүндээ
зориулж шинийн 15, намрын дунд сарын 15 морь
уралдуулж, бөх барилдуулж, хурал ном хурж
наадам хийдэг. Алтан зуу бурхан нь 1640 оны үед
Ойрадын зая бандида Намхайжанцан Төвдөөс алтаар зуу бурхан хийлгэж
аравнайлуулан залж ирсэн түүхтэй. зуу бурхан гэдэг нь бурхан багшийн өөрийн
нь амьд сэрүүнд бүтээсэн бурхан багшийн дүр юм. 1640-1930 аад он хүртэл
шүтэж байсан. хувьсгалын үед зуу бурхан алга болсон.
Нутаг дэвсгэр нь 1,7 мянган км2 . Нийт 1094 өрхийн 3403 хүн амтай.
Архангай аймгийн Өлзийт сум нь аймгийнхаа зүүн хойд хэсэгт оршиж Баруун
өмнө, баруун талаараа Батцэнгэл, баруун хойд талаараа Хайрхан, хойд
талаараа Булган аймгийн Сайхан, зүүн хойд болон зүүн талаараа Булган
аймгийн Могод сум, зүүн өмнө, урд талаараа Өгий нуур сумдын нутаг
дэвсгэртэй тус тус хиллэнэ.
Тус сумын төв Улаанбаатар хотоос 375 км, аймгийн төв Цэцэрлэг хотоос 134
км-т оршино.
Өлзийт сум засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжээр Ямаат, Бодонт, Байшир,
Хөшөөт гэсэн 4 багт хуваагддаг.
Эдийн засгийн үндсэн салбар нь ХАА бөгөөд үүний дотор МАА-н үйлдвэрлэл
зонхилно.
30
Нийт малын тоо 2019 оны эцсийн байдлаар 353 мянга, үүнээс тэмээ 22, адуу
21.3 мянга, үхэр 16.5 мянга, хонь 206.6 мянга, ямаа 108.6 мянга тус тус байна1.
Далайн түвшнээс дээш 1020-1400 м өргөгдсөн, тал хээрийн бүсэд оршдог.
Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр мал аж ахуй болон
газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.
Сумын газар нутаг дээгүүр мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн 10 км хатуу
хучилттай авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар
холбогддог.
Өлзийт сумын төв мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн замаас 30 км зайд оршдог
бөгөөд дэд бүтэц сайн хөгжсөн тул үйлдвэрлэл үйлчилгээ хөгжих боломжтой.
Сумын төв нь цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худгаас ундны усны хэрэглээгээ
хангаж байна. Төвлөрсөн ус хангамжийн системд холбогдсон айл өрх, аж ахуйн
нэгж байхгүй.
Сумын цаг уурын онцлогийг авч үзвэл эх газрын эрс тэс уур амьсгал ноёлно.
Энд хоногийн болон улирлын агаарын температурын хэлбэлзэл ихтэй, өвөлдөө
хүйтэн, зундаа огцом халдаг онцлогтой. Олон жилийн дунджаар жилийн
агаарын дундаж температур -2.1о ба дулааны улиралд буюу IY-X саруудад
сарын дундаж температур +9,1о хүрдэг. Жилийн дундаж хур тунадасны
нийлбэр 280-300 мм ба түүний ихэнх нь IY-X саруудад хур борооны хэлбэрээр
унаж дунджаар 279.8 мм хүрдэг байна /Өлзийтийн цаг уурын станцын
мэдээгээр/. Эндээс харахад тус сумын хувьд ХАА-н таримлын болцонд агаарын
температур, чийгийн хангамж муугүй болох нь харагдаж байна. Судалгаа
явуулсан 8-р сард агаарын температур, хур тунадас олон жилийн дунджийн
орчим байлаа.
Тус сумын тариалангийн газар нь Орхон гол, Хавчуугийн гол бараадан байрлах
тул усан хангамжийн асуудлаа дээрх голуудаас шийдэх боломжтой.
2.2 Газарзүйн байрлал
Архангай аймгийн Өлзийт сум нь Хангайн нурууны ойт хээрийн бүс болон
хээрийн бүсэд хамрагддаг бөгөөд нийслэл Улаанбаатар хотоос 375 км, аймгийн
төвөөс 140 км-ын зайтай оршдог. Сумын нутаг д.т.д 1300 м өндөрт Хойд
өргөргийн 48 градус, уртрагийн 102 градуст, хамгийн нам дор цэг нь Гацаа д.т.д
1271 м, хамгийн өндөр цэг нь Байшир багийн нутагт байх Рашаант уул д.т.д
2106 м өндөрт оршдог. Тус сумын хиллэх сумууд нь
 А-Б Сайхан сум
 Б-В Могод сум
 В-Г Өгийнуур сум
 Г-Д Батцэнгэл сум
 Д-А Хайрхан сум зэрэг сумуудтай хиллэж байна.
1
Архангай аймгийн статистикийн мэдээ, 2019 он
31
Зураг 2.2.1 Газарзүйн байрлал
Эх сурвалж: ГХГЗЗГ-ын мэдээ, БСТ-ын боловсруулалт
ГУРАВ. ӨЛЗИЙТ СУМЫН БАЙГАЛИЙН ТӨРХ БАЙДАЛ, НӨӨЦ
3.1 Уур амьсгал
Уур амьсгалын хувьд далайн түвшнээс 1800 метрээс дээш өндөр өргөгдсөн бол
чийглэг-хүйтэн, 1300-1800 метр бол чийглэг-сэрүүн, 700-1300 м бол хуурайдуу –
сэрүүвтэр уур амьсгалтай гэсэн мужлал (Б.Жамбаажамц, 1989 он)-аар авч
үзвэл Өлзийт сумын нутаг чийглэг-хүйтэн, хуурайдуу–сэрүүвтэр бүсэд
хуваагдаж байна.
Гадаргын рельеф, газар зүйн өвөрмөц онцлогоос шалтгаалан уур амьсгалын
өндөр уул, тал хээрийн нөхцөл ялгаа, хур чийг, дулаан, нарны цацраг
хуваарилагдах зүй тогтлыг үүсгэдэг.
Сумын нийт нутаг дэвсгэр дэх уур амьсгал эх газрын эрс тэс хахир, хахирдуу
уур амьсгалтай, жилийн 4 улиралтай.
Уур амьсгалын улирлын шинж. Өвөл. Жил бүрийн 10 дугаар сарын сүүлч,
11 дүгээр сарын эхнээс өвөл эхэлж, 3 дугаар сарын сүүлээр дуусаж нийтдээ
140-150 хоног үргэлжилнэ. Өвлийн саруудад цаг агаар гол төлөв цэлмэг тогтуун
байдаг. Хамгийн хүйтэн 1 дүгээр сарын дундаж агаарын температур 20-25оС
хүйтэн байна. Энэ улиралд 5-6 мм хур тунадас унах ба харьцангуй чийгшил 50-
58% байдаг байна.
Зарим жил Орхон голын сав нутгаар +45 оС дулаарч, -50 оС хүртэл хүйтрэх
тохиолдол байжээ/Архангай аймгийн цаг уурын нэгдсэн үзүүлэлт.1973 он/
32
Хавар. Хаврын улирал 3 дугаар сарын сүүлчээс эхэлж, 5 дугаар сарын эцэс
хүртэл 55-65 хоног үргэлжилдэг. Хоногийн дундаж температур түргэн нэмэгдэж
4 дүгээр сарын дундаас 0 0С-г давж дулаардаг. Агаарын даралт 826.6-846.0
гПа болж өвлийнхөөс буурна. Салхины хурд хамгийн ихсэж 5-10м/с болох
бөгөөд заримдаа 24м/с хүрдэг. Энэ улиралд хуурай өдрийн тоо ихсэж дунджаар
16.6-18.6, чийглэг өдрийн тоо эрс багасаж 1.1-2.0 тус тус байна.
Зун. Зуны улирал 5 дугаар сарын 20-ны орчмоор эхэлж, 8 дугаар сүүлч, 9
дүгээр сарын 15-ны орчмоор төгсдөг. Зуны улирал нийтдээ 95-106 хоног
үргэлжилнэ. Энэ улиралд хамгийн дулаан болж, хур тунадасны дийлэнх хэсэг
ордог. Салхины хурд бусад улирлаас бага 1.6-3.6м/с байх бөгөөд уул хөндийн
өдөр шөнөөр чиглэлээ сольдог салхи томоохон голын хөндий нутгуудаар
ажиглагддаг.
Агаарын дундаж температур жилийн хамгийн дулаан 7 дугаар сард 14-200С
байна. Үүлшлийн хэмжээ бусад улирлаас их байдаг. Нийт үүлшил дунджаар 6
балл, доод мандлын үүлшил 3.0-4.5 балл хүрдэг. Бүрхэг өдрийн тоо нийт
үүлшлээр 6-15 хүрнэ. Зуны улиралд жилийн хур тунадас 60-70% нь 83-92 мм
хур тунадас унадаг.
Намар. Намрын улирал 8 дугаар сарын сүүлч 9 дүгээр сарын эхнээс, 10 дугаар
сарын эцэс, 11 дүгээр сарын эхэн үе хүртэл нийтдээ 60 гаруй хоног үргэлжилнэ.
Намрын эхэн үед хоногийн дундаж агаарын температур 9 дүгээр сарын 21-27-
нд +5 градусын зайцыг, 10 дугаар сарын 20-ны орчмоор 00С-ын зайцыг тус тус
дайрч хүйтэрдэг. Салхины хурд 2.0-3.5 м/с болж зуны улирлаас ихэсдэг. Хур
тунадасны хэмжээ намрын эхний сард 24-30 мм, сүүлийн сард 8-10 мм болж
эрс буурдаг. Харьцангуй чийгшил алгуур багасаж 60-54%, усны уурын даралт
3.4 гПа болно. Анхны цас дунджаар 9 дүгээр сарын 15-22-ны үед орж 9 дүгээр
сарын 25-31-ны үед цасан бүрхүүл үүсэн тогтож эхэлнэ.
Хур тунадас. Уулархаг нутгаар нутгаар жилдээ дунджаар 400 мм-ээс их,
уулсын хоорондох голын сав нутгаар 300-400 мм, зүүн, зүүн өмнө талын нутагт
300 мм-ээс бага хур тунадас ордог байна. Жилийн дулааны улиралд хур
тунадасны 93.2-95.5% нь, харин хүйтний улиралд маш бага хэсэг нь ордог нь
монгол орны хур тунадасны горимын нэг онцлог юм.
Цас бороотой өдрийн тоо. Жилд дунджаар 50-65 өдөр бороо, 26-40 өдөр
цас орох боловч өндөр ууландаа цас бороотой өдрийн тоо олон байна.
Хавар 3-5 дугаар, намар 8-10 дугаар сард нойтон цас, бороо холилдон ордог
бөгөөд дулаан үеийн бусад сард бороо хүйтний саруудад дан цас байдалтай
орно.
Цасан бүрхүүл. Ихэвчлэн анхны цас 9 дүгээр сарын 15-17-нд орж, сүүлчийн
цас 5 дугаар сарын 22-27-ны үеэр ордог. Зарим жилд энэ хугацаанаас эрт
болон орой орох тохиолдол байдаг. Цасан бүрхүүл дунджаар 10 дугаар сарын 1
ба 2 дугаар 10 хоногт үүсэн тогтож, хавар дунджаар 5 дугаар сарын эхний 10
хоногт арилдаг. Цасан бүрхүүл хамгийн эрт 9 дүгээр сарын 4-14-нд тогтож
хамгийн эрт 3 дугаар сарын 20-25 үеэр арилна. Тогтвортой цасан бүрхүүл 90-
110 хоног тогтож дундаж зузаан нь 8-12 см, хамгийн зузаан нь 19 см байх
33
боловч заримдаа 25-30 см ч хүрдэг. Цасан бүрхүүлийн зузаан жил бүр
харилцан адилгүй байдаг бөгөөд зарим жилд 40-50 см хүрэх тохиолдол ч бий.
Үүлшил.Жилийн дундаж нийт үүлшил 4.6-4.7 балл, доод мандлын үүлшил 1.5-
2.1 балл байдаг. Жилийн дулааны улиралд үүлшил нэмэгдэж зуны сард нийт
үүлшил 5.9-6.1 балл, доод мандлын үүлшил 3.0-3.5 балл байна. Цэлмэг өдрийн
тоо нийт үүлшлээр 80-84, доод мандлын үүлшлээр 229-247, бүрхэг өдрийн тоо
нийт үүлшлээр 60, доод мандлын үүлшлээр 9-19 тус тус байна.
Хүчтэй салхи.Хүчтэй салхитай өдрийн тоо 6-7 өдөр, хамгийн олон нь 20-24
хүрдэг. Хүчтэй салхины хоногийн явцыг авч үзвэл 3-6 цагийн хооронд хамгийн
цөөн 4-7%, 12-15 цагийн үед хамгийн олон 23-25% нь тохиолдоно. Хүчтэй
салхины жилийн явц салхины хурдны явцтай адилхан, өвлийн улиралд цөөн,
хаврын саруудад хамгийн олон 15-20 өдөр тохиолддог.
Шороон ба цасан шуурга.Салхины хурд хөрсний байдалтай уялдан шороон
шуурганы хүч, шороон шуургатай өдрийн тоо нутаг бүхэнд харилцан адилгүй
өөр өөр байдаг. Шороон шуурганы 60-75.5% нь 3-5 дугаар сард ажиглагдана.
Уулархаг нутагт шороон шуурганы үргэлжлэх хугацаа хамгийн бага 7-8 цаг
байна. Шороон шуурганы 75-85% нь 9-20 цагийн хооронд тэр дундаа 14-19
цагийн хооронд хамгийн олон ажиглагддаг байна. Цасан шуургатай өдрийн тоо
жилд 4-6 байдаг бөгөөд зарим жил 11-15 өдөр байна. Цасан шуурга нь ихэвчлэн
9-5 дугаар саруудад ажиглагдана. Зарим жил хавар орой, намар эрт гэнэт цас
орж шуурга шуурах тохиолдол бий.
Мөндөр, аянга цахилгаан. Жилийн 5-10 дугаар сард мөндөр, аянга цахилгаан
ажиглагддаг бөгөөд мөндөртэй өдрийн тоо жилд дунджаар 3-7, зарим жилд 10
өдөр хүрдэг байна. Аянга цахилгаантай өдрийн тоо жилд дунджаар 30-32,
зарим жилд 60 өдөр хүрэх тохиолдол бий. Аянга цахилгаан 4-9 дүгээр сард
голдуу ажиглагдах боловч 7-8 дугаар сард 10 гаруй өдөр тохиолддог.
Манан. Манантай өдрийн тоо жилд дунджаар 2-8, хамгийн олон нь 20 гаруй
өдөр ажиглагддаг. Манан гол төлөв 7-8 дугаар сард ажиглагдах боловч өвлийн
улиралд хааяа тохиолддог.
Хүснэгт 3.1 Сумын агаарын температур, хур тунадасны үзүүлэлт
Он
Агаарын
температурын
жилийн дундаж
хэмжээ
Жилийн хур
тунадасны
хэмжээ,
Хур
тунадастай
байсан өдөр
Олон жилийн дундаж
үзүүлэлт
Тунадас,
мм
Температур С0
Нийлбэр, мм Тоо 1-р сар 7-р сар
2014 3.3 С0
206.8 59
297.9 -32.2 +23.6
2015 1.0 С0
257.8 62
2016 -0. 7 С0
322.4 80
2017 1.6 С0
199.6 62
Олон жилийн дунджаар үзвэл, хур тунадас 297.9 мм, тунадастай өдөр 65.7,
тухайн жилийн хамгийн хүйтэн -32.2 С0, хамгийн дулаан +23.6 С0 байв.
34
Зураг 3.1.1 Жилийн нийлбэр хур тунадасны тархалт
35
3.2 Хөрс, хөрсөн бүрхэвч
Хөрс нь өндөр уулын ба уулын ойн 4 төрлийн, ойт хээрийн 3 төрлийн, бүс
дундын 1 төрлийн хөрснөөс тус тус бүрддэг. Дээрх төрлийн хөрснөөс тус
сумын нутаг дэвсгэрт хамаарах байршлаар тодорхойлбол дараах байдалтай
байна. Үүнд:
Уул нурууд, нам уул, ухаа толгодын болон тал, хөндий, жижиг цав
толгодын хар хүрэн хөрс. Энэ төрлийн хөрсний хэсэг нь тус сумын нутаг
дэвсгэрийн багахан хэсэгт тархана.
Тал, хөндий, жижиг цав толгодын хүрэн хөрс. Энэ төрлийн хөрс нь Өлзийт
сумын өмнөд, Орхон голын хөндийг даган далайн түвшнээс дээш 1000-1500
метрийн өндөрт Өгий нуурыг тойрон тархсан байна.
Бүс дундын нугын, нугат намгийн, намгийн хөрс. Энэ төрлийн хөрс нь
Орхон голын хөндийн ай сав газар, Орхон голын дагуу хамгийн их тархсан хөрс
юм. Гол мөрний хөндий, хээрийн бүсэд хар шороон ба уул-хээрийн хүрэн хөрс
зонхилдог.
Зураг 3.2.1 Хөрсний нэвчилт
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01
Ulziit 01

More Related Content

What's hot

Шинэ хөдөө Төв аймаг
Шинэ хөдөө Төв аймагШинэ хөдөө Төв аймаг
Шинэ хөдөө Төв аймагTemuujin Ganbold
 
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах заавар
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах зааварБэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах заавар
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах зааварGreengoldMongolia
 
GGAHP annual report 2018 mon
GGAHP annual report 2018 monGGAHP annual report 2018 mon
GGAHP annual report 2018 monGreengoldMongolia
 
State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...
State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...
State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...GreengoldMongolia
 
Сумын бэлчээр ашиглалтын журам
Сумын бэлчээр ашиглалтын журамСумын бэлчээр ашиглалтын журам
Сумын бэлчээр ашиглалтын журамGreengoldMongolia
 
Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)
Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)
Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)GreengoldMongolia
 
Малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэ
Малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэМалчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэ
Малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэGreengoldMongolia
 
Ulsiin gzbet
Ulsiin gzbetUlsiin gzbet
Ulsiin gzbethi_bmb
 
Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017
Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017
Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017GreengoldMongolia
 
Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргууд
Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргуудБэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргууд
Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргуудGreengoldMongolia
 
Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...
Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...
Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...GreengoldMongolia
 
Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи
Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологиТэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи
Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологиGreengoldMongolia
 
Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэр
Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэрБэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэр
Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэрGreengoldMongolia
 
БМАХэсгийн гарын авлага
БМАХэсгийн гарын авлагаБМАХэсгийн гарын авлага
БМАХэсгийн гарын авлагаGreengoldMongolia
 
1 undseniltgel amarsaikhan 20190703030141
1 undseniltgel amarsaikhan 201907030301411 undseniltgel amarsaikhan 20190703030141
1 undseniltgel amarsaikhan 20190703030141Mr Nyak
 
SDC/Green Gold project 2016 annual operational report mon
SDC/Green Gold project 2016 annual operational report monSDC/Green Gold project 2016 annual operational report mon
SDC/Green Gold project 2016 annual operational report monGreengoldMongolia
 
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууднийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолуудBuka King
 
Terguulegchdiin togtool
Terguulegchdiin togtoolTerguulegchdiin togtool
Terguulegchdiin togtoolBuka King
 
БАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэ
БАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэБАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэ
БАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэGreengoldMongolia
 

What's hot (20)

Шинэ хөдөө Төв аймаг
Шинэ хөдөө Төв аймагШинэ хөдөө Төв аймаг
Шинэ хөдөө Төв аймаг
 
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах заавар
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах зааварБэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах заавар
Бэлчээрийн газрыг экологийн чадавхиар зураглах заавар
 
GGAHP annual report 2018 mon
GGAHP annual report 2018 monGGAHP annual report 2018 mon
GGAHP annual report 2018 mon
 
State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...
State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...
State and transition model catalogue/Бэлчээрийн төлөв байдлын өөрчлөлтийн заг...
 
Сумын бэлчээр ашиглалтын журам
Сумын бэлчээр ашиглалтын журамСумын бэлчээр ашиглалтын журам
Сумын бэлчээр ашиглалтын журам
 
Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)
Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)
Бэлчээрийн менежмент (Төв аймгийн Сүмбэр сумын жишээн дээр)
 
Малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэ
Малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэМалчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэ
Малчид бэлчээр ашиглалтын гэрээг хэрхэн байгуулах вэ
 
Ulsiin gzbet
Ulsiin gzbetUlsiin gzbet
Ulsiin gzbet
 
Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017
Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017
Ногоон алт-малын эрүүл мэнд төслийн тайлан 2017
 
Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргууд
Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргуудБэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргууд
Бэлчээрийн эрүүл мэндийн мониторинг, үнэлгээний түргэвчилсэн аргууд
 
Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...
Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...
Бэлчээр ашиглалтыг ургамлын сэргэх чадавхи болон ашиглагчдад суурилан зохион ...
 
23 purevsuren
23   purevsuren23   purevsuren
23 purevsuren
 
Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи
Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологиТэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи
Тэжээл бэлтгэх дэвшилтэт технологи
 
Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэр
Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэрБэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэр
Бэлчээр Ашиглагчдын Хэсгийн ахлагчийн ажлын дэвтэр
 
БМАХэсгийн гарын авлага
БМАХэсгийн гарын авлагаБМАХэсгийн гарын авлага
БМАХэсгийн гарын авлага
 
1 undseniltgel amarsaikhan 20190703030141
1 undseniltgel amarsaikhan 201907030301411 undseniltgel amarsaikhan 20190703030141
1 undseniltgel amarsaikhan 20190703030141
 
SDC/Green Gold project 2016 annual operational report mon
SDC/Green Gold project 2016 annual operational report monSDC/Green Gold project 2016 annual operational report mon
SDC/Green Gold project 2016 annual operational report mon
 
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууднийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
 
Terguulegchdiin togtool
Terguulegchdiin togtoolTerguulegchdiin togtool
Terguulegchdiin togtool
 
БАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэ
БАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэБАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэ
БАХ-ийн гар зургийг хэрхэн боловсруулах вэ
 

Similar to Ulziit 01

НАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТ
НАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТНАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТ
НАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТUmguullin Mongol Umguulugch
 
Monitoring vneleh
Monitoring vnelehMonitoring vneleh
Monitoring vnelehhi_bmb
 
байгаль орчныг хамгаалах
байгаль орчныг хамгаалахбайгаль орчныг хамгаалах
байгаль орчныг хамгаалахLhagvajargal Jargal
 
Газар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлууд
Газар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлуудГазар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлууд
Газар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлуудErdenebolor Baast
 
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууднийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолуудBuka King
 
Зах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдал
Зах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдалЗах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдал
Зах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдалE-Gazarchin Online University
 
Үр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн ашиглалтын асуудлаас
Үр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн  ашиглалтын асуудлаасҮр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн  ашиглалтын асуудлаас
Үр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн ашиглалтын асуудлаасAnkhbileg Luvsan
 
19 06-00008-02-20190625100704
19 06-00008-02-2019062510070419 06-00008-02-20190625100704
19 06-00008-02-20190625100704hi_bmb
 
Argiculture drone
Argiculture droneArgiculture drone
Argiculture droneGeoMedeelel
 

Similar to Ulziit 01 (9)

НАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТ
НАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТНАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТ
НАСАНД ХҮРЭЭГҮЙ ХҮНИЙГ АЖИЛЛУУЛАХЫГ ХОРИГЛОСОН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЖАГСААЛТ
 
Monitoring vneleh
Monitoring vnelehMonitoring vneleh
Monitoring vneleh
 
байгаль орчныг хамгаалах
байгаль орчныг хамгаалахбайгаль орчныг хамгаалах
байгаль орчныг хамгаалах
 
Газар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлууд
Газар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлуудГазар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлууд
Газар тариалангийн хөгжлийн зорилт, шийдвэрлэх асуудлууд
 
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууднийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолууд
 
Зах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдал
Зах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдалЗах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдал
Зах зээлийн хөгжил ба одоогийн нөхцөл байдал
 
Үр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн ашиглалтын асуудлаас
Үр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн  ашиглалтын асуудлаасҮр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн  ашиглалтын асуудлаас
Үр тарианы үйлдвэрлэлийн машин техникийн ашиглалтын асуудлаас
 
19 06-00008-02-20190625100704
19 06-00008-02-2019062510070419 06-00008-02-20190625100704
19 06-00008-02-20190625100704
 
Argiculture drone
Argiculture droneArgiculture drone
Argiculture drone
 

More from hi_bmb

05-1719 Авлига үнэлгээ.pdf
05-1719 Авлига үнэлгээ.pdf05-1719 Авлига үнэлгээ.pdf
05-1719 Авлига үнэлгээ.pdfhi_bmb
 
А-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdf
А-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdfА-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdf
А-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdfhi_bmb
 
Zahialagch medee.pdf
Zahialagch medee.pdfZahialagch medee.pdf
Zahialagch medee.pdfhi_bmb
 
Aktuud 2008-2023 01.pdf
Aktuud 2008-2023 01.pdfAktuud 2008-2023 01.pdf
Aktuud 2008-2023 01.pdfhi_bmb
 
ГТ журам.pdf
ГТ журам.pdfГТ журам.pdf
ГТ журам.pdfhi_bmb
 
2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdfhi_bmb
 
2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdfhi_bmb
 
ГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdf
ГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdfГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdf
ГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdfhi_bmb
 
2023 ГЗБТ.pdf
2023 ГЗБТ.pdf2023 ГЗБТ.pdf
2023 ГЗБТ.pdfhi_bmb
 
1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...
1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...
1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...hi_bmb
 
2. Монгол бичиг.pdf
2. Монгол бичиг.pdf2. Монгол бичиг.pdf
2. Монгол бичиг.pdfhi_bmb
 
AB Todorhoiloltuud.pdf
AB Todorhoiloltuud.pdfAB Todorhoiloltuud.pdf
AB Todorhoiloltuud.pdfhi_bmb
 
ГХБХБГ 2022 IV tailan.pdf
ГХБХБГ 2022 IV tailan.pdfГХБХБГ 2022 IV tailan.pdf
ГХБХБГ 2022 IV tailan.pdfhi_bmb
 
2023 оны батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdf
2023 оны  батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdf2023 оны  батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdf
2023 оны батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdfhi_bmb
 
Surgaltiin medeelel.pdf
Surgaltiin medeelel.pdfSurgaltiin medeelel.pdf
Surgaltiin medeelel.pdfhi_bmb
 
Tolowlogoo.pdf
Tolowlogoo.pdfTolowlogoo.pdf
Tolowlogoo.pdfhi_bmb
 
Ashig sonirholiin zorchilgvi.pdf
Ashig sonirholiin zorchilgvi.pdfAshig sonirholiin zorchilgvi.pdf
Ashig sonirholiin zorchilgvi.pdfhi_bmb
 
ГХБХБГ-илтгэл.pptx
ГХБХБГ-илтгэл.pptxГХБХБГ-илтгэл.pptx
ГХБХБГ-илтгэл.pptxhi_bmb
 
2022 оны ГЗБТөлөвлөгөө
2022 оны ГЗБТөлөвлөгөө2022 оны ГЗБТөлөвлөгөө
2022 оны ГЗБТөлөвлөгөөhi_bmb
 
2021 gzb tolwlogoo
2021 gzb tolwlogoo2021 gzb tolwlogoo
2021 gzb tolwlogoohi_bmb
 

More from hi_bmb (20)

05-1719 Авлига үнэлгээ.pdf
05-1719 Авлига үнэлгээ.pdf05-1719 Авлига үнэлгээ.pdf
05-1719 Авлига үнэлгээ.pdf
 
А-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdf
А-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdfА-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdf
А-13 Сургалтын төлөвлөгөө.pdf
 
Zahialagch medee.pdf
Zahialagch medee.pdfZahialagch medee.pdf
Zahialagch medee.pdf
 
Aktuud 2008-2023 01.pdf
Aktuud 2008-2023 01.pdfAktuud 2008-2023 01.pdf
Aktuud 2008-2023 01.pdf
 
ГТ журам.pdf
ГТ журам.pdfГТ журам.pdf
ГТ журам.pdf
 
2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 ГЗБГЗЗГ-тай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
 
2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
2023 аймгийн Засаг даргатай байгуулсан гүйцэтгэлийн төлөвлөгөө.pdf
 
ГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdf
ГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdfГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdf
ГХБХБГ Стратеги төлөвлөгөө 2022-2025.pdf
 
2023 ГЗБТ.pdf
2023 ГЗБТ.pdf2023 ГЗБТ.pdf
2023 ГЗБТ.pdf
 
1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...
1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...
1. 2023 Сургалт хөгжлийн төлөвлөгөө, ТАХ-ын ажиллах нөхцөл нийгмийн баталгааг...
 
2. Монгол бичиг.pdf
2. Монгол бичиг.pdf2. Монгол бичиг.pdf
2. Монгол бичиг.pdf
 
AB Todorhoiloltuud.pdf
AB Todorhoiloltuud.pdfAB Todorhoiloltuud.pdf
AB Todorhoiloltuud.pdf
 
ГХБХБГ 2022 IV tailan.pdf
ГХБХБГ 2022 IV tailan.pdfГХБХБГ 2022 IV tailan.pdf
ГХБХБГ 2022 IV tailan.pdf
 
2023 оны батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdf
2023 оны  батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdf2023 оны  батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdf
2023 оны батлагдсан төлөвлөгөө А-07.pdf
 
Surgaltiin medeelel.pdf
Surgaltiin medeelel.pdfSurgaltiin medeelel.pdf
Surgaltiin medeelel.pdf
 
Tolowlogoo.pdf
Tolowlogoo.pdfTolowlogoo.pdf
Tolowlogoo.pdf
 
Ashig sonirholiin zorchilgvi.pdf
Ashig sonirholiin zorchilgvi.pdfAshig sonirholiin zorchilgvi.pdf
Ashig sonirholiin zorchilgvi.pdf
 
ГХБХБГ-илтгэл.pptx
ГХБХБГ-илтгэл.pptxГХБХБГ-илтгэл.pptx
ГХБХБГ-илтгэл.pptx
 
2022 оны ГЗБТөлөвлөгөө
2022 оны ГЗБТөлөвлөгөө2022 оны ГЗБТөлөвлөгөө
2022 оны ГЗБТөлөвлөгөө
 
2021 gzb tolwlogoo
2021 gzb tolwlogoo2021 gzb tolwlogoo
2021 gzb tolwlogoo
 

Ulziit 01

  • 1. НҮБ-ЫН ХӨГЖЛИЙН ХӨТӨЛБӨР БАЙГАЛЬ ОРЧИН АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЯАМ ДАЯН ДЭЛХИЙН БАЙГАЛЬ ОРЧНЫ САН АРХАНГАЙ АЙМГИЙН ӨЛЗИЙТ СУМЫН НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ Захиалагч: “МОНГОЛЫН УНАГАН БАЙГАЛИЙН ХҮЛЦЭЛ БА ТОГТВОРЖИЛТЫГ ХАНГАХ НЬ” ТӨСӨЛ Гүйцэтгэгч: БОДЛОГО СУДЛАЛЫН ТӨВ Интер оффис, Ерөнхий сайд Амарын гудамж 4, Сүхбаатар дүүрэг, 8-р хороо, Ерөнхий сайд Амарын гудамж 4, Улаанбаатар 14200 Утас: 77119027 Факс: 70119419, e-mail: cpr@cpr.mn Web: www.cpr.mn ГАЗРЫН МЭРГЭЖЛИЙН БАЙГУУЛЛАГА “ЛАПЛАНД ЭКО” ХХК 2020 он Улаанбаатар хот
  • 2. 6 НЭГ.ОРШИЛ 1.1 Ажлын зорилго: Сумын байгалийн нөөц, газар ашиглалтын онцлог, нийгэм, эдийн засаг, соёл, амьдралын хэв маяг, онцлогийг судлан тодорхойлж, хэрэгцээт болон тохиромжтой байдлын үнэлгээнд үндэслэн иргэд, олон нийтийн оролцоотойгоор тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, бусад бодлогын баримт бичигт тулгуурлан сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулахад энэхүү ажлын зорилго оршино. Хамрах хүрээ: Сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөө нь тухайн сумын газар нутгийг бүрэн хамарна. Хугацаа: Сумын нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл, хөгжлийн бодлого болон дээд шатны газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний хэрэгжилттэй уялдуулж сумын нутаг дэвсгэрийн төлөвлөгөөг 5-7 жилд шинэчлэн боловсруулна. 1.2 Ажлын их бүрдэл “Газрын нэгдсэн мэдээллийн сан байгуулах, газар ашиглалтын төлөвлөгөөг аймгийн болон сумын түвшинд боловсронгуй болгох”зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх ажлыг 2 аймгийн 4 сумын газар нутгийг бүрэн хамруулж дараах иж бүрдэлтэйгээр хийж гүйцэтгэлээ. Үүнд: 1. Хамрагдах 4 сумын дараах тоон болон статистик мэдээг бүрдүүлэн ажиллана. Үүнд:  Байр зүйн мэдээ  Агаар сансрын зургийн мэдээ  Засаг захиргааны хилийн мэдээ  Уур амьсгалын мэдээ  Газрын гадаргын мэдээ  Байгалийн нөөц, дагалдах баялгийн мэдээ  Ургамалжилтын мэдээ  Хөрсний мэдээ  Ойн мэдээ  Инженер геологи, гидрологийн мэдээ  Газар ашиглалтын мэдээ  Нийгэм эдийн засгийн мэдээ 2. Мэдээлэл дүн шинжилгээ хийж мэдээллийн сан үүсгэн, зохих боловсруулалтыг хийлээ.  Бэлтгэсэн тоон болон шинж чанарын мэдээлэлд тулгуурлан тухайн сумын нутаг дэвсгэрийн газар, байгалийн нөөц, газрын төлөв байдал, чанарт анализ дүн шинжилгээний тоон боловсруулалтыг хийж зурган мэдээг төрлөөр /ГНС, ашиглалтын байдал, хүрээлэн буй орчин г.м/ ангилж гаргах ба зохих дүгнэлт зөвлөмжийг гаргана.  ГЗБГЗЗГ-ын холбогдох хэлтсүүдтэй хамтран ажиллаж тоон мэдээлэлдээ тулгуурлан ашиглалт бүрээр тохиромжтой байдлын үнэлгээний арга зүйн дагуу тохиромжтой байдлын үнэлгээ хийж нийгэм эдийн засаг, статистикийн мэдээг боловсруулж хэрэгцээт байдлыг урьдчилсан байдлаар тодорхойлж мэдээллийн сан үүсгэнэ.  Хээрийн хэмжилт судалгааг холбогдох мэргэжилтэн, орон нутагтай хамтран гүйцэтгэж газар ашиглалтын тохиромжтой байдал, одоогийн
  • 3. 7 ашиглалтыг газар дээр тодруулж зохих хэмжилт, өөрчлөлтүүдийг хийж иргэд, хуулийн этгээдээс санал болон хэлэлцүүлэг хийнэ. Бэлтгэл болон хээрийн судалгааны ажлын үр дүнг боловсруулж мэдээллийн санг шинэчлэн сайжруулж улмаар газар ашиглалтын тохиромжтой болон хэрэгцээт байдлыг нарийвчлан тодорхойлж нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулж гаргана.  Мөн зүй ёсны эрхийн зориулалтаар газар ашиглах боломжтой нөөцийн байршил, хэмжээг тогтоож, Зураг-т буулган төлөвлөлтөд тусгана. Хүснэгтийн иж бүрдэл 1. Сумын агаарын температур, хур тунадасны үзүүлэлт 2. Хүснэгт 3.2.1 Хөрсний хэв шинж ба механик бүрэлдэхүүн 3. Хүснэгт 3.2.2 Хөрсний агрохимийн шинж чанар 4. Хүснэгт 3.2.3 Хөрсний элэгдэл эвдрэл 5. Хүснэгт 3.2.4 Тариалангийн талбайн өндөржилт ба налуу 6. Хүснэгт 3.2.5 Тариалангийн талбайн чулуужилт ба намагжилт 7. Хүснэгт 3.2.6 Тариалангийн талбайн хог ургамал, хортон шавж 8. Хүснэгт 3.5.1.1 Усны чанарын үнэлгээ 9. Хүснэгт 3.6.2.1 Сумын гадаргын өндөржилтийн талбайн эзлэх хувь 10. Хүснэгт 3.6.2.2 Сумын гадаргын налуужилтын талбай 11. Хүснэгт 3.6.2.3 Сумын гадаргын зүг зовхис эзлэх талбай 12. Хүснэгт 3.7.1 Байгалийн бүс бүслүүр 13. Хүснэгт 4.1.1 Хүн амын нас, хүйс бүтцийн үзүүлэлт, 2015-2019 он 14. Хүснэгт 4.1.2 Хүн ам зүйн бусад үзүүлэлт 15. Хүснэгт 4.1.3 Хүн амын байршил, тоогоор 16. Хүснэгт 4.1.4 Хүн амын нягтрал 17. Хүснэгт 4.1.5 Өрхийн тоо ба байршил 18. Хүснэгт 4.2.1 Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн амын тоо ба эзлэх хувь 19. Хүснэгт 4.2.2 Ядуурлын түвшин 20. Хүснэгт 4.2.3 Ажил эрхлэлт ба ажилгүйдэл /МАА-н бус салбарын/ 21. Хүснэгт 4.3.1 Малчин өрхийн тоо 22. Хүснэгт 4.3.2 Малын тоо,өсөлт, багаар 23. Хүснэгт 4.3.3 Малын зарлага, толгойгоор 24. Хүснэгт 4.3.4 Тэжээл бэлтгэл, суманд бэлтгэсэн дүнгээр 25. Хүснэгт 4.4.1 Тариалсан талбай 26. Хүснэгт 4.4.2 Хураан авсан ургац тн 27. Хүснэгт 4.4.3 Хураан авсан ургацын төрөл-тн 28. Хүснэгт 5.1.1 Газрын нэгдмэл сангийн мэдээ 2019 он 29. Хүснэгт 5.2.1.1.1 Өвөлжөө хаваржаа, зуслан намаржааны тоон мэдээлэл 30. Хүснэгт 5.2.1.2.1 Улирлын бэлчээрийн талбайн хэмжээ 31. Хүснэгт 5.2.1.3.1 Бэлчээр ашиглалтын хэсгийн мэдээлэл 32. Хүснэгт 5.2.1.4.1 Байгуулсан малчдын бүлгүүдийн мэдээлэл 33. Хүснэгт 5.2.1.5.1 Сумын бэлчээрийн даац, багаар 34. Хүснэгт 5.2.2.1 Тариалангийн газар ашиглалт 35. Хүснэгт 5.3.2.1 Уул уурхайн газар ашиглалт 36. Хүснэгт 5.3.3.1 Аялал жуулчлалын мэдээлэл 37. Хүснэгт 5.4.1.1 Сумын ойн сангийн мэдээлэл 38. Хүснэгт 5.4.2.1 Ойн сангийн газрын төрлийн өөрчлөлт
  • 4. 8 39. Хүснэгт 5.7.1.1 Зам, шугам сүлжээний газрын эзэлж буй талбайн хэмжээ 40. Хүснэгт 5.7.2.1 Сумын цахилгаан шугам 41. Хүснэгт 5.8.1.1 Түүх соёлын дурсгалт газар 42. Хүснэгт 5.8.2.1 Амьтдын тархалт 43. Хүснэгт 5.8.2.2 Амьтдын тархалт 44. Хүснэгт 6.2.1.1 Бэлчээрт тохиромжтой газрын талбайн хэмжээ, га /өвөл-хавар/ 45. Хүснэгт 6.2.2.1 Бэлчээрт тохиромжтой газрын талбайн хэмжээ, га /зун-намар/ 46. Хүснэгт 6.3.1 Тариаланд тохиромжтой газрын талбайн хэмжээ, га 47. Хүснэгт 7.1.1 Олон нийтийн оролцуулсан байдал 48. Хүснэгт 7.2.1 Тэжээл хангамжийн шийдэх боломж 49. Хүснэгт 8.1.1.1 Бэлчээр ашиглалтад тулгарч буй гол бэрхшээлийн талаарх малчдын бодол 50. Хүснэгт 8.1.1.2 Багуудын бэлчээр ашиглалтад тулгарч буй бэрхшээлүүд 51. Хүснэгт 8.1.1.3 Малын эрсдэлийн үнэлгээ 52. Хүснэгт 8.1.1.2.1 Нэг малаас авах ашиг шим, суурь болон 2027 оноор 53. Хүснэгт 8.1.1.2.2 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх тооцоо, сумын дүнгээр 54. Хүснэгт 8.1.1.2.3 Сумын бэлчээрийн даац, ачаалал, хонин толгойгоор 55. Хүснэгт 8.1.1.2.4 Малчин өрхийн малын тоо буурсан ч орлого нэмэгдэх тооцоо 56. Хүснэгт 8.1.1.2.5 Малчин өрхийн малын тоог өсгөх тооцоо 57. Хүснэгт 8.1.1.2.6 Өлзийт сумын МАА-н эрсдэлийн сангийн тооцоо, сая төгрөг 58. Хүснэгт 8.1.2.1 Саалийн фермийн үнээний тэжээлийн зардал жилээр 59. Хүснэгт 8.1.2.2 Саалийн фермийн бусад үхрийн тэжээлийн зардал жилээр 60. Хүснэгт 8.1.2.3 Саалийн фермийн эдийн засгийн үр ашгийн тооцоо, 10 жилээр, сая төгрөг 61. Хүснэгт 8.1.3.1 Бод:богийн ба хонь:ямааны харьцаа, толгой, 2019 он 62. Хүснэгт 8.1.3.2 Малын тоог цөөлөх, барих, өсгөх сүргийн эргэлтийн үед МАА-н түүхий эд, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, малын тооны өөрчлөлт 63. Хү снэгт 8.1.3.3 Нас гү йцсэн эр малын сү рэгт эзлэх хувь 64. Хүснэгт 8.1.3.4 Малын тоо цөөлөх, барих, өсгөх үед нэг малаас авах ашиг шим 65. Хүснэгт 8.1.4.1 Малын эрүүл мэндийн ажлын төлөвлөлт 66. Хүснэгт 8.1.5.1 Өлзийт сумын малын нэмэгдэл тэжээлийн хангамж, 2019-2027 67. Хүснэгт 8.1.5.2 Хадлангийн газрын төлөвлөгөө, байршил 68. Хүснэгт 8.1.6.1 Атаржсан газрыг ашиглах төлөвлөгөө 69. Хүснэгт 8.1.6.2 Сумын төмс, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ, ногоон тэжээлийн хэрэгцээ 70. Хүснэгт 8.1.6.3 Төмс тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө, сумын дүнгээр 71. Хүснэгт 8.1.6.4 Хүнсний ногоо тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө 72. Хүснэгт 8.1.6.5 Жимс, жимсгэнийн тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө 73. Хүснэгт 8.1.6.6 Ногоон тэжээл тариалалтыг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөө 74. Хүснэгт 8.1.6.7 Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих төлөвлөгөө 75. Хүснэгт 8.1.7.1 Энгийн аргаар бэлчээр хортон мэрэгчтэй тэмцэхэд шаардлагатай зардлын тооцоо 76. Хүснэгт 8.2.2.1 Шаардагдах хөрөнгө оруулалтын тооцоо 77. Хүснэгт 8.3.1.1 Авто замын газрын төлөвлөгөө 78. Хүснэгт 8.3.1.2 Хатуу хучилттай автозамын санхүүгийн тооцоо 79. Хүснэгт 8.3.2.1. Авто замын газрын төлөвлөгөө 80. Хүснэгт 8.3.3.1 Гар утасны антен байгуулах газруудын байршил 81. Хүснэгт 8.4.1 Төлөвлөлтөд тусгагдсан уст цэгийн тоо 82. Хүснэгт 8.4.2 Худаг гаргах санхүүжилт
  • 5. 9 83. Хүснэгт 8.4.3 Хөв байгуулах санхүүжилт 84. Хүснэгт 8.4.4 Булаг, шандын эх хамгаалах санхүүжилт 85. Хүснэгт 8.5.1 Төлөвлөж буй тусгай хамгаалалтад авах газрын нэрс 86. Хүснэгт 8.6.1.1 Гэр бааз байгуулахад шаардлагатай анхны хөрөнгө оруулалтын зардал 87. Хүснэгт 8.7.2.1 Өлзийт сумын ойн нөөц 88. Хүснэгт 8.7.4.1 Арчилгааны огтлолт 89. Хүснэгт 8.7.4.2 Цэвэрлэгээний ажлын төлөвлөлт 90. Хүснэгт 8.8.1 Хамгаалалтын бүс 91. Хүснэгт 8.8.1.1 Усны хамгаалалтын бүсүүд, талбайгаар 92. Хүснэгт 8.8.2.1 Шугам сүлжээний газрын хамгаалалтын бүс 93. Хүснэгт 8.8.2.2 Авто замын зурвас газрын хэмжээ 94. Хүснэгт 8.8.2.3 Замын хамгаалалтын зурвас Зургийн иж бүрдэл 1. Зураг 2.2.1 Газарзүйн байрлал 1:70000 2. Зураг 3.1.1 Жилийн нийлбэр хур тунадасны тархалт 1:70000 3. Зураг 3.2.1 Хөрсний нэвчилт 1:70000 4. Зураг 3.2.2 Хөрсний хэв шинж 1:70000 5. Зураг 3.3.1 Ургамалын хэв шинж 1:70000 6. Зураг 3.4.1 Ойн сангийн талбай газрын төрлөөр ангилагдсан байдал 1:70000 7. Зураг 3.4.2 Ойн сангийн газрын тохиромжтой байдлын нэгдсэн үнэлгээ 1:70000 8. Зураг 3.5.1.1 Гадаргын ус 1:70000 9. Зураг 3.5.1.2 Боломжит ууршилтын тархалт 1:70000 10. Зураг 3.5.2.1 Гидрогеологийн зураг 1:70000 11. Зураг 3.6.1.1 Геологи 1:70000 12. Зураг 3.6.2.1 Геоморфологи 1:70000 13. Зураг 3.6.2.2 Гадаргын өндөршилт 1:70000 14. Зураг 3.6.2.3 Газрын гадаргын налуу 1:70000 15. Зураг 3.6.2.4 Зүг зовхис Зураг 3.6.3.1 Цэвдгийн тархалт 1:70000 16. Зураг 3.6.4.1 Газар хөдлөлийн мужлал 1:70000 17. Зураг 3.7.1 Байгалийн бүс бүслүүр 1:70000 18. Зураг 5.1.1 Газар ашиглалтын зураг 1:70000 19. Зураг 5.2.1.1.1 Малчдын хатуу цэгийн байршил 1:70000 20. Зураг 5.2.1.2.1 Улирлын байршил 1:70000 21. Зураг 5.2.1.3.1 Бэлчээр ашиглалтын зураг 1:70000 22. Зураг 5.2.1.4.1 Сумын засаг даргын захирамж 1:70000 23. Зураг 5.2.1.4.2 Малчдын бүлэг, нөхөрлөлийн байршлын зураг 1:70000 24. Зураг 5.2.1.5.1 Бэлчээрийн даацын зураг 1:70000 25. Зураг 5.2.1.6.1 Бэлчээрийн ачааллын жилийн дундаж ачааллын зураг 1:70000 26. Зураг 5.2.1.7.1 Бэлчээрийн чадавхын зураг 1:70000 27. Зураг 5.2.1.8.1 Бэлчээрийн доройтлын зураг 1:70000 28. Зураг 5.2.2.1 Сумын тариалангийн газар ашиглалтын зураг 1:70000 29. Зураг 5.2.4.1. Сумын атаршсан газрын зураг 1:70000 30. Зураг 5.2.5.1.1 Сумын нөхөн сэргээх газрын зураг 1:70000
  • 6. 10 31. Зураг 5.3.1.1 Сумын суурин газрын ашиглалтын зураг 1:70000 32. Зураг 5.3.2.1 Уул уурхайн газар ашиглалтын зураг 1:70000 33. Зураг 5.3.3.1 Аялал жуулчлалын газрын зураг 1:70000 34. Зураг 5.4.1.1 Ойн тархалтын зураг 1:70000 35. Зураг 5.5.1.1 Усан сангийн газар ашиглалтын зураг 1:70000 36. Зураг 5.8.1.1 Түүх дурсгалт газрын зураг 1:70000 37. Зураг 5.8.2.1 Амьтны тархалт байршлын зураг 1:70000 38. Зураг 5.8.3.1 Амьтны тархалт байршлын зураг 1:70000 39. Зураг 5.9.1 Амьтны тархалт байршлын зураг 1:70000 40. Зураг 6.2.1.1 Өвөл-хаврын улиралд адуунд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 41. Зураг 6.2.1.2.1 Өвөл-хаврын улиралд тэмээнд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 42. Зураг 6.2.1.3.1 Өвөл-хаврын улиралд үхэрт тохиромжтой бэлчээр 1:70000 43. Зураг 6.2.1.4.1 Өвөл-хаврын улиралд хонинд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 44. Зураг 6.2.1.5.1 Өвөл-хаврын улиралд ямаанд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 45. Зураг 6.2.2.1.2 Зун-намрын улиралд адуунд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 46. Зураг 6.2.2.2.1 Зун-намрын улиралд тэмээнд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 47. Зураг 6.2.2.3.1 Зун-намрын улиралд үхэрт тохиромжтой бэлчээр 1:70000 48. Зураг 6.2.2.4.1 Зун-намрын улиралд хонинд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 49. Зураг 6.2.2.5.1 Зун-намрын улиралд ямаанд тохиромжтой бэлчээр 1:70000 50. Зураг 6.3.1 Тариалангийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ 1:70000 51. Зураг 6.4.1 Шинээр байгуулах хот суурин газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ 1:70000 52. Зураг 6.5.1 Аялал-Рекреацийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ 1:70000 53. Зураг 6.6.1 Ойн сангийн газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ 1:70000 54. Зураг 6.7. Цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын зориулалтаар ашиглах газрын нэгдсэн үнэлгээ 1:70000 55. Зураг 6.8.1 Хадгалан хамгаалах газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ 1:70000 56. Зураг 7.2.1 Сумын засаг даргын тамгын газрын төрийн албан хаагчдаас санал авч буй нь 1:70000 57. Зураг 7.2.2 Өлзийт сумын бүлгийн хэлэлцүүлэг болон ярилцлагын үе 1:70000 58. Зураг 7.2.3 Сумын иргэдтэй хэлэлцүүлэг хийж байгаа нь 1:70000 59. Зураг 8.1.1.1 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэх ба хэтрүүлэн өсгөхийн үр дагаврыг харьцуулсан нь 1:70000 60. Зураг 8.1.1.2 Бэлчээрийн ачаалал буурах нь 1:70000 61. Зураг 8.1.1.3 Бэлчээрийг гэрээгээр ашиглуулах ажлын үе шат 1:70000 62. Зураг 8.1.1.2.1 МАА-н тогтвортой хөгжлийн загварыг одоогийн загвартай харьцуулсан нь 1:70000 63. Зураг 8.1.2.1 Эрчимжсэн мал аж ахуйн бүс нутаг 1:70000 64. Зураг 8.1.3.1 Үржлийн ажлын шаталсан хэлбэрийн эхний шаталбар 65. Зураг 8.1.5.1 Бэлчээрийн МАА-н нэмэгдэл тэжээл бэлтгэх хадлангийн газрын төлөвлөлт, 2027 он 1:70000
  • 7. 11 66. Зураг 8.1.6.1. Тариалангийн газрын төлөвлөлт 1:70000 67. Зураг 8.1.7.1.1 Бэлчээрийн ургамалд хөнөөл учруулж буй үлийн цагаан оготнотой тэмцэх аргуудыг нутаг бэлчээрийн онцлогт тохируулан хэрэглэх бүдүүвч 1:70000 68. Зураг 8.1.7.1.2 Бэлчээрийн доройтлыг сэргээх төлөвлөлт 1:70000 69. Зураг 8.2.1.1 Сумын тэг гортиг төлөвлөлт 1:70000 70. Зураг 8.2.2 Сумын төвийн төлөвлөлтийн эрсдэлийн зураг 3D 1:70000 71. Зураг 8.3.2.1 Авто замын газрын төлөвлөлт 1:70000 72. Зураг 8.3.3.1 Шугам, сүлжээний газрын төлөвлөлт 1:70000 73. Зураг 8.4.1. Усан сан бүхий газрын төлөвлөлт 1:70000 74. Зураг 8.5.1 Тусгай хамгаалалттай газрын төлөвлөлт 1:70000 75. Зураг 8.6.1 Аймгийн Эдийн засгийн бүсчлэл 1:70000 76. Зураг 8.6.1.1 Аялал, рекреацийн газрын төлөвлөлт 1:70000 77. Зураг 8.7.1.1 Ойн ашиглалт хамгаалалтын бүсийн төлөвлөлт 1:70000 78. Зураг 8.7.4.1 Ойн сан бүхий газрын төлөвлөлт 1:70000 79. Зураг 8.8.2.1 Хамгаалалтын бүсийн төлөвлөлтийн зураг 1:70000 80. Зураг 8.9.1 Зүй ёсны эрхийн төлөвлөлт 1:70000 Тахирмагийн иж бүрдэл 1. Тахирмаг 4.1.1 Хүн амын нас, хүйсийн суварга 2. Тахирмаг 4.3.1 2019 оны Малчин өрхийн малын тооны бүлэглэл 3. Тахирмаг 6.2.1.1 Таван хошуу малд тохиромжтой бэлчээрийн эзлэх хувь /өвөл- хавар/ 4. Тахирмаг 6.2.2.1 Таван хошуу малд тохиромжтой бэлчээрийн эзлэх хувь /зун- намар/ 5. Тахирмаг 8.1.1.2.1 Нэг хонин толгой малаас зах зээлд борлуулах бүтээгдэхүүний харьцуулалт, мянган төгрөг 6. Тахирмаг 8.1.1.2.2 Өлзийт сумын хүн амын мах, сүүний хэрэгцээ, үйлдвэрлэл 2019 ба 2027 оноор, тонн 7. Тахирмаг 8.1.3.1 Сумын нийт малд төрөл бүрийн малын эзлэх хувь, багаар, 2019 он 8. Тахирмаг 8.7.1.1 Ойн сангийн бүсийн ангилал
  • 8. 12 1.3 СУМЫН НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ”-НИЙ ХУРААНГУЙ ТАНИЛЦУУЛГА НЭГ.ОРШИЛ 1.1 Ажлын зорилго: Сумын байгалийн нөөц, газар 1.2 хаагчид, иргэд үйлдвэр үйлчилгээ эрхлэгчид зэрэг нийт 103 хүнийг хамруулсан болно. Тус сумаас суурь судалгаанд хамруулахаар төлөвлөсөн олон нийтийн төлөөллөөс 11 хүн буюу 10.1 хувиар илүү хамруулсан болно. Орон нутгийн удирдах ажилтан болон иргэдийн санал, хэлэлцүүлгийн үр дүнг нэгтгэн орон нутгийн хөгжлийн төлөвлөгөөнд тодорхой саналуудыг тусгасан болно. Сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулахын өмнө SWOT шинжилгээ хийж, давуу талыг бэхжүүлж, боломжийг бүрэн ашиглаж, харин сул тал, эрсдэлийг даван туулах арга хэмжээг сайтар суулгах замаар: 1. Сумын эдийн эдийн засаг, иргэдийн амьжиргааны үндэс болсон мал аж ахуйн салбарт тооноос чанарт шилжиж, уур амьсгалын өөрчлөлтийг даван туулах чадвартай тогтвортой хөгжлийг хангах 2. Газар тариалангийн бүтээгдэхүүний өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг өөрийн үйлдвэрлэлээр хангах түвшнийг тасралтгүй нэмэгдүүлэх 3. Байгальд ээлтэй аялал жуулчлал, жижиг дүнд үйлдвэрлэл, байгалийн нөөц, баялгийг зохистой ашиглаж, хамгаалах, харилцаа холбоо, дэд бүтэц, боловсрол, нийгэм, соёл, спортын тулгамдсан эн тэргүүний асуудлыг эрэмбэлж, дэс дараатай шийдвэрлэх замаар ажлын байр, иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлж, сумандаа ая тухтай, тогтвор суурьшилтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх дүгнэлт гаргав. НАЙМДУГААР БҮЛЭГ. ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ҮЕ 8.1 ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ Хөдөө аж ахуйн газрыг бэлчээр, хадлан, тариалангийн талбай гэсэн үндсэн ангиллаар төлөвлөв. 8.1.1 БЭЛЧЭЭРИЙН ГАЗРЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ Бэлчээрийн газрыг төлөвлөхдөө МАА-н хөгжил, бэлчээр ашиглалтын талаар үндэсний болон бүс, орон нутгийн хэмжээнд баримталж байгаа бодлогын тэргүүлэх чиглэл, тохиромжтой байдлын үнэлгээ, нутгийн иргэд, байгууллагын саналыг харгалзан салбарт тулгамдсан гол бэрхшээлийг даван туулахад чиглүүлэв. Өлзийт сум нь бэлчээрийн уламжлалт мал аж ахуй зонхилон хөгжүүлж ирсэн бөгөөд байгаль цаг агаарын нөхцөл, байршлаас хамаараад цаашид ч энэ байдал хадгалагдах төлөвтэй байна. 8.1.1.1 Бэлчээрийн газар ашиглалтын хүрээн дахь тулгамдсан асуудлууд Архангай аймгийн Өлзийт сум 1990 онд 75212 толгой буюу 218216 хонин толгойтой тэнцэх тооны малтай, нэг хонин толгойд 1.7 га бэлчээр ногдож байв. Бэлчээрийн даац хэтрээгүй тул талхлагддаггүй байжээ.
  • 9. 13 Гэвч сүүлийн жилүүдэд малын тоо ихээр өсөж, 2019 онд нийт мал 353240 бодит толгой буюу 552890 хонин толгойтой тэнцэж байна. Нэг хонин толгойд ногдох бэлчээр 0.29 га болтлоо буурч бэлчээрийн хүрэлцээ 5.9 дахин багасжээ. Бэлчээрийн даац хэтэрснээс мал хэвийнхээс 91.2 хувь дутуу идээшилж давжааран, ашиг шим нь багасахын зэрэгцээ өвчин, ган зудад эмзэгшин, улмаар зах зээлийн үнэлгээ нь буурч байна. Түүнчлэн ган, зуднаар орох нөөц бэлчээргүй болж, эрсдэлд нэн өртөмхий болов. 2000-2003 оны зуд, гамшигт үзэгдлээр нийт малынхаа 30 шахам хувийг хорогдуулсан жишээг энд дурдаж болох юм. 2019 онд сумын малчин өрхийн 97% болох 569 өрхийг хамруулан явуулсан санал асуулгын судалгаагаар бэлчээрийн даац хэтэрсэн нь хамгийн гол бэрхшээл, үүний дараа усгүй бэлчээр, оготно царцаа их байна гэж эрэмбэлсэн. Зураг 8.1.1.1 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэх ба хэтрүүлэн өсгөхийн үр дагаврыг харьцуулсан нь /Эх сурвалж: БСТ-н боловсруулалт/ Хүснэгт 8.1.3.2 Малын тоог цөөлөх, барих, өсгөх сүргийн эргэлтийн үед МАА-н түүхий эд, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, малын тооны өөрчлөлт № МАА-н бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2027 он Малын тоог цөөлөх Малын тоог барих Малын тоог өсгөх 1 Мах үйлдвэрлэл, тонн 3548.4 2675.5 1995.7 2 Сүү, мянган литр 1715.1 1719.2 1922.9 3 Арьс шир, ширхэг 126,689 108,162 88,459 4 Ноос, тонн 192.6 227.2 296.9 5 Ноолуур,тонн 26.7 31.5 41.2 6 Борлуулах мах, тонн 3106.7 2323.8 1554.0 7 Борлуулах сүү, мянган литр 1161.2 1165.3 1369.0 8 Малын тоо, хонин толгой 427,816 552,890 739,892 9 1 өрхийн малын тоо, хонин толгой 510 659 929 10 Малчин өрхийн жилийн дундаж мөнгөн орлого, сая төгрөг 27.8 20.2 16.6 10 1 хонин толгойд ногдох мөнгөн орлого, мянган төгрөг 49.5 30.7 17.9
  • 10. 14 Малын тоог цөөлөх сүргийн эргэлтийн үед мах, сүү, арьс шир үйлдвэрлэл, борлуулах махны хэмжээ, малчин өрхийн орлого, 1 хонин толгойд ногдох мөнгөн орлого нэмэгдэх, малын тоо цөөрч бэлчээрт ээлтэй нөлөөлөх зэргээр нөгөө 2 сүргийн эргэлтээс илүү үр дүнтэй болохыг харуулж байна. Малын тоо цөөрснөөс бэлчээрийн даац, ачаалал багасаж нэг малаас авах ашиг шим дээшилнэ. Хүснэгт 8.1.1.2.2 Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх тооцоо, сумын дүнгээр Он Бэлчээрийн хэмжээ, га Бэлчээри йн дундаж ургац, цн/га Бэлчээри йн тэжээлий н нөөц, цн Бэлчээрий н даац, хонин толгой Бэлчээрийн ачаалал, хонин толгой Бэлчээр ийн даац ашиглал тын хувь Суурь 2019 156490 1.9 297331 49555.2 565689 1141.5 2020-2022 бэлтгэл үе 156490 1.9 297331 49555.2 565689 1141.5 2023 156490 1.9 297331 49555.2 538368 1086.4 2024 156490 1.9 297331 49555.2 512013 1033.2 2025 156490 1.9 297331 49555.2 486959 982.7 2026 156490 1.9 297331 49555.2 463142 934.6 2027 156490 1.9 297331 49555.2 440435 888.8 Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо Малын тоог бууруулахдаа 2020-2022 онд хөтөлбөрийг малчдад ойлгуулах зэрэг бэлтгэл ажлыг ханган 2023 оноос эхлэн хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Тооцоогоор хөтөлбөр хэрэгжиж дуусах 2027 онд 2019 оныхоос малын тоо 125074 хонин толгойгоор цөөрч 427816 хонин толгой болно. Бэлчээрийн ачаалал буурснаар зэрлэг амьтны идэш тэжээлийн олдоц энэ хэмжээгээр сайжирна гэсэн үг юм. Малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулж, түүнд бэлчээрийн даацад тохирсон малын тоог хонин толгойгоор заан түүнээс хэтэрсэн малыг жилд 6%-с ихгүйгээр аажмаар цөөлөх замаар хэрэгжүүлэх юм. Сүргийн эргэлтийг үндэслэн хийсэн орлогын тооцоог Хүснэгт 8.1.1.2.4-д харуулав. Хүснэгт 8.1.1.2.4 Малчин өрхийн малын тоо буурсан ч орлого нэмэгдэх тооцоо Үзүүлэлт Суурь 2023 2024 2025 2026 2027 Сумын мал, мянган толгой 353042 335390 318620 302689 287555 273177 Сумын мал, мянган хонин толгой 552890 525246 498983 474034 450332 427816 Малчин өрхийн малын тоо, хонин толгой 659 626 595 565 537 510 Малчин өрхийн нийт орлого, мянган төгрөг 17193 26837 27179 27511 27832 27831 Өрхийн дотооддоо хэрэглэсэн бүтээгдэхүүн, мянган төгрөг 2587 2587 2587 2587 2587 2587 Малчин өрхийн мөнгөн орлого, мянган төгрөг 14605 24250 24592 24923 25244 25243 Мал цөөлснөөр хадгаламж, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр 0 3534 3454 3376 3299 3224
  • 11. 15 бүрдүүлэх боломж, мянган төгрөг 1 хонин толгойд ногдох мөнгөн орлого, мянган төгрөг 20.7 38.7 41.3 44.1 47.0 49.5 Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо Малчин өрхийн мөнгөн орлогыг бууруулахгүйгээр, харин ч өсгөх зарчмаар малын тоог аажмаар жилд 6 % цөөлөх замаар явахад 2027 онд Өлзийт сум 156490 га бэлчээрт 427816 хонин толгой малтай байх тооцоо гарч байна. Малаа өнөөгийн байдлаар жилд 6-10 хувь өсгөж байгаа малчин өрхийн мөнгөн орлого малын тоогоо цөөлж байгаа малчин өрхийн мөнгөн орлогоос бага өсөж байна. Мал аж ахуйн гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл. Монгол улсын МАА-н үйлдвэрлэл зонхилсон аль ч сумын адил Өлзийт сум нь өөрийн цөөн хүн амын МАА-н гаралтай хүнс, түүхий эдийн хэрэгцээг бүрэн хангаад дийлэнхийг аймгийн төв, Улаанбаатар хот зэрэг бусад зах зээлд нийлүүлж байна. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсний эцэст Өлзийт сум 3548.4 тн мах, 126.7 мянган ширхэг арьс шир, 1715.1 мянган литр сүү, 26.6 тн ноолуур, 192.6 тн ноос үйлдвэрлэх юм. Өлзийт сумын хэмжээнд өнөөгийн байдал болон 2027 оны байдлаар сумын хүн амын мах, сүүний хэрэгцээг үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй харьцуулсан үзүүлэлтийг Тахирмаг 8.1.1.2.2-д харуулав. Мах, сүүний хэрэгцээг одоогийн 1 жишсэн хүний жилийн дундаж хэрэглээгээр тооцов. Үүнд мах жилд 130 кг, сүү 163 кг. Тахирмаг 8.1.1.2.2 Өлзийт сумын хүн амын мах, сүүний хэрэгцээ, үйлдвэрлэл 2019 ба 2027 оноор, тонн Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо МАА-н тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр сумын хүн амын мах, сүүний хэрэгцээг бүрэн хангаад 3106.7 тн мах, 1161.2 мянган литр сүү сумаас гадагш зах зээлд нийлүүлэх тооцоо гарч байна. Малчин өрхийн бэлтгэж байгаа сүү нь ихэвчлэн өрхийн дотоод хэрэглээнд зориулагддаг тул сумын төвийн хүн ам, сургууль цэцэрлэгийн хэрэгцээг жилийн турш хангах зорилгоор сүүний үүлдрийн 20 үнээтэй 1 ферм байгуулахаар төлөвлөж байна /Бүлэг 8.2-с харах/. 8.1.3 Мал сүргийн үржлийн талаар авах арга хэмжээ 408.1 1878.9 441.7 3548.4 511.7 1699.0 553.9 1715.1 0.0 500.0 1000.0 1500.0 2000.0 2500.0 3000.0 3500.0 4000.0 хэрэгцээ Үйлдвэрлэл хэрэгцээ Үйлдвэрлэл 2019 он 2027 он Мах тн Сүү мян. л
  • 12. 16 Нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөөний хүрээнд мал сүргийн чанар, биологи- аж ахуйн ашигтай шинжийг сайжруулах зорилт тавьж үржлийн ажлыг зохион байгуулах үйл ажиллагааг дор дурдсан чиглэлээр төлөвлөлөө. Мал сүргийн үржил-ашиг шимт чанарыг сайжруулах стратеги Үхэр сүргийг сайжруулах. Нэгдүгээрт: Эх орны махны үүлдэр болох Сэлэнгэ болон Дорнод Монголын талын улаан үүлдрийг ашиглан нутгийн үхрийн биерхэг байдлыг сайжруулах, амьдын жин өсвөр үедээ 15-18 хувь хүртэл нэмэгдэх тэжээллэг-маллагааны нөхцөлийг бүрдүүлэхэд бүх талаар анхаарна. Махны чиглэлээр “бэлчээр- нэмэгдэл тэжээл-бордоо” системд зохицуулан сайжруулах боломжийг судалж хэрэгжүүлнэ. Хоёрдугаарт: мах-сүүний, эсвэл сүү-махны чиглэлээр жижиг фермийн аргаар эрхлэхэд хосолмол ашиг шимт Алатау, Симментал үүлдэр тохиромжтой, 1980- аад оны дундаас хосолмол ашиг шимт үхрээр сумынхаа үхрийг сайжруулах эрчимтэй эрлийзжүүлгийн бүсэд хамрагдаж тухайн үед хэрэгжүүлсэн үйл ажиллагааны туршлага, сургамжид тулгуурлана. Гуравдугаарт: цэвэр үүлдрийн юм уу гурав ба түүнээс дээш үеийн эрлийз үхрээр эрлийзжүүлж сайжруулах хувилбарын тухайд гадаадаас оруулж ирсэн Лимузин, Херефорд, Казахын цагаан толгойт, Ангус үүлдрийг нутгийн үхрийг сайжруулахад ашиглах боломжийг хязгаарлагдмал хүрээнд сонирхсон малчдын хөрөнгө, оролцоо, сумын мэргэжлийн нэгжийн дэмжлэгтэйгээр туршина. Б. Хонины сүргийг сайжруулах. Баяд, түүнчлэн Дархад, Цагаан-Уул үүлдэр, Хотонт үүлдрийн хэсгийг ашиглах замаар хониныхоо махан ашиг шимийг дагуулж малынхаа биерхэг байдлыг сайжруулах, улмаар нэгжээс ахиу ноос авах чиглэлийг баримтална. Ихтамир суман дахь Өндөр уулын бүсийн эрдэм шинжилгээний станцад явуулсан судалгаагаар Баяд үүлдрийн эрлийз бусад үүлдрийн эрлийзээс амьдын жин, ноосны гарцаар илүү болохыг тогтоосон нь энэ үүлдрийг ашиглахад үр дүнд хүрэх боломжтойг харуулж байна. В. Ямааны ноолууран ашиг шимийг нэмэгдүүлэх. Ямаан сүргийн ашиг шимийн чадавхыг сайжруулахдаа чанаржуулах талыг барих нь тус сумын МАА-н хөгжлийн тэргүүлэх чиглэл байх болно. Ямааны ноолуурын нарийн ба уртын үзүүлэлтийг сайжруулахад үржлийн ажлыг чиглүүлэх, Эрчмийн хар үүлдрийн биологи-аж ахуйн үнэт чанарыг ашиглахад түлхүү анхаарна. Б. Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийн төлөвлөлт Засгийн газрын 2018 оны 400 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Эрчимжсэн мал аж ахуйн хөгжлийг дэмжих үндэсний хөтөлбөр”-р сүүний чиглэлийн үхрийн эрчимжсэн аж ахуйг нийслэл орчмын, аймгийн төвийн, тариалангийн бүсийн гэсэн гурван чиглэлээр хөгжүүлэхээр заасан бөгөөд Өлзийт сум нь тариалангийн бүсийн чиглэлд хамаарч байгаа бөгөөд 2027 онд 3775 хүн амтай болохоор байгаа учир сумын төвийн хүн амыг сүүгээр хангах шаардлага гарч байна. Архангай аймгийн МАА-н салбарыг хөгжүүлэх дунд хугацааны бодлогыг баримт бичигт хосолмол ашиг шимт үхрийн жижиг ферм байгуулах зорилт тусгагдсаныг хэрэгжүүлэх, сумын төвийн иргэд, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн сүүний хэрэгцээг жилийн 4 улиралд хангах зорилгоор Алатау үүлдрийн 20 үнээтэй
  • 13. 17 жилийн нийт саам нь 20000 литрээс багагүй 1 сүүний ферм байгуулахаар төлөвлөгөөнд оруулж байна. 8.1.4 Малын эрүүл мэндийн ажлын төлөвлөлт Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуулийн зохих заалтууд, “Малын эрүүл мэнд” үндэсний хөтөлбөр/2018-2021/-ийн хүрээний зорилтуудыг хэрэгжүүлэх цлгц арга хэмжээ төлөвлөж өгөв. 8.1.5 ХАДЛАН, ТЭЖЭЭЛИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ Хадлан, тэжээлийн хэрэгцээ, түүнийг хангах боломж. Нэг хонин толгойд ноогдох хадлангийн өвсний хэмжээ 2019 оны байдлаар сумын дунджаар 6.5 кг байна. Цаашдаа төлөвлөн буй 7 жилийн хугацаанд малын тоо болон бэлчээрийн ачаалал хамтдаа бууран бэлчээрийн бүтээмжийг сайжруулж хадлангийн талбайг нэмсний үр дүнд энэ үзүүлэлт 2027 онд 33 кг буюу 5.06 дахин нэмэгдэх юм. Хүснэгт 8.1.5.1 Өлзийт сумын малын нэмэгдэл тэжээлийн хангамж, 2019-2027 Он Малын тоо, хонин толгой Тэжээл хангамж Бэлтгэвэл зохих тэжээл, цн, өвс Хадлангийн талбай Малчдын бэлтгэх Сумын нөөц Шаардагдах га Га- гийн ургац цтхэрэгцээ хувь Нийт 2019 544377 179645 20 35000 450 35450 6445 5.5 2023 544377 179645 40 64672 7186 71858 13065 5.5 2024 517159 170662 50 76798 8533 85331 15515 5.5 2025 491301 162129 60 87550 9728 97278 17687 5.5 2026 443399 146322 80 105352 11706 117057 21283 5.5 2027 421229 139006 100 125105 13901 139006 25274 5.5 Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо Хадлан, тэжээл бэлтгэлийг цаашид нэмэгдүүлэхдээ атаршсан талбайд тэжээлийн ургамал тариалах, хадлангийн талбайг хашиж хамгаалах, усалж бордох замаар ургацыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах, хадах боломжтой бэлчээр газрыг хадах, үлдэгдлийг худалдан авах зэргээр тэжээл хангамжийг шийдвэрлэх боломжтой юм. 8.1.6 ТАРИАЛАНГИЙН ГАЗРЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ Өлзийт сум нь одоогоор 2036 га талбайд тариалалт эрхэлж, 2770 га газар атаршсан талбайг огт ашиглаагүй байна. Цаашид атаршсан газрыг иргэдэд эзэмшүүлж, ногоон тэжээл, төмс хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ, зэрэг төрөл төрлийн тариалалтыг эрчимжүүлэх шаардлагатай байна. Иймээс ирэх 7 жилийн хугацаанд атаршсан газраа эргэж бүрэн ашиглахаар төлөвлөж байна. Төлөвлөлтийг 2021-2023, 2024-2025, 2026-2027 он гэсэн 3 үе шаттайгаар хийв. Хүснэгт 8.1.6.7 Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих төлөвлөгөө Он 2019 Хэрэгжүүлэх үе шат I II III Хураах төмсний хэмжээ, тн 7 14.3 29.2 44.6 Хураах хүнсний ногооны хэмжээ, тн 5 31.0 63.2 96.7 Төмс, хүнсний ногооны зоорь барих, багтаамж тн 0 10 30 50
  • 14. 18 Шаардагдах хөрөнгө оруулалт, 12000 мян.төг/10 тн 0 12000 36000 60000 Эх сурвалж: БСТ-н тооцоо 8.2 ХОТ, ТОСГОН, БУСАД СУУРИН ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ 8.2.2 Хот, тосгон, бусад суурин газрын ашиглалт, бүсчлэл Сумын хот суурин газрын тэг гортиг нийт 293 га байгаагаас 107.7 га талбай 2019 оны газрын нэгдмэл сангийн тайланд орсон байна. Өлзийт сум нь 2019 оны байдлаар гэр хорооллын газарт 34.4 га 491 гаруй айлд хашааны газарт олгоод байна. Мөн гэр бүлийн хэрэгцээнд зориулж төмс хүнсний ногооны зориулалтаар 1.31 га талбайг олгосон байна. 8.2.2 Хог хаягдлын төлөвлөлт Тулгамдаж буй бэрхшээл: Өлзийт сумын айл өрхүүд нь гудамж талбайд ил задгай хог хаягдлаа хаядаг бөгөөд хугацаанд нь зайлуулдаггүй, хог агуулж байгаа сав нь эрүүл ахуйн шаардлага хангадаггүй, хогийн цэг хашаажуулсан боловч хашаанаас гадна хогоо асгадаг, гэх зэрэг бэрхшээлүүд тулгамдаж байна. Энэ нь байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлж хөрсний бохирдол үүсгэж, улмаар өвчний эх үүсвэр болж байна. Мөн хогны нэг машин байгаа нь эвдэрсэн ба тэр болгон айлуудын хогыг ачин тээвэрлэж чаддаггүй байна. Малын сэг зэм: Малчид үхсэн малын сэг зэм устгахдаа хойрго ханддаг бөгөөд зарим айлууд нь газар ухаж булшилж хаядаг байна. Цаашид авах арга хэмжээ, төлөвлөлт Хог хаягдлыг цаашид ангилан ялгах, хог шатаах зуухтай болох, ангилсан хогоо дахин боловсруулах үйлдвэр байгуулах, аж ахуй нэгж байгууллага, олон нийтийн газарт аюултай хог хаягдал ангилах савуудыг байршуулах зэрэг хэд хэдэн ажлуудыг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Мөн 3-5 тооны даацтай, зориулалтын бүхээгтэй хогны машин 1 шинээр авахаар төлөвлөж байна. Хүснэгт 8.2.2.1 Хог хаягдлын хүрээнд шаардагдах хөрөнгө оруулалтын тооцоо № Нэр төрөл Үйлдвэрлэгч улсМарк, модельНэгжийн үнэ, төгрөгДавуу, сул тал 1. Хогны машин (бүхээгтэй, шахагчтай) БНХАУ Faw, бусад 37,000,000 Үнэ хямд, эвдрэл их, сэлбэгийн олдоц бага 2. Хогны машин (бүхээгтэй, шахагчтай) БНСУ Hyundai, Mayti 45,000,000 Эвдрэл их, сэлбэгийн олдоц их 3. Хогны машин (бүхээгтэй, шахагчтай) Япон Nissan, Mitsubishi 58,000,000 Үнэ өндөр, эвдрэл бага, сэлбэгийн олдоц их 4. Хог ангилан ялгах сав (150кг, листэн төмөр) Монгол улс 300,000 Орон нутагт үйлдвэрлэх боломжтой 5. Хог шатааж эрчим үйлдвэрлэх үйлдвэр БНХАУ 60,000,000 Утаан дахь хорт бодисын агууламж бага. Эх сурвалж: Бодлого судлалын тавийн боловсруулалт 8.3 ЗАМ, ШУГАМ СҮЛЖЭЭНИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
  • 15. 19 8.3.3 Авто замын газрын төлөвлөлт Нутгийн иргэдийн санал, мөн иргэдийн хэрэгцээт байдлын үнэлгээ болон авто замын газрын тохиромжтой байдлын үнэлгээ зэргийг үндэслэн тус суманд хэд хэдэн газар зам засах сайжруулах, шинээр хатуу хучилттай авто зам тавих зэрэг ажлуудыг ирэх 7 жилийн төлөвлөгөөнд тусгав. Үүнд: А.Мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн Орхон гол-Их тамирын чиглэлийн гүүр, хатуу хучилттай авто замыг барьж байгуулах ажлыг эрчимжүүлэх Б.Мянганы замын босоо тэнхлэгийн Өлзийт-Хайрхан-Хөвсгөл чиглэлийн хатуу хучилттай авто замыг барьж байгуулах ажлыг эрчимжүүлэх 8.4 УСАН САН БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ Сумын хэмжээнд нийт 14 худаг шинээр гаргах, 14 булаг, шандын эхийг хашиж хамгаалах, 8 газарт хөв байгуулахаар төлөвлөв. 8.5 Тусгай хэрэгцээний газрын газар зохион байгуулалтын төлөвлөлт Өлзийт сумын Ямаат багийн нутагт орших 1526.6 га газар /Нурамт уул/, Бодонт, Байшир багийн нутагт орших 1783.1 га /Их бумба овоо зэрэг газрууд/-г орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авахаар төлөвлөв. 8.6 АЯЛАЛ, РЕКРЕАЦИЙН НӨӨЦ БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ Сум орон нутгийн удирдлагууд болон малчид иргэдийн саналаар аялал жуулчлалаар доорх газруудыг төлөвлөв.  Хөшөө цайдам-Өгийн нуур-Алтанзуу хийд-Гол мод гэсэн чиглэлийн маршрутыг Олон Улсын аялал жуулчлалын маршрутад оруулах  Орхон гол дагуу Эко загасчлал, тур байгуулах 8.7 ОЙН САН БҮХИЙ ГАЗРЫН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ Өлзийт сумын хэмжээнд нийт 4874.6 га талбайг ойн сан эзэлж байна. Ойн ашиглалт хамгаалалтын бүсэд ногоон бүс, хориотой зурвасын ой гэж төлөвлөсөн. 8.8. ХАМГААЛАЛТЫН БҮСИЙН ГАЗАР ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ 8.8.2 Хамгаалалтын бүсийн төрөл, дэглэм, хэмжээ Сумын нутагт гадаргын ус болон зам, шугам сүлжээний газрын хамгаалалтын бүсүүдийг дараах зорилгоор тогтоосон. Үүнд:  Усны эх, ундарга, нөөцийг хомстох, бохирдохоос хамгаалах, хүн амыг үер усны гамшгаас сэргийлэх;  Эрчим хүчний шугам сүлжээний аюулгүй ажиллагааг хангах, хүн, амьтан осолдохоос урьдчилан сэргийлэх; Тус сумын нутагт хамгаалалтын бүсүүдийг хууль, дүрэм, журам, стандартыг баримталж тогтоосон бөгөөд гол, нуурын онцгой хамгаалалтын бүс, булаг, худгийн эрүүл ахуйн бүс, булгийн онцгой бүс, эрчим хүчний шугамын
  • 16. 20 хамгаалалтын бүс, шугам сүлжээний газрын хамгаалалтын бүсүүдийг нарийвчлан тогтоож өгөв. 8.9. ГАЗАР, БАЙГАЛИЙН НӨӨЦ ЭДЭЛБЭРИЙН ЗҮЙ ЁСНЫ ЭРХИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ Газар, байгалийн нөөц эдэлбэрийн зүй ёсны эрхийг Газрын Харилцаа, Геодези, Зураг Зүйн Газрын даргын 2016 оны 01 дүгээр сарын 21 өдрийн А/22 дугаар тушаалаар батлагдсан “Газар, байгалийн нөөц эдэлбэрийн зүй ёсны эрхийг зориулалтаар нь бүртгэн, баталгаажуулах түр заавар”-ын дагуу бүртгэн газар, ус, ой, бэлчээр, хадлан зэрэг байгалийн нөөцийг арвижуулан өсгөж, ашиглан хамгаалах зорилгыг хангах үүднээс дараах байдлаар төлөвлөж байна. Бэлчээрийн нөөцийг зохистой ашиглах, хамгаалах талаар. Малчдын ашиглаж ирсэн дөрвөн улирлын бэлчээр, ус, хужир мараа, нөөц нутгийн одоогийн эрхийг бүртгэж, бэлчээр ашиглалтын гэрээгээр албажуулахаар төлөвлөв. Өлзийт сум нь 2019 оны байдлаар 582 малчин өрх байгаа бөгөөд өвөлжөө, хаваржаа нь 517 өвөлжөө хаваржаатай гэсэн тооцоо байна. Газрын нэгдмэл сангийн мэдээгээр сумын дүнгээр 34.4 га талбайг өвөлжөөний зориулалтаар эзэмшүүлсэн байна. Үүнийг нэг өрхөд 0.07 га гэж тооцвол нийт малчин өрхийн 491 буюу 95% гэрчилгээгээ авсан бөгөөд үлдсэн 26 буюу 5% нь өвөлжөө, хаваржааныхаа доорх газрын гэрчилгээгээ хараахан баталгаажуулж амжаагүй байна. Өвөлжөө, хаваржааны гэрчилгээ нь зөвхөн бууцны доорх газрыг хамардаг учраас түүнийг тойрсон бэлчээрийг ашиглах эрх нь ялгаагүй албан бус зүй ёсны эрхэд хамаарч байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл сумын бэлчээр бүхэлдээ зүй ёсны эрхийн хүрээнд зохицуулагдаж байна. Өлзийт сумын хувьд БАХ-ууд 2015 онд байгуулагдсан боловч түүнээс хойш малын тоо тогтмол өсөж ирсэн байна. 2019 онд хийсэн судалгаагаар сумын хэмжээнд 9 бэлчээр ашиглалтын хэсэг /БАХ/ байгуулагдаж, үүнд нийт бэлчээрийн 100% хамрагдсан байна. БАХ-н түвшинд бэлчээр ашиглалтын гэрээ байгуулах нь сайшаалтай зүйл боловч дундаж БАХ-н гишүүн өрхийн тоо олон, хамрагдах бэлчээр нутаг том учир бэлчээрийн зохистой ашиглалтыг тогтоож, бэлчээрийн даац хэтрэлт, талхагдлаас сэргийлэх механизм болж хараахан чадахгүй байна. Суманд 2019 онд явуулсан судалгаагаар 582 малчин өрхөөс Та БАХ-н гишүүн өрх мөн үү? гэж асуухад 100% нь гишүүн биш, гэж хариулсан нь БАХ бэлчээрийн зохистой ашиглалтыг төлөвшүүлэх механизм болж чадахгүй байгааг харуулж байна. Үүний гол шалтгаан нь хэтэрхий том, өрхийн тоо олон учраас гишүүд хоорондоо зөвшилцөж, нэгдсэн шийдвэр гаргах боломжгүйд байна. Энэ нь ялангуяа малын тоог бэлчээрийн даацад нийцүүлэн цөөлөх гэх мэтийн эмзэг асуудал тодорхой харагдаж, энэ талаар тавьсан зорилт биелэгдэхгүй байна. Сумын хэмжээнд Байшир, Бодонт, Ямаат, Хөшөөт багийн малчдыг хамруулсан 29 малчдын бүлэг шинээр байгуулагдаж албан ёсоор бүлгээ баталгаажуулав. 29 бүлэгт 110 малчин өрх хамрагдсан нь сумын нийт малчин өрхийн 19% -ийг эзэлж байна. Цаашид бүлэг зохион байгуулалтад ороогүй 472 өрх буюу 81% - ийг 3 үе шаттайгаар хамруулахаар төлөвлөв. Ан амьтан хамгаалах, ашиглах талаар. Өлзийт сумын нутагт ховор болон ховордож байгаа ан амьтад байгаа тул тэдгээрийг хамгаалж, өсгөх, нутагшуулах нь энэхүү төлөвлөлтийн үндсэн зорилго юм. Ан амьтдын байршил давхацсан бүс нутагт байгуулагдах малчдын бүлэг, ойн нөхөрлөлүүдэд бэлчээр ашиглах гэрээ, ойн нөөцийг эзэмших гэрээн дээр нэмж гэрээт бэлчээр, ойн нутаг
  • 17. 21 дэвсгэрт байгаа зэрлэг амьтныг хамгаалах гэрээг давхар байгуулахыг зөвлөж байна. Ан амьтан, ховор ургамал хамгаалах төлөвлөлт. Сумын малчин өрх бүрээр орж судалгаа авахад тарвага өсгөж үржүүлэх, хамгаалах, өмнө тарвагатай байсан газарт шинээр тарвага нутагшуулах саналууд гарсан байна. Тухайлбал 582 малчин өрхөөс асуулга авахад 305 өрх буюу 52% нь тарвага хамгаалах, өсгөх тухай санал гаргасан байна. Иргэдийн саналыг үндэслэн тухайн газруудыг цаашдаа хамгаалахаар төлөвлөлтөд суулгаж өгөв. Үүнд:  Тарвага өсгөж үржүүлэх, нутагшуулах  Загас үржүүлэх, хамгаалах Зүй ёсны эрхийг бүртгэн албажуулж, төлөвлөх, төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд орон нутгийн захиргааны оролцоо, дэмжлэг нэн ялангуяа Газрын даамал, Байгаль орчны байцаагч, ХАА-н тасгийн мэргэжилтнүүд, байгаль хамгаалагч, багийн Засаг дарга нарын идэвх, санаачилга, гүйцэтгэх үүрэг онц чухал юм. Сумын нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг тусад нь боловсруулж хавсаргав /Хавсралт 9/. ENGLISH SUMMARY LANDSCAPE BASED DEVELOPMENT PLAN ULZIIT SOUM, ARKHANGAI AIMAG BACKGROUND Objective: To study and identify soum natural resource, land use practices, social and economic development, culture, lifestyle and its specifics, and to develop a landscape based soum development plan with participation of soum communities based on the needs and suitability assessment within the Sustainable Development Vision and other policy documents. Scope: Soum territory Timeframe: Landscape based soum development plan shall be updated in 5-7 years in conformity with soum social and economic condition, development policy, and implementation of the aimag land management plan. CLARIFICATIONS, MEETINGS, INTERVIEWS, QUESTIONNAIRE SURVEY, GROUP DISCUSSIONS Field survey has been carried out in the course of developing the landscape based soum development plan as specified in the methodology with the aim of incorporating local people’s feedback and ensuring their participation. Ulziit soum herders’ questionnaire survey was conducted in November 2019, and other group discussions and interviews were held on January 16-23, 2020.
  • 18. 22 The questionnaire survey, group discussions and interviews covered 758 people. Representatives of 582 herder households in the questionnaire survey. Representatives of soum government, residents, and entities were 103, that are more by 11 persons or 10.1% than the planned number included in the baseline study. Feedback of local government officials and residents and findings of the discussions were integrated to reflect certain comments on the landscape based soum development plan. SWOT analysis was conducted prior to development of the landscape based soum development plan and conclusions were made as regards the followings through embedding the measures to promote strengths, utilize opportunities fully, and manage weaknesses or risks: 4. Secure sustainable development and capacity to cope with climate change by shifting the focus from quantity to quality in the livestock sector that is a basis of soum socio-economic development and soum community’s livelihood; 5. Increase crop farming consistently to meet the growing demand of agricultural products by its own production; 6. Create jobs and increase people’s income through support of environmentally friendly tourism and SMEs, proper use and conservation of natural resources, and develop communication, infrastructure, education, and social, cultural and sports priorities in order to provide comfortable and stable living environment in the soum. Chapter VIII. PLANNING PHASE 8.1 AGRICULTURAL LAND MANAGEMENT PLANNING Agricultural land use planning includes the basic categories as pastureland, hayfield and arable land. 8.1.1 PASTURELAND PLANNING Pastureland planning was focused on managing key pressing issues of the sector in consideration of the priorities of national, regional and local policies, suitability assessment, and feedback of local communities and organizations. Traditional livestock herding has been the predominant economic sector in the soum that is expected to be maintained further due to its location, natural environment and climate. 8.1.1.1 Pressing issues in pastureland use Ulziit soum had 353240 heads of livestock or 552890 sheep units in 2019. Compared to 1990, pastureland per sheep unit decreased to 0.29 ha, while pastureland availability dropped 5.9 times. Malnutrition has reached 91.2% due to overgrazing, coupled with decreased productivity and increased vulnerability to drought and dzud, resulting in a fall of livestock market value. In addition, it has no reserve pastures and is getting prone to risk. Livestock number dropped by 30% in the 2000-2003 dzud.
  • 19. 23 Figure 8.1.1 What herders gain and lose by continually increasing animal numbers /Source: CPR estimates/ Overgrazing is a key challenge, followed lack of water and damages by voles and grasshoppers according to the result of the questionnaire survey which was conducted among 569 herder households (97%) in 2019. Table 8.1.3.2 Production of animal raw material and products and changes in herd size during herd turnover model to reduce, maintain and increase the herd size № Production of animal products 2027 Reducing of herd size Maintaining of herd size Increasing of herd size 1 Meat, ton 3548.4 2675.5 1995.7 2 Milk, thousand liter 1715.1 1719.2 1922.9 3 Hides, pcs 126,689 108,162 88,459 4 Wool, ton 192.6 227.2 296.9 5 Cashmere, ton 26.7 31.5 41.2 6 Meat to be sold, ton 3106.7 2323.8 1554.0 7 Milk to be sold, thousand liter 1161.2 1165.3 1369.0 8 Livestock number, SU 427,816 552,890 739,892 9 Average income of herder household, million ₮ 510 659 929 10 Cash revenue per SU, thousand ₮ 27.8 20.2 16.6 Source: CPR estimates Compared to the other two models, a herd size reduction model has more benefits, such as higher growth in meat, milk and hides production, meat sales, herder household’s income and cash income per sheep unit and reduced herd size, all of which result in the positive impacts on pastureland, as shown in the table. Herd size reduction will lessen the pastureland burden and pasture carrying capacity and improve animal productivity.
  • 20. 24 Table 8.1.1.7 Estimate on reducing animal numbers reconciling with the pasture carrying capacity, in soum total Year Pasturelandha Average pastureyield, Center/ha Totalpasture forage, centner Pasturecarrying capacity,sheep unit Stocking density,sheep unit Utilizationof pasturecarrying capacity,% 2019-base year 156490 1.9 297331 49555.2 565689 1141.5 2020-2022 preparation phase 156490 1.9 297331 49555.2 565689 1141.5 2023 156490 1.9 297331 49555.2 538368 1086.4 2024 156490 1.9 297331 49555.2 512013 1033.2 2025 156490 1.9 297331 49555.2 486959 982.7 2026 156490 1.9 297331 49555.2 463142 934.6 2027 156490 1.9 297331 49555.2 440435 888.8 Source: CPR estimates Herd size reduction program is planned to be implemented from 2023 upon ensuring the preparation works, such as introducing the program to herders in 2020-2022. The livestock number is expected to reduce by 125074 sheep units, reaching 427816 sheep units, in the final year of the program in 2027, compared to those of 2019. Reduced stocking density results in increased availability of forage for wildlife. Pasture use agreement will be established in which the optimum stocking density shall be indicated in sheep units and the excess shall be reduced by 5% at maximum per year. Table 8.1.1.9 shows the income estimates based on the herd turnover models. Indicators Base Year Year 1 Year 2 Year 3 Year 4 Year 5 Animal numbers, physical units 353042 33539 0 31862 0 30268 9 28755 5 27317 7 Animal numbers, sheep units 552890 52524 6 49898 3 47403 4 45033 2 42781 6 Sheep units per herder household 659 626 595 565 537 510 Household total income, ‘000 MNT 17193 26837 27179 27511 27832 27831 Home consumption, ‘000 MNT 2587 2587 2587 2587 2587 2587 Cash income, ‘000 MNT 14605 24250 24592 24923 25244 25243 Cash value of decreased herd size ‘000 MNT 0 3534 3454 3376 3299 3224 Income per sheep unit, ‘000 MNT 20.7 38.7 41.3 44.1 47.0 49.5 Source: CPR estimates
  • 21. 25 Ulziit soum is expected to have 427816 sheep units in 2027 within 156490 ha pastureland in accordance with the estimate to reduce livestock number by 6% annually, not reducing, but increasing cash incomes of herder households. Cash income of herder households that currently increase livestock number by 6- 10% per annum is lower than those that are reducing the livestock number. Production of key animal products Like any other soums across Mongolia, Ulziit soum fully supplies its animal products and raw material demand and delivers a majority of them to the other market such as aimag center and Ulaanbaatar. The soum will produce 3548.4 tons of meat, 126,700 skins and hides, 1715.1 thousand liters of milk, 26.6 tons of cashmere and 192.6 tons of wool by the end of the program. A comparison of the current meat and milk needs and production of the soum with those of 2027 is shown below in the Figure 8.1.1.2. Figure 8.1.1.2 Meat and milk demand and supply, 2019 and 2027 Soum population is estimated to reach 3398 in 2027. According to the estimate, soum population’s meat and milk demand will be fully supplied with its production and provide 3687 tons of meat and 641.0 thousand liters of milk to other markets as a result of implementing the sustainable livestock development program. As herder households’ prepared milk is used for their needs, a farm with 20 dairy cattle is planned to be established for the purpose of supplying year-round demand of soum center population, school and kindergarten /see Chapter 8.2/. 8.1.3 Livestock breeding measures Animal selection has been planned in the directions provided below as part of the landscape based soum development plan to meet the objective to improve herd quality and livestock biological-economic productivity. Plan for herd breeding and upgrading of productive performance Upgrading of local cattle First: Explore and implement opportunities to improve cattle for beef adapted to the “pasture-supplementary fodder-fattening” system. Through crossing
  • 22. 26 with the national beef breeds - Selenge and Dornod Mongolian Red, make local cattle larger in the body size of local cattle and create feeding and maintenance system enabling 18-23 percent increase of bodyweight of growing cattle. Second: To raise dual purpose cattle for small scale beef-dairy or for beef-dairy farms in Ulziit soum, it is appropriate to use dual purpose breeds like Alatau or Simmental based on the past experiences of raising these breeds for butter production in 1980s. . Third: Alternatively, to crossbreed using high crossbreds of above F3 generations of exotic imported breeds Limousine, Hereford, Galloway and Kazakh White Head at limited scale may be tested. 2. Upgrading of sheep. It has been found that herders are interested to improve local sheep for wool by importing carpet wool breeds – Gobi-Altai, Sartuul and Baidrag, whereas a simultaneous upgrading of mutton and wool productivity can be achieved by introducing mutton-wool breeds like Bayad, Darkhad and Tsagaan- Uul. 3. Goat improvement for cashmere production. In order to upgrade cashmere quality, more efforts should be made to benefit from the excellent biological and productive performance of goats of Erchim Black breed. B. Intensive animal development planning The National Program on Support of Intensive Livestock Farming Development, adopted under the Government Resolution #400 in 2018, states to develop intensive dairy cattle farms in peri-urban areas, aimag centers and crop agriculture regions. Ulziit soum has been included in the crop agriculture region since 2018. Referring to recent estimates that the soum population will grow to 3775 persons in 2027, it needs to heighten the supply of milk to soum center inhabitants. In order to fulfill the goals of the mid-term livestock development policy of Arkhangai aimag and improve the milk consumption of soum center citizens, school, kindergarten and hospital, a dairy farm with 20 cows of Alatau breed to produce 20000 liters of milk annually to supply milk year-round will be established. 8.1.4 Animal health measures Detailed animal health improvement measures were planned in accordance with the newly approved animal health law and the national animal health program for 2018- 2021. 8.1.5 Hay and fodder planning Demand and potential supply of hay and fodder As of 2019, feed supply per per sheep unit was 6.5 kg on a soum’s average. It will increase 5..06 times reaching 33 kg in 2027 with increases in yield and hay field areas as well as green fodder production in 7 years. 8.1.5 Crop land planning Currently, Ulziit soum cultivates 2036 ha arable land and 2770 ha abandoned crop land is not used at all. It is planned to raise cultivation of fodder, vegetable and fruit on these fallow areas in upcoming 7 years.
  • 23. 27 Demand of crop products has been assessed in order to supply soum population’s demand of potatoes and vegetable, fruit and animal fodder by its own production or capacity. Cultivation of potatoes and vegetable, fruit trees and animal fodder is planned to raise in 3 phases as part of its arable land planning. Table 8.1.6.7 Potato and vegetable storage building Year 2019 Phases I II III Potato harvest, t 7 14.3 29.2 44.6 Vegetable harvest, t 5 31.0 63.2 96.7 Vegetable storage building, capacity, t 0 10 30 50 Required funding, 12000 thousand MNT /10 t 0 12000 36000 60000 8.2 LAND MANAGEMENT PLAN IN TOWN, VILLAGE AND OTHER SETTLEMENT The soum has 293 ha of urban land out of which 107.7 ha is reflected in the state land fund report. As of 2019, the soum has allocated 34.4 ha for homestead purposes for 491 khashaa plots. In addition, 1.31 ha was allocated for household horticulture gardening purposes. 8.2.2 Waste in town and settlement As households of Ulziit soum dump waste in open areas and streets, it has pressing issues, including those related to waste removal, lack of hygienic requirements of waste bins, waste dump outside the waste point fences, unsorted waste, lack of waste points to receive segregated waste, and unsorting of hazardous waste. Further measures and planning. It is planned to take several actions such as sorting waste, building incinerator and sorted waste processing shop, and placing containers for hazardous waste sorted at entities and in public areas. Moreover, it is planned to buy a new 3-5 ton capacity waste van. Table 8.2.1 Funding estimate required for waste treatment measures № Item Manufacturer Model Unit cost, MNT Strength and weakness 6. Waste truck (van with press) China Faw, other 37,000,000 Cheap, frequent failures, poor availability of spare parts 7. Waste truck (van with press) Korea Hyundai, Mayti 45,000,000 Frequent failures, good availability of spare parts 8. Waste truck (van with press) Japan Nissan, Mitsubishi 58,000,000 Expensive, low failures, good availability of
  • 24. 28 parts 9. Container for sorted waste (150kg, plate) Mongolia 300,000 Possible to produce in soum 10. Incinerator which is able to make energy China 60,000,000 Low content of toxic pollutants in smoke Source: CPR estimates 8.3 ROAD AND COMMUNICATION NETWORK LAND MANAGEMENT PLANNING 8.3.3 Land planning for roads New roads. To speed up building of Orkhon river-Ikh tamir bridge and paved road and 44 km paved road between Tsenkher bridge and the soum center. To launch building paved road connecting the vertical road network Ulziit-Khairkhan- Khuvsgul 8.5 LAND MANAGEMENT PLANNING IN PROTECTED AREAS Local protected areas: It was planned to take 1526.6 ha in the Yamaat bagh and 1783.1 ha around the Ikh Bumbat place under the local protected areas. 8.6 LAND MANAGEMENT PLANNING IN TOURISM AND RECREATIONAL AREAS It was planned to:  Include Ugii Nuur-Altan Zuu-Gol Mod route in the international tourism network  Develop eco fishing and tour sites along the Orkhon river 8.7 FOREST LAND MANAGEMENT PLANNING The soum has 4876.6 ha of forest land. It was planned green zone as well as protected zones in the forest areas. 8.8. LAND MANAGEMENT PLANNING IN PROTECTION ZONES 8.8.2 Type, practice and size of protection zones Water, road and lines protection zones were established in the soum for the following purposes:  Prevent water resource shortage, contamination and protect people from flood;  Ensure power lines safety to prevent accidents among people and animals; 8.9 PLANNING OF LEGITIMATE RIGHTS FOR LAND AND NATURAL RESOURCES It was planned to formalize the existing informal user rights of herders by the registration and introduction of pastureland use agreements. According to the unified land use funds information 34.4 ha of land was possessed by herders for winter- spring camping purposes which means that around 517 camp sites or 95% herders have possessed their camps.
  • 25. 29 Possession of winter and spring camps does not apply to surrounding pastures which are under informal user rights. According to a 2019 survey there are 9 pasture user groups /PUG/ established covering the soum pastureland for 100%. Wildlife protection and use. As there are rare or endangered wildlife in Ulziit soum, key goal of the planning is to protect, raise and re-introduce them. Thus, it is proposed to establish wildlife protection agreements with herder groups and forest partnerships in areas with wildlife habitats. As the local herders recommended, the wildlife for further protection are:  Re-introduce and raise marmots  Protect and farm fish ХОЁР. СУМЫН ТАНИЛЦУУЛГА, БҮС НУТГИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА, ХӨГЖЛИЙН ЦОГЦ БОДЛОГО 2.1 СУМЫН ТАНИЛЦУУЛГА Сайн ноён хан аймгийн харьяад Халх хошууны тоонд орж 1762 онд байгуулагдсан Өөлдийн өмнөд хошуу 1912-1923 онд Бишрэлт бэйсийн хошуу гэж нэрлэгдэж байснаа 1924 он Цэцэрлэг мандал аймгийн Баянбайшир хошуу нэртэй болсон бөгөөд 1931 оноос одоогийн Архангай аймгийн Өлзийт сум болсон. Олонх баруун Монголын дөрвөн Ойрадын Өөлд ястан юм. Өлзийт сум Алтан зуу бурхан шүтээнтэй. Түүндээ зориулж шинийн 15, намрын дунд сарын 15 морь уралдуулж, бөх барилдуулж, хурал ном хурж наадам хийдэг. Алтан зуу бурхан нь 1640 оны үед Ойрадын зая бандида Намхайжанцан Төвдөөс алтаар зуу бурхан хийлгэж аравнайлуулан залж ирсэн түүхтэй. зуу бурхан гэдэг нь бурхан багшийн өөрийн нь амьд сэрүүнд бүтээсэн бурхан багшийн дүр юм. 1640-1930 аад он хүртэл шүтэж байсан. хувьсгалын үед зуу бурхан алга болсон. Нутаг дэвсгэр нь 1,7 мянган км2 . Нийт 1094 өрхийн 3403 хүн амтай. Архангай аймгийн Өлзийт сум нь аймгийнхаа зүүн хойд хэсэгт оршиж Баруун өмнө, баруун талаараа Батцэнгэл, баруун хойд талаараа Хайрхан, хойд талаараа Булган аймгийн Сайхан, зүүн хойд болон зүүн талаараа Булган аймгийн Могод сум, зүүн өмнө, урд талаараа Өгий нуур сумдын нутаг дэвсгэртэй тус тус хиллэнэ. Тус сумын төв Улаанбаатар хотоос 375 км, аймгийн төв Цэцэрлэг хотоос 134 км-т оршино. Өлзийт сум засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжээр Ямаат, Бодонт, Байшир, Хөшөөт гэсэн 4 багт хуваагддаг. Эдийн засгийн үндсэн салбар нь ХАА бөгөөд үүний дотор МАА-н үйлдвэрлэл зонхилно.
  • 26. 30 Нийт малын тоо 2019 оны эцсийн байдлаар 353 мянга, үүнээс тэмээ 22, адуу 21.3 мянга, үхэр 16.5 мянга, хонь 206.6 мянга, ямаа 108.6 мянга тус тус байна1. Далайн түвшнээс дээш 1020-1400 м өргөгдсөн, тал хээрийн бүсэд оршдог. Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой. Сумын газар нутаг дээгүүр мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн 10 км хатуу хучилттай авто зам дайран өнгөрдөг. Багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог. Өлзийт сумын төв мянганы замын хэвтээ тэнхлэгийн замаас 30 км зайд оршдог бөгөөд дэд бүтэц сайн хөгжсөн тул үйлдвэрлэл үйлчилгээ хөгжих боломжтой. Сумын төв нь цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 3 худгаас ундны усны хэрэглээгээ хангаж байна. Төвлөрсөн ус хангамжийн системд холбогдсон айл өрх, аж ахуйн нэгж байхгүй. Сумын цаг уурын онцлогийг авч үзвэл эх газрын эрс тэс уур амьсгал ноёлно. Энд хоногийн болон улирлын агаарын температурын хэлбэлзэл ихтэй, өвөлдөө хүйтэн, зундаа огцом халдаг онцлогтой. Олон жилийн дунджаар жилийн агаарын дундаж температур -2.1о ба дулааны улиралд буюу IY-X саруудад сарын дундаж температур +9,1о хүрдэг. Жилийн дундаж хур тунадасны нийлбэр 280-300 мм ба түүний ихэнх нь IY-X саруудад хур борооны хэлбэрээр унаж дунджаар 279.8 мм хүрдэг байна /Өлзийтийн цаг уурын станцын мэдээгээр/. Эндээс харахад тус сумын хувьд ХАА-н таримлын болцонд агаарын температур, чийгийн хангамж муугүй болох нь харагдаж байна. Судалгаа явуулсан 8-р сард агаарын температур, хур тунадас олон жилийн дунджийн орчим байлаа. Тус сумын тариалангийн газар нь Орхон гол, Хавчуугийн гол бараадан байрлах тул усан хангамжийн асуудлаа дээрх голуудаас шийдэх боломжтой. 2.2 Газарзүйн байрлал Архангай аймгийн Өлзийт сум нь Хангайн нурууны ойт хээрийн бүс болон хээрийн бүсэд хамрагддаг бөгөөд нийслэл Улаанбаатар хотоос 375 км, аймгийн төвөөс 140 км-ын зайтай оршдог. Сумын нутаг д.т.д 1300 м өндөрт Хойд өргөргийн 48 градус, уртрагийн 102 градуст, хамгийн нам дор цэг нь Гацаа д.т.д 1271 м, хамгийн өндөр цэг нь Байшир багийн нутагт байх Рашаант уул д.т.д 2106 м өндөрт оршдог. Тус сумын хиллэх сумууд нь  А-Б Сайхан сум  Б-В Могод сум  В-Г Өгийнуур сум  Г-Д Батцэнгэл сум  Д-А Хайрхан сум зэрэг сумуудтай хиллэж байна. 1 Архангай аймгийн статистикийн мэдээ, 2019 он
  • 27. 31 Зураг 2.2.1 Газарзүйн байрлал Эх сурвалж: ГХГЗЗГ-ын мэдээ, БСТ-ын боловсруулалт ГУРАВ. ӨЛЗИЙТ СУМЫН БАЙГАЛИЙН ТӨРХ БАЙДАЛ, НӨӨЦ 3.1 Уур амьсгал Уур амьсгалын хувьд далайн түвшнээс 1800 метрээс дээш өндөр өргөгдсөн бол чийглэг-хүйтэн, 1300-1800 метр бол чийглэг-сэрүүн, 700-1300 м бол хуурайдуу – сэрүүвтэр уур амьсгалтай гэсэн мужлал (Б.Жамбаажамц, 1989 он)-аар авч үзвэл Өлзийт сумын нутаг чийглэг-хүйтэн, хуурайдуу–сэрүүвтэр бүсэд хуваагдаж байна. Гадаргын рельеф, газар зүйн өвөрмөц онцлогоос шалтгаалан уур амьсгалын өндөр уул, тал хээрийн нөхцөл ялгаа, хур чийг, дулаан, нарны цацраг хуваарилагдах зүй тогтлыг үүсгэдэг. Сумын нийт нутаг дэвсгэр дэх уур амьсгал эх газрын эрс тэс хахир, хахирдуу уур амьсгалтай, жилийн 4 улиралтай. Уур амьсгалын улирлын шинж. Өвөл. Жил бүрийн 10 дугаар сарын сүүлч, 11 дүгээр сарын эхнээс өвөл эхэлж, 3 дугаар сарын сүүлээр дуусаж нийтдээ 140-150 хоног үргэлжилнэ. Өвлийн саруудад цаг агаар гол төлөв цэлмэг тогтуун байдаг. Хамгийн хүйтэн 1 дүгээр сарын дундаж агаарын температур 20-25оС хүйтэн байна. Энэ улиралд 5-6 мм хур тунадас унах ба харьцангуй чийгшил 50- 58% байдаг байна. Зарим жил Орхон голын сав нутгаар +45 оС дулаарч, -50 оС хүртэл хүйтрэх тохиолдол байжээ/Архангай аймгийн цаг уурын нэгдсэн үзүүлэлт.1973 он/
  • 28. 32 Хавар. Хаврын улирал 3 дугаар сарын сүүлчээс эхэлж, 5 дугаар сарын эцэс хүртэл 55-65 хоног үргэлжилдэг. Хоногийн дундаж температур түргэн нэмэгдэж 4 дүгээр сарын дундаас 0 0С-г давж дулаардаг. Агаарын даралт 826.6-846.0 гПа болж өвлийнхөөс буурна. Салхины хурд хамгийн ихсэж 5-10м/с болох бөгөөд заримдаа 24м/с хүрдэг. Энэ улиралд хуурай өдрийн тоо ихсэж дунджаар 16.6-18.6, чийглэг өдрийн тоо эрс багасаж 1.1-2.0 тус тус байна. Зун. Зуны улирал 5 дугаар сарын 20-ны орчмоор эхэлж, 8 дугаар сүүлч, 9 дүгээр сарын 15-ны орчмоор төгсдөг. Зуны улирал нийтдээ 95-106 хоног үргэлжилнэ. Энэ улиралд хамгийн дулаан болж, хур тунадасны дийлэнх хэсэг ордог. Салхины хурд бусад улирлаас бага 1.6-3.6м/с байх бөгөөд уул хөндийн өдөр шөнөөр чиглэлээ сольдог салхи томоохон голын хөндий нутгуудаар ажиглагддаг. Агаарын дундаж температур жилийн хамгийн дулаан 7 дугаар сард 14-200С байна. Үүлшлийн хэмжээ бусад улирлаас их байдаг. Нийт үүлшил дунджаар 6 балл, доод мандлын үүлшил 3.0-4.5 балл хүрдэг. Бүрхэг өдрийн тоо нийт үүлшлээр 6-15 хүрнэ. Зуны улиралд жилийн хур тунадас 60-70% нь 83-92 мм хур тунадас унадаг. Намар. Намрын улирал 8 дугаар сарын сүүлч 9 дүгээр сарын эхнээс, 10 дугаар сарын эцэс, 11 дүгээр сарын эхэн үе хүртэл нийтдээ 60 гаруй хоног үргэлжилнэ. Намрын эхэн үед хоногийн дундаж агаарын температур 9 дүгээр сарын 21-27- нд +5 градусын зайцыг, 10 дугаар сарын 20-ны орчмоор 00С-ын зайцыг тус тус дайрч хүйтэрдэг. Салхины хурд 2.0-3.5 м/с болж зуны улирлаас ихэсдэг. Хур тунадасны хэмжээ намрын эхний сард 24-30 мм, сүүлийн сард 8-10 мм болж эрс буурдаг. Харьцангуй чийгшил алгуур багасаж 60-54%, усны уурын даралт 3.4 гПа болно. Анхны цас дунджаар 9 дүгээр сарын 15-22-ны үед орж 9 дүгээр сарын 25-31-ны үед цасан бүрхүүл үүсэн тогтож эхэлнэ. Хур тунадас. Уулархаг нутгаар нутгаар жилдээ дунджаар 400 мм-ээс их, уулсын хоорондох голын сав нутгаар 300-400 мм, зүүн, зүүн өмнө талын нутагт 300 мм-ээс бага хур тунадас ордог байна. Жилийн дулааны улиралд хур тунадасны 93.2-95.5% нь, харин хүйтний улиралд маш бага хэсэг нь ордог нь монгол орны хур тунадасны горимын нэг онцлог юм. Цас бороотой өдрийн тоо. Жилд дунджаар 50-65 өдөр бороо, 26-40 өдөр цас орох боловч өндөр ууландаа цас бороотой өдрийн тоо олон байна. Хавар 3-5 дугаар, намар 8-10 дугаар сард нойтон цас, бороо холилдон ордог бөгөөд дулаан үеийн бусад сард бороо хүйтний саруудад дан цас байдалтай орно. Цасан бүрхүүл. Ихэвчлэн анхны цас 9 дүгээр сарын 15-17-нд орж, сүүлчийн цас 5 дугаар сарын 22-27-ны үеэр ордог. Зарим жилд энэ хугацаанаас эрт болон орой орох тохиолдол байдаг. Цасан бүрхүүл дунджаар 10 дугаар сарын 1 ба 2 дугаар 10 хоногт үүсэн тогтож, хавар дунджаар 5 дугаар сарын эхний 10 хоногт арилдаг. Цасан бүрхүүл хамгийн эрт 9 дүгээр сарын 4-14-нд тогтож хамгийн эрт 3 дугаар сарын 20-25 үеэр арилна. Тогтвортой цасан бүрхүүл 90- 110 хоног тогтож дундаж зузаан нь 8-12 см, хамгийн зузаан нь 19 см байх
  • 29. 33 боловч заримдаа 25-30 см ч хүрдэг. Цасан бүрхүүлийн зузаан жил бүр харилцан адилгүй байдаг бөгөөд зарим жилд 40-50 см хүрэх тохиолдол ч бий. Үүлшил.Жилийн дундаж нийт үүлшил 4.6-4.7 балл, доод мандлын үүлшил 1.5- 2.1 балл байдаг. Жилийн дулааны улиралд үүлшил нэмэгдэж зуны сард нийт үүлшил 5.9-6.1 балл, доод мандлын үүлшил 3.0-3.5 балл байна. Цэлмэг өдрийн тоо нийт үүлшлээр 80-84, доод мандлын үүлшлээр 229-247, бүрхэг өдрийн тоо нийт үүлшлээр 60, доод мандлын үүлшлээр 9-19 тус тус байна. Хүчтэй салхи.Хүчтэй салхитай өдрийн тоо 6-7 өдөр, хамгийн олон нь 20-24 хүрдэг. Хүчтэй салхины хоногийн явцыг авч үзвэл 3-6 цагийн хооронд хамгийн цөөн 4-7%, 12-15 цагийн үед хамгийн олон 23-25% нь тохиолдоно. Хүчтэй салхины жилийн явц салхины хурдны явцтай адилхан, өвлийн улиралд цөөн, хаврын саруудад хамгийн олон 15-20 өдөр тохиолддог. Шороон ба цасан шуурга.Салхины хурд хөрсний байдалтай уялдан шороон шуурганы хүч, шороон шуургатай өдрийн тоо нутаг бүхэнд харилцан адилгүй өөр өөр байдаг. Шороон шуурганы 60-75.5% нь 3-5 дугаар сард ажиглагдана. Уулархаг нутагт шороон шуурганы үргэлжлэх хугацаа хамгийн бага 7-8 цаг байна. Шороон шуурганы 75-85% нь 9-20 цагийн хооронд тэр дундаа 14-19 цагийн хооронд хамгийн олон ажиглагддаг байна. Цасан шуургатай өдрийн тоо жилд 4-6 байдаг бөгөөд зарим жил 11-15 өдөр байна. Цасан шуурга нь ихэвчлэн 9-5 дугаар саруудад ажиглагдана. Зарим жил хавар орой, намар эрт гэнэт цас орж шуурга шуурах тохиолдол бий. Мөндөр, аянга цахилгаан. Жилийн 5-10 дугаар сард мөндөр, аянга цахилгаан ажиглагддаг бөгөөд мөндөртэй өдрийн тоо жилд дунджаар 3-7, зарим жилд 10 өдөр хүрдэг байна. Аянга цахилгаантай өдрийн тоо жилд дунджаар 30-32, зарим жилд 60 өдөр хүрэх тохиолдол бий. Аянга цахилгаан 4-9 дүгээр сард голдуу ажиглагдах боловч 7-8 дугаар сард 10 гаруй өдөр тохиолддог. Манан. Манантай өдрийн тоо жилд дунджаар 2-8, хамгийн олон нь 20 гаруй өдөр ажиглагддаг. Манан гол төлөв 7-8 дугаар сард ажиглагдах боловч өвлийн улиралд хааяа тохиолддог. Хүснэгт 3.1 Сумын агаарын температур, хур тунадасны үзүүлэлт Он Агаарын температурын жилийн дундаж хэмжээ Жилийн хур тунадасны хэмжээ, Хур тунадастай байсан өдөр Олон жилийн дундаж үзүүлэлт Тунадас, мм Температур С0 Нийлбэр, мм Тоо 1-р сар 7-р сар 2014 3.3 С0 206.8 59 297.9 -32.2 +23.6 2015 1.0 С0 257.8 62 2016 -0. 7 С0 322.4 80 2017 1.6 С0 199.6 62 Олон жилийн дунджаар үзвэл, хур тунадас 297.9 мм, тунадастай өдөр 65.7, тухайн жилийн хамгийн хүйтэн -32.2 С0, хамгийн дулаан +23.6 С0 байв.
  • 30. 34 Зураг 3.1.1 Жилийн нийлбэр хур тунадасны тархалт
  • 31. 35 3.2 Хөрс, хөрсөн бүрхэвч Хөрс нь өндөр уулын ба уулын ойн 4 төрлийн, ойт хээрийн 3 төрлийн, бүс дундын 1 төрлийн хөрснөөс тус тус бүрддэг. Дээрх төрлийн хөрснөөс тус сумын нутаг дэвсгэрт хамаарах байршлаар тодорхойлбол дараах байдалтай байна. Үүнд: Уул нурууд, нам уул, ухаа толгодын болон тал, хөндий, жижиг цав толгодын хар хүрэн хөрс. Энэ төрлийн хөрсний хэсэг нь тус сумын нутаг дэвсгэрийн багахан хэсэгт тархана. Тал, хөндий, жижиг цав толгодын хүрэн хөрс. Энэ төрлийн хөрс нь Өлзийт сумын өмнөд, Орхон голын хөндийг даган далайн түвшнээс дээш 1000-1500 метрийн өндөрт Өгий нуурыг тойрон тархсан байна. Бүс дундын нугын, нугат намгийн, намгийн хөрс. Энэ төрлийн хөрс нь Орхон голын хөндийн ай сав газар, Орхон голын дагуу хамгийн их тархсан хөрс юм. Гол мөрний хөндий, хээрийн бүсэд хар шороон ба уул-хээрийн хүрэн хөрс зонхилдог. Зураг 3.2.1 Хөрсний нэвчилт