мал үржүүлэг
- 2. • Ìàë àìüòíû ãýðø¿¿ëýëòèéí ÿâö, ò¿¿õýí õºãæëèéí ñóäàëãààíû
¿íäñýí èãëýë íü:
•
1. Ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâöàä ãýðèéí àìüòàíä ãàðñàí ººð ëºëòèéí
øàëòãààí
•
2. Àìüòíû àíãèëàëûí ñèñòåìä ãýðèéí àìüòíû ýçëýõ áàéð
•
3. Ãýðø¿¿ëñýí ãîëîìò íóòàã, ãýðøñýí õóãàöàà
•
4. Ãýðø¿¿ëýëòèéí ¿ð ä¿íä ìàë, àìüòàíä ãàðñàí ººð ëºëò¿¿ä
•
5. Ãýðèéí áîëñîí ìàë àìüòäûí òàðõàí áàéðëàñàí ò¿¿õ çýðãèéã
òîãòîîõîä îðøèíî.
• ãýðèéí àìüòàä çýðëýã àìüòàäòàé õàðüöóóëàõàä õ¿íèé õýðýãöýý
øààðäëàãûã èë¿¿ ñàéí õàíãàõààñ ãàäíà òîäîðõîé ¿¿ëäð¿¿äýä
òºðºëæñºí áàéäàã. Èíãýýä ¿çâýë ãýðèéí àìüòàí ãýäýã íü õ¿í íºõºí
¿ðæèõ¿éí ¿éë àæèëëàãààã íü æîëîîäîõ áîëîìæòîé, õ¿íèé õýðýãöýý
øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàñàí, òýæýýëëýã, àð÷èëãàà, ¿ðæ¿¿ëãèéí
çîõèõ òåõíîëîãèä äàñàí çîõèöñîí, ç¿éë íü ¿¿ëäð¿¿äýä òºðºëæñºí
àìüòäûã õýëíý.
• Ìàë àæ àõóéã 8-10 ìÿíãàí æèëèéí òýðòýý ¿¿ññýí ãýæ ¿çäýã.
- 3. •
•
•
•
•
•
•
Ãýðø¿¿ëýëò íü íàðèéí òºâºãòýé óäààí õóãàöààíä ÿâàãääàã ïðîöåññ þì. Îäîî
äýëõèé äýýð áàéãàà 8000 îð÷èì ç¿éë ñ¿¿í òýæýýëòýí àìüòíààñ äºíãºæ 60 ç¿éë
íü ãýðøñýí áàéãààãààñ òîäîðõîé þì.
Àêàäåìè÷ Í.È.Âàâèëîâ ò¿¿õèéí àðãûã àøèãëàí ãýðø¿¿ëñýí àìüòíû ãàðàë
¿¿ñëèéí òºâèéã òîãòîîñîí áàéíà. Òýðýýð ¿íäñýí 5, íýìýëò 7 ãàðàë ¿¿ñëèéí òºâèéã
òîãòîîñîí. ¯¿íä:
1. Õÿòàä-ìàëàéí òºâ/Áàãà õÿòàäûí òºâ/ Ýíý òºâä ÁÍÑÂÓ, Ëàîñ, Êàìïó÷è,
Òàéëàíä áîëîí õÿòàäûí äîðíîä òàëûí íóòãóóä îðíî. Ýíý ãîëîìò íóòàãò ãàõàé, áóéâàë,
íóãàñ, ãàëóó, òàõèà, íîõîé çýðýã àìüòàä ãýðøñýí áàéíà.
2. Ýíýòõýãèéí òºâ. Ýíý òºâä Ýíýòõýã, õîéò Ïàêèñòàí, Áèðì, Íåïàëèéí íóòãóóä
îðíî. Ýíý òºâä çåáó, ãàÿë, àçèéí áóéâàë, òàõèà, ýíýòõýãèéí ìóóð, íîõîé, çºãèé
çýðýã àìüòàä ãýðøñýí ãýæ ¿çäýã.
3. Áàðóóí ºìíºä àçèéí òºâ. Ýíý òºâä Òóðê, Ñèðèéí õîéò, ç¿¿í õýñýã, Èðàí,
Èðàê, Àôãàíèñòàíû íóòãóóä õàìààðàõ áà ýíä ¿õýð, äîðíîä õýâøëèéí àäóó, õîíü,
ÿìàà, ãàõàé, íýã áºõò òýìýý, òàãòàà, çºãèé çýðýã àìüòàä ãýðøñýí.
4. Ãàçðûí äóíäàä òýíãèñèéí òºâ. Ýíý òºâä Èñïàíèéí ç¿¿í õîéò õýñýã,
Ôðàíöèéí ç¿¿í óðä õýñýã, Èòàë, Ùâåéöàðè, Þãîñëàâ, Áîëãàðè, Ãðåê, Àëáàíè,
Òóðêèéí ç¿¿í õîéò õýñýã, Ñèðèéí ç¿¿í õîéò õýñýã, Èîðäàíè, Åãèïåòèéí íóòãóóä
îðíî. Ýíý òºâä ¿õýð, õîéò ç¿ãèéí áîëîí îéí õýâøëèéí àäóó, õîíü, ÿìàà, ãàõàé, íóãàñ,
ãàëóó, òóóëàé çýðýã àìüòàä ãýðøñýí.
5. Àíäûí íóðóóíû òºâ. Ýíý òºâä Ýêâàäîð, Ïåðó, Áîëèâèéí ç¿¿í õîéò õýñãèéí
íóòãóóä îðíî. Ýíä òýìýýíèé òºðëèéí àìüòàí ëàìà, àëüïàê áîëîí äàëàéí ãàõàé
ãýðøñýí áàéíà.
- 4. • Íýìýëò òºâä:
•
1. Òºâä-Ïàìèðèéí òºâ. Õîéò õÿòàäûí íóòàã îðîõ áà ñàðëàã ãýðøñýí ãýæ
¿çäýã.
•
2. Äîðíîä Òóðêìåíèé òºâ. Ýíä Óçáåêèéí ç¿¿í ºìíºä õýñýã, Òàäæèêèéí
õîéò õýñýã, Êèðãèçèéí ç¿¿í õîéò õýñãèéí íóòãóóä õàìààðàõ áà õî¸ð áºõò
òýìýý ãýðøñýí.
•
3. ªìíºä Àðàáûí òºâ. Ýíý òºâä Ñàóäûí àðàá, Á¿ãä íàéðàìäàõ àðä÷èëñàí
Éåìåíè óëñ, Éåìåíèéí àðàáûí á¿ãä íàéðàìäàõ óëñûí íóòãóóä õàìðàãäàí íýã
áºõòýé òýìýý ãýðøñýí.
• 4. Àáèññèíû òºâ. Ýíä Ýôèîïèéí íóòàã õàìààðàõ áà íóáèéí èëæèã ãýðøñýí
• 5. Äîðíîä Ñóäàíû òºâ. Ýíä Äîðíîä Ñóäàíû íóòàã õàðúÿàëàãäàõ áà íýã áºõòýé
òýìýý ãýðøñýí
• 6. Àëòàé–Ñàÿíû òºâ. Ýíý òºâä Àëòàé ñàÿíû óóëñóóä, ÎÕÓ-ûí àëòàéí
õÿçãààðûí íóòãóóä îðîõ áà óóöàí ñ¿¿ëò õîíü, öàà áóãà ãýðøñýí.
Àçè òèâ, Ãàçðûí äóíäàä òýíãèñèéí ãàðàëòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà.
Àìüòíû ãýðøñýí õóãàöàà íü äóíä ÷óëóóí çýâñãèéí ñ¿¿ë÷, øèíý ÷óëóóí
çýâñãèéí ¿åä áàéíà. պ人 àæ àõóéí àìüòàä ãýæ ÕÀÀ-í ¿éëäâýðëýëèéí
íýã ñàëáàð áîëîí õºãæèæ áàéãàà òîäîðõîé òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í àâàõ
çîðèëãîîð ¿ðæ¿¿ëäýã ¿õýð, õîíü, ÿìàà, àäóó, òýìýý, öàà áóãà, áóéâàë,
òóóëàé, òàõèà, ãàëóó, íóãàñ, öàöàãò õÿðóóë çýðýã àìüòäûã õýëíý. Ãýðèéí
òýæýýìýë àìüòäàä õºäºº àæ àõóéí àìüòäààñ ãàäíà ìóóð, îëîí ç¿éëèéí íîõîé
- 5. • ãàðàë ¿¿ñëèéã òîäîðõîéëîõ ñóäàëãààíû
àðãууд ¯¿íä:
• Õàðüöóóëàõ àíàòîìèéí àðãà.
• Ýðëèéçæ¿¿ëýõ àðãà.
• Ôèçèîëîãèéí àðãà.
• Àðõåîëîãè, óãñààòíû ç¿é ñóäëàëûí àðãà.
• Àìüòíû ãàçàð ç¿é, ýêîëîãèéí àðãà.
• Ýðòíèé àìüòàí ñóäëàë.
• Õýë ñóäëàëûí àðãà.
• Ýñèéí áîëîí ìîëåêóëûí óäàì ç¿éí ñóäàëãààíû
àðãà.
- 6. •
•
•
•
•
•
Àìüòíû ãýðø¿¿ëýëòèéí ÿâöàä ¿¿ññýí á¿õ ººð÷ëºëòèéã õî¸ð á¿ëýã áîëãîí
õóâààæ áîëíî. ¯¿íä
1.ªºðèéí õýðýãöýýã õàíãàæ ÷àäàõóéö ¿¿ëäðèéí ìàëûã áèé áîëãîñîí õ¿íèé
çîðèëãî ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä àøèã øèì íü òºðºëæñºíººñ ãàðñàí
ººð÷ëºëò¿¿ä. Òóõàéëáàë ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ãàëüáèð, äýëýí ìàõíû
÷èãëýëèéí ¿õðèéíõýýñ, õ¿íä à÷ààíû ¿¿ëäðèéí àäóóíû ãàëüáèð óíàëãûí
àäóóíûõààñ ýðñ ººð ººð áàéõààñ ãàäíà õîíèíû ãàëüáèð íîîñ ¿ñíèé øèðõýãèéíõýý
õàðüöààíààñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã.
2. Ìàëûí àøèã øèìèéí òºðºëæèëò, õ¿íèé ÷èãëýë çîðèëãîòîé ¿éë àæèëëàãààíààñ
õàìààðàõã¿é ººð÷ëºëò¿¿ä. Èéì ººð÷ëºëòºä íîõîé, òóóëàé, ãàõàé, õîíü, ÿìààíû ÷èõ
òîì óíæóó áàéõ, ãýðèéí àäóóíû äýë óíæóó, ìàë ìóõàð áàéõ çýðýã øèíæ¿¿ä
àæèãëàãäàíà. Ãýðø¿¿ëýëòèéí øèíæ òýìäýã ãàðàë ¿¿ñëèéí ýðò îðîé çýðýã öàã
õóãàöààòàé õîëáîîòîé áèø þì. Òàðõàëò áàãà áàéõ òóñàì ãýðøèëòèéí øèíæ
òýìäýã áèé áîëîõ ÿâöûã ñààòóóëæ áàéäàã. Æèøýý íü ñàðëàã, ëàìà. çýðëýã
áàéäëààñ ãýðèéí íºõöºëä øèëæèõýä àìüäðàëûí îð÷íû ººð÷ëºëòèéí õýìæýý,
ÿëãààòàé áàéäàë ãýðø¿¿ëýëòèéí øèíæ èëðýõýä ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã.
Ãýðèéí íºõöºëä ìàë àìüòàí äàñàí çîõèöîõ ïðîöåññ õî¸ð ÷èãëýëýýð ÿâàãäñàí áàéíà.
1. Áàéãàëèéí íºõöºëä äàñàí çîõèöîõ. Æèøýý íü õîíèíû ººõºí áà óóöàí ñ¿¿ë,
òýìýýíèé áºõ íü óäààí õóãàöààíä ãîâü, öºëèéí íºõöºëä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðûã
íýìýãä¿¿ëñýí øèíæ òýìäãèéí íýã þì.
2. Õ¿íèé áèé áîëãîñîí îð÷èíä äàñàí çîõèöîõ. Æèøýý íü õ¿÷èò òýæýýë èõòýé
æîðûí øèìò áîäèñûã øèíãýýõýä òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí äàñàí çîõèöîõ,
ãýðø¿¿ëæ áàéãàà àìüòàí áàéðàí ìàëëàãààíû íºõöºëä, ñ¿¿íèé ¿õðèéí äýëýí
õ¿÷òýé àæèëëàõ, àæëûí ìàë óíàëãà, õºëëºãººíä äàñàí çîõèöîõ ãýõ мэт
- 7. • Ãýðèéí àìüòäûí ãýðø¿¿ëýõ ÿâöàä ãàðñàí ¿íäñýí
ººð÷ëºëò¿¿ä ãýâýë:
• Áèåèéí õýëáýð, õýìæýý.
• Ìàëûí ç¿ñ, ¿ñýí á¿ðõ¿¿ë.
• Àðüñ, ÷èõ, ñ¿¿ë.
• Òîëãîé, ýâýð, àðàã ÿñ.
• Äîòîð ýðõòýí.
• Àøèã øèì.
• Ìýäðýëèéí ñèñòåì.
• Ãýðø¿¿ëýëòèéí ÿâöàä ìàëûí àðàíøèí èõ
ººð÷ëºãäñºí. Çýðëýã àìüòíû àðàíøèí õ¿÷òýé
òýíöâýðòýé áèø õýâøèëòýé áàéäàã áîë ãýðèéí
àìüòíûõ òàéâàí òýíöâýðòýé áàéíà
- 8. II.Малын бие цогцос, кондицын тухай ойлголт,
ангилалт, ач холбогдол
• Ýíý îéëãîëòòîé õîëáîî á¿õèé îëîí øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí ä¿íä áèå
öîãöñûí òóõàé ñóðãààë óëàì ã¿íçãèéðýí õºãæëèéíõýý øèíý øàòàíä ãàðñàí
þì. Îëîí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä áèå öîãöñûã ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëæ áàéæýý.
•
Å.À.Áîãàäàíîâ ýä ýðõòýíèé õºãæëèéí ¿íäñýí õàðüöààã õýëíý ãýæýý.
Å.Ô.Ëèñêóí àìüòíûã íýã á¿õýë á¿òýí íýãäìýë öîãö áîëãîí òîäîðõîéëæ
áàéãàà áèîëîãè, àæ àõóéí àøèãòàé øèíæ ÷àíàð, øèíæ òýìäãèéí íèéëáýð
öîãöûã áèå öîãöîñ ãýíý ãýæýý.
• Í.À.Êðàâ÷åíêî áèå öîãöîñ ãýäýã íü íýãýí á¿õýë á¿òýí áèå ìàõ áîäèéí
òîäîðõîé óäàìøëààð áèé áîëñîí á¿õ ýä, ýðõòýíèé á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààíû
õàðèëöàí õîëáîî áºãººä òýð íü ìàë, àìüòíû áîäüãàëèéí áàéäàë, õóâüñûí
õºãæëèéí øèíæ ÷àíàð, áèå áÿëäàðûí îíöëîã, ôèçèîëîãèéí óðâàëûí ºâºðìºö
áàéäàë, àìüäðàõ îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð, àæ àõóéí àøèãòàé øèíæ
òýìäãèéã áèé áîëãîõ ÷àäâàðûã òîäîðõîéëæ áàéäàã.
• Â.Ô.Êðàñîòà á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä àíàòîìè-ôèçèîëîãèéí
îíöëîã, óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýð íºõöºëäºí áèé áîëñîí, àìüòíû àøèã
øèìèéí øèíæ áàéäàë, ãàäààä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººíä õàðèóëàí
õàðüöàõ áàéäëààð èëýðõèéëýãääýã áèå ìàõáîäèéí
åðºíõèé õýâ
øèíæèéã áèå öîãöîñ ãýæ îéëãîíî ãýñýí íü õàìãèéí îíîâ÷òîé òîâ÷
òîäîðõîéëîëò þì.
- 9. • õàìãèéí ãîë àíãèëàëò ãýâýë: áèåèéí åðºíõèé
õýâøëýýð,
ýä
ýðõòýíèé
õîîðîíäûí
õàðüöààãààð, äîòîîä ø¿¿ðëèéí áîëîí äýýä
ìýäðýëèéí ¿éë àæèëëàãààãààð, àíàòîìè,
ãèñòîëîãèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð ãýõ çýðýã îëîí
çàð÷ìûã áàðèìòàëäàã.
- 10. • À-íîîñíû: Á-ñ¿¿íèé: Â-ìàõíû.
• 1. àðüñ, 2. àðüñàí äîîðõè ýñëýã, 3. ìàõ, 4. ÿñ, 5.
äîòîð ýðõòýí, 6. äýëýí
• ¯¿íèéã ¿íäýñëýí áèå öîãöîñûí äºðâºí ¿íäñýí
àíãèëàëò õèéñýí áàéíà.
- 11. • Áîëõè õýâøèë. Ýíý õýâøèëä ãîë òºëºâ íóòãèéí áîëîí àæëûí
¿õýð, õ¿íä à÷ààíû ¿¿ëäðèéí àäóó, ìàõ ººõíèé õîíü, íóòãèéí
¿¿ëäðèéí ãàõàé îðíî. Áîëõè õýâøèëòýé ìàë ñ¿¿, íîîñíû ãàðö
áàãàòàé áîðäîãäîõ ÷àäâàð ìóóòàé áàéäàã. Ãîë îíöëîã íü òîì
äàíõàð òîëãîéòîé, á¿ä¿¿í ýâýðòýé, áîãèíî õ¿ç¿¿òýé, á¿ä¿¿í
ñèéðýã ¿ñòýé, ÿñíû õºãæèëò ñàéòàé, íÿãò ñàéí õºãæñºí
áóë÷èíòàé, àðüñ çóçààíòàé, àðüñàí äîîðõè ýñëýã ìóó
õºãæñºí, ¿å ìº÷ ñàéí ÿëãàðñàí, óðò ÷àöòàé áàéíà. Ýíý
õýâøëèéí áèå öîãöîñòîé ìàë óäààí ºñºëòòýé, õîæóó
áîëîâñîðäîã, íýãæ íýìýãäýë æèíäýý èõ òýæýýë çàðöóóëäàã
áîëîâ÷ èõýýõýí òýñâýð õàòóóæèëòàé áàéíà.
- 13. •
Ýìçýã õýâøèë. Ýíý õýâøèëä ãîë òºëºâ îð÷èí ¿åèéí áîëîâñîí
¿¿ëäðèéí ìàë îðíî. Ýíý áèå öîãöîñûí õýâøèë íü áîëõè
õýâøëèéí ýñðýã áàéíà. Èéì ìàë íàðèéí ÿñòàé, íèìãýí
àðüñòàé, íàðèéí 纺ëºí áîãèíî ¿ñýí á¿ðõ¿¿ëòýé, òîëãîé íü
òîì áèø, íàðèéí áîãèíî ýâýðòýé, õ¿ç¿¿, äýëýíãèéí íóãàëàà
æèæèã, îëîí áàéäàã. Ýìçýã áèå öîãöîñòîé ìàëûí äîòîð
ýðõòýí ñàéí õºãæñºí áàéäàã ó÷èð ãîë òºëºâ àðâèí àøèã
øèìòýé áàéíà. Èéì õýâøèëòýé ¿íýýíèé ñ¿¿íèé ãàðö èõ,
àäóóíû õóðäëàõ ÷àäâàð ñàéí áàéäàã. Ýìçýã áèå öîãöîñòîé
ìàë òýæýýëëýã àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû èë¿¿ ñàéí íºõöºë
øààðääàã, ãàäààä îð÷íû áîëîí õàëäâàðò, õàëäâàðã¿é
ºâ÷èíä òýñâýðëýõ ÷àäâàð õàðüöàíãóé áóñàä õýâøëýýñýý
ìóó áàéíà. Ýìçýã õýâøëèéí áèå öîãöîñòîé ìàëûí äîòîð áàñ
õýò õºãæñºí õýëáýð òààðàëääàã. Õýò õºãæñºí õýâøèëòýé
ìàëûí áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñóëàðñàí, àøèã øèì ºãºõ
áèîëîãèéí ÷àäâàð ìóóäñàí áàéäàã. ¯íäñýí øàëòãààí íü õýò
òºðºëæ¿¿ëæ óäààí õóãàöààíä èæèëñ¿¿ëýí òîõèðóóëàí
ñîíãîëò ÿâóóëæ öóñ õîëèëäñîí òºðëèéí íèéë¿¿ëýãò îðñîíòîé
õîëáîîòîé ãýæ ¿çäýã.
- 15. Õºâñãºð áèå öîãöîñòîé áóõ
•
Õºâñãºð õýâøèë. Õºâñãºð õýâøèëä ìàõíû òºðºëæñºí
¿¿ëäðèéí ¿õýð, ìàõ-íîîñíû ¿¿ëäðèéí õîíü, ººõíèé
÷èãëýëòýé ãàõàé îðíî. Ýíý áèå öîãöîñûí õýâøèëòýé
ìàëûí àðüñàí äîîðõè ýñëýã, ººõºí ýäèéí õºãæèëò ìàø
ñàéí, õîëáîõ ýä íÿãò áèø, òóíãàëãûí áîëîí àðüñ, ¿åèéí
øèíãýíèé õóðèìòëàë èõòýé, áèåèéí ýñ õàðüöàíãóé
óñàðõàã, áóë÷èí, øºðìºñíèé ÷àíãàðàë ñóëàâòàð
áàéäàã îíöëîãòîé. Àðüñ õºâñãºð çóçààí, ÿñ íàðèéí,
èéì áèå öîãöîñòîé ìàë áîãèíî õóãàöààíä áèåèéí æèíãýý
íýìýãä¿¿ëæ, áîðäëîã ñàéí àâäàã áîëîâ÷ òºëºðõºã
÷àíàð áóóðàõ, áèåèéí åðºíõèé ýñýðã¿¿öýë ñóëðàõ
ìóó òàë àæèãëàãääàã.
- 17. •
Íÿãò õýâøèë. Áèå öîãöîñûí ýíý õýâøèë íü õºâñãºð
õýâøëèéí ýñðýã øèíæ òýìäãèéã àãóóëñàí áàéäàã. Ýíý
õýâøëèéí ìàë ýçýëõ¿¿í èõòýé áèø áîëîâ÷ ÷èéðýã,
õ¿÷òýé õºãæñºí áóë÷èíòàé, íÿãò, áºõ áàò ÿñòàé, óÿí
õàòàí, íÿãò àðüñòàé áèåèéí åðºíõèé ÷àíãàðàë, àæèë
ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð ºíäºðòýé áàéíà. Ýíý õýâøëèéí ìàëûí
¿å, øºðìºñ øàíäàñ íü ñàéí èëýðñýí, áèåèéí õýëáýð
çîõèöîî ãî¸ìñîã, àìüñãàë ç¿ðõ ñóäàñíû ñèñòåì ñàéí
õºãæñºí áàéíà. Õºäºë㺺í õóðäàíòàé, îð÷íû øèíý íºõöºëä
ñàéí äàñàí çîõèöäîã, ºíäºð àøèã øèì ºãºõ ÷àäâàðòàé
áàéäàã. Ýíä õîñîëìîë àøèã øèìòýé ¿õýð, íîîñíû, áóðæãàð
àðüñíû ÷èãëýëèéí ¿¿ëäðèéí õîíü, õàòèð÷ ¿¿ëäðèéí
àäóó îðíî.
- 19. • Áèå öîãöîñûí õýâøëèéã õîîðîíä íü ÿëãàõàä íýìýëò øàëãóóð
áîëãîæ áèåèéí åðºíõèé ýñýðã¿¿öýë, ýð¿¿ë ìýíä, ºâ÷èí
ýñýðã¿¿öýõ ÷àäâàð, òºëºðõºã ÷àíàð çýðýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã
õàðãàëçàí ¿çíý. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàðãàëçàí ¿çýæ
Ì.Ô.Èâàíîâ áèå öîãöîñûí ÷èéðýã õýâøëèéã íýìæ ãàðãàñàí.
- 20. Áîäèñûí ñîëèëöîîíû øèíæýýð áèå öîãöîñûã àíãèëàõ.
• Àìüñãàëûí õýâøèë. Àìüñãàëûí õýâøèë á¿õèé áèå öîãöîñòîé ìàëûí õàâèðãà
òàøóó áàéðëàëòàé áàéäãààñ öýýæ íü ã¿í áèø, óðò áàéäàã. Óóëûí ðàéîíä
¿ðæ¿¿ëäýã çàðèì ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí íóðóóíû íóãàëàì èë¿¿, 14 õàâèðãàòàé
áàéíà. Èéì õýâøèëòýé ìàëûí õ¿ç¿¿, çîî, õîíäëîé ÿëàíãóÿà õîíøîîð íü óðòàâòàð
áàéíà. Àìüñãàëûí õýâøèëòýé ìàëûí áèåä èñýëä¿¿ëýõ ïðîöåññ ýð÷èìòýé
ÿâàãäàí ººõ ¿¿ñýõ ïðîöåññûã ñààòóóëäãààñ õàòèíãàðäóó áèå áÿëäàðòàé
áàéíà. Õîîë áîëîâñðóóëàõ õýâøèë. Èéì õýâøèëòýé ìàëûí îíöëîã íü àìüòíû
áèåä èñýëä¿¿ëýõ ïðîöåññ ýð÷èìòýé áèø áàéäãààðàà àìüñãàëûí õýâøèëòýé
ìàëààñ ÿëãààòàé áàéíà.
• Òýæýýë áîëîâñðóóëàõ õýâøèëòýé ìàëûí õàìãèéí ãîë
õýìæýýíèé òýæýýë èäýæ áîëîâñðóóëàí øèíãýýõ ÷àäâàð äóòìàã, òýæýýë
áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíèé õºãæèëò àìüñãàëûí õýâøèëòýé ìàëûíõààñ
õàðüöàíãóé ñàéí áèø þì. Õýäèéãýýð õîîë áîëîâñðóóëàõ õýâøèëòýé ãýæ
íýðëýñýí áîëîâ÷ òýæýýë õàðüöàãóé áàãà èääýã. Õàðèí ñààëèéí ¿íýý èõ
õýìæýýíèé òýæýýë èääýã þì. Õîîë áîëîâñðóóëàõ õýâøèëòýé ìàë áîãèíî
õóãàöààíä æèíãýý íýìýãä¿¿ëæ õóðäàí ººõëºõ ÷àäâàðòàé áàéíà. Øàëòãààí
íü áèå ìàõ áîäèä øèìýãäñýí èë¿¿äýë øèìò áîäèñûã òýð äîð íü èñýëä¿¿ëýõ
÷àäâàðã¿é áàéíà. Èéì õýâøèëòýé ìàëûí öýýæ áîãèíî, óóøèãíû áàãòààìæ
áàãà áàéäãààñ èñýëä¿¿ëýõ ïðîöåññ ýð÷èìòýé áèø áàéíà. Õîîë
áîëîâñðóóëàõ õýâøèëòýé ìàëûí öýýæ áîãèíî áàéãààòàé óÿëäàí íóðóóíû
õýñýã, òîëãîé, õºë, áîãèíî, áèå ºðãºí áàéíà.
- 21. Äþðñòèéí áèå öîãöîñûí àíãèëàëò
Äýýä òàëä-õîîë áîëîâñðóóëàõ õýâøèë áóþó ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð äîîä
òàëä-àìüñãàëûí õýâøèë áóþó ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õýð
- 22. III.Ìàëûí ãàëüáèð, ò¿¿íèé à÷ õîëáîãäîë
• Ãàëüáèð íü ýêñòåðüåð ãàäààä õýëáýð ä¿ðñ ãýñýí ôðàíö
¿ãíýýñ ãàðàëòàé þì. Ãàëüáèð áóþó ýêñòåðüåð, áèå
áÿëäàð áóþó òåëîñëîæåíèå ãýñýí ¿ãèéã áàñ àäèëòãàæ
áîëîõã¿é. Ýêñòåðüåð ãýäýã íü ìàëûí áèåèéí ãàäààä
õýëáýð ä¿ðñ, áèåèéí õýñã¿¿äèéí õîîðîíäûí õàðüöààã
áàãòààñàí îéëãîëò áàéäàã áîë áèå áÿëäàð ãýäýã íü
äýýðõýýñ ãàäíà àíàòîìè, ìîðôîëîãè, ãèñòîëîãèéí á¿òöèéã
õàìðóóëñàí ºðãºí îéëãîëò þì. Áèå öîãöîñ íü äýýðõ õî¸ð
òîäîðõîéëîëòîä çààñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ ãàäíà ¿éë
àæèëëàãààã áàãòààñàí íèéëáýð öîãö îéëãîëò áàéäàã.
• Ãàëüáèð, àøèã øèì õî¸ð óäàìøëûí íýã ãàðàë ¿¿ñýëòýé,
õîîðîíäîî õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé áàéäàã. Ãàëüáèð íü
õºäºº àæ àõóéí àìüòäûí áèîëîãèéí îíöëîã, àæ àõóéí
àøèãòàé øèíæ ÷àíàðûã áèåèéí áàéöóóäààð èëýðõèéëæ
áàéãàà ãàäààä õýëáýð ä¿ðñèéí òóõàé ñóðãààë þì.
- 23. • . Ãàëüáèðûã òàíèí ìýäýõ çàìààð ìàëä ¿íýëãýý ºãºõ à÷ õîëáîãäîë íü:
• 1. Áèå öîãöîñûí õýâøëèéã òîäîðõîéëîõ
• 2. ¯¿ëäýðëýã áàéäàë, ¿¿ëäðèéí õýâøëèéã òîäîðõîéëîõ
• 3. Íýã ¿¿ëäýð ñ¿ðãèéí ìàë íºãºº ¿¿ëäýð ñ¿ðãèéí ìàëààñ ÿëãàðàõ
îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ
• 4. Íàñ äàãàæ ìàëûí áèåèéí õýñã¿¿ä, òýäãýýðèéí õàðüöàà
ººð÷ëºãäºõ áàéäàë
• 5. Ìàëûí òàðãà õ¿÷, êîíäèöèéã òîäîðõîéëîõ
• 6. Ìàëûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàëä ¿íýëãýý ºãºõ
• 7. Ìàëûí àøèã øèìèéí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõ çýðýãò îðøèíî.
Ìàëûí ãàëüáèðûã ñóäëàõàä:
• Ìàëûí ãàëüáèðûã ìýäðýõ ýðõòýíèé òóñëàìæòàé ¿íýëýõ àðãà.
• Ìàëûí áèåèéí õýñã¿¿äèéã õýìæèõ àðãà
• Ìàëûí áèåèéí çààëò áîäîõ àðãà
• Áèåèéí õýìæýý, çààëòûã àøèãëàí ãàëüáèðûí òàõèðìàã áàéãóóëàõ
àðãà
• Ôîòî çóðãèéí àðãûã òóñ òóñ õýðýãëýíý.
- 24. Ìàõíû ÷èãëýëèéí áóõíû ãàëüáèðèéã îíîîíû ñèñòåìýýð ¿íýëýõ õ¿ñíýãò
¯íýëãýý
¯íýëãýýíèé äýýä îíîî àâàõ øààðäëàãà
Èëòãýë¯íäñýí îíîî
ö¿¿ð
Áèåèéí åðºíõèé
à.
Áèåèéí
õýñã¿¿äèéí
õàðüöàà
5
3
õºãæèëò
çîõèìæòîé, ¿¿ëäðèéí ìàõëàã õýâ øèíæ
ñàéí èëýðñýí, ºðãºí Ẻðºíõèé áèåòýé
á. Áóë÷èíãèéí õºãæèëò ñàéí, ñàéí
5
2
õºãæñºí áºõ áàò ÿñòàé, òýãýõäýý õýò
ÿñàðõàã áîëõè áèø ãàëüáèðòàé
Áèåèéí õýñã¿¿ä:
Òîëãîé ¿¿ëäðèéíõýý õýâ øèíæèéã
5
1
õàäãàëñàí õýâèéí, õ¿ç¿¿ áóë÷èí ìàõ
Òîëãîé, õ¿ç¿¿
ñàéòàé
ªðãºí, ã¿í Ẻðºíõèé, äàëíû àðààð
5
3
Öýýæ
õîâèëã¿é, óðãàø ñàéòàð ò¿ðæ õºãæñºí
ºðãºí á¿äýðõèéòýé
Ñýðâýý, íóðóó, óóö Ñýðâýý øóëóóí, ºðãºí ìàõëàã, íóðóó ºðãºí,
5
3
óðò, óóö ºðãºí ìàõëàã
Òýãø ºðãºí, óðò, áóë÷èí ìàõ ñàéòàé,
Õîíäëîé
5
3
ñ¿¿ëíèé áàéðëàë çºâ
Õîíãî áîðâèî õ¿ðñýí ä¿¿ðýí áóë÷èíòàé,
Õîíãî
5
3
ãóÿíû äîòîð òàë, öàâü ä¿¿ðýí ìàõëàã
Õºë ìº÷
Õºëèéí òàâèëò, ãèøãýëò çºâ, òóóðàé áºõ
5
2
áàò
Áèåèéí õºãæèëò,
õýñã¿¿ä
Ä¿í
-
-
Íèéò
îíîî
15
10
5
15
15
15
15
10
100
- 25. 15 ñàðòàé ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿¿ëäðèéí áÿðóóíû ãàëüáèðûí ¿íýëãýýíèé õóâààðü
¯íýëãýý
Áèåèéí áàéö,
áèåèéí åðºíõèé
õºãæèëò
¯íýëãýýíèé äýýä îíîî øààðäëàãà
Åðºíõèé õºãæèëò, Òîõèðîìæòîé
õýâøëèéí,
áèåèéí
áóë÷èíãèéí
õýñã¿¿äèéí õàðüöàà çîõèñòîé áàéíà.
ä¿¿ðýëò
ªðãºí, Ẻðºíõèé áèåòýé, ñàéí õºãæñºí
áóë÷èíòàé áàéíà.
Öýýæ
ªðãºí, Ẻðºíõèéâòºð, ã¿í, äàëíû àðààð
õîíõîðã¿é
Ñýðâýý, íóðóó, óóö ªðãºí, óðò, òýãø, ìàõààð ñàéí ä¿¿ðñýí
Òýãø, ºðãºí, óðò, ìàõ ñàéòàé, ñ¿¿ë íü
Õîíäëîé
çºâ, òýãø ñóóñàí
Áîðâèíû ¿å õ¿ðòëýý ä¿¿ðýí, õ¿÷òýé
õºãæñºí áóë÷èíòàé, ãóÿíû äîòîð òàë
Õîíãî
ìàõëàã, öàâü õýâëèéí äîîä ò¿âøèí
õ¿ðñýí, ä¿¿ðýí áàéíà.
Áàò áºõ, çºâ òàâèëòòàé, áîãèíî
Õºë
òóóðàéòàé áàéíà.
Á¿ãä
äýýä îíîî
èëòãýëö¿¿ð
íèéò
îíîî
5
3
15
5
2
10
5
2
10
5
2
10
5
2
10
5
1
5
60
- 26. Ñ¿¿íèé, ñ¿¿-ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ãàëüáèðûã îíîîãîîð ¿íýëýõ õ¿ñíýãò
Áèåèéí
õýñã¿¿äèéí
åðºíõèé
õºãæèëò
Áèåèéí åðºíõèé
õºãæèëò
Äýëýí
Óðä, õîéò õºë
Ìàëä ¿íýëãýý ºãºõºä õàðãàëçàõ
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
Áèå áÿëäàð, áèåèéí õýñã¿¿äèéí
õàðüöàà, áèå öîãöîñûí ÷èéðýã áàéäàë,
¿¿ëäðèéí õýâ øèíæèéí èëðýë
Äýëýíãèéí áàãòààìæ, áóë÷èðõàéëàã
ýäèéí õºãæèëò, õýëáýð, ñ¿¿íèé
ñóäàñ, õóäãèéí õºãæèëò, óðä, õîéò
õºõíèé õºãæèëò, áèåä áýõëýãäñýí
áàéäàë, õýëòð¿¿äèéí õºãæèëò
Õºëèéí áºõ áàò áàéäàë, ãèøãýëò,
òóóðàéíû õýëáýð, áºõ áàò áàéäàë
Íèéò îíîî
Îíîî
3
5
2
10
- 27. Ìàëûí áèåèéí õýñã¿¿äýä òîõèîëäîæ áîëîõ ñîãîã äóòàãäëóóä
Áèåèéí õýñã¿¿äèéí åðºíõèé
Áèåèéí õýñã¿¿äýä òîõèîëäîæ áîëîõ ñîãîã, äóòàãäëóóä
õºãæèëò
1.Áèåèéí åðºíõèé õºãæèëò Ìàëûí ºñºëòèéí äóòìàã õºãæèëòèéí ¿íäñýí øèíæ òýìäã¿¿ä èëðýõ, ÿñ
áîëõè, õýò ýìçýã õºãæñºí. Áóë÷èí õýò ñèéðýã, õýò ñóë õºãæñºí,
áèåèéí õýñã¿¿äèéí õàðüöàà àëäàãäñàí, ãàëüáèð íü àøèã
øèìèéíõýý ÷èãëýëä òîõèðîõã¿é áàéõ, ¿¿ëäðèéí ¿íäñýí õýâøèë,
2.Áèåèéí õýñã¿¿ä:
¿íäñýí øèíæ òýìäýã äóòóó èëýðñýí áàéõ
Ìàëûí òîëãîé õýò áîëõè áóþó õýò õºãæñºí, ýì ìàë õýýëò¿¿ëýã÷èéí,
õýýëò¿¿ëýã÷ ìàë ýì ìàëûí õýëáýðòýé òîëãîéòîé áàéõ, õ¿ç¿¿ èõ
2.1.Òîëãîé õ¿ç¿¿
áîãèíî, áîëõè, àðüñ íü òîì òîì íóãàëààòàé, áóþó áóë÷èí íü ñóë
õºãæñºí, ñýòýðõèé áàéõ
Öýýæ ã¿í áèø, õàâ÷èãàð, äàëíû àðààð ìýäýãäýõ¿éö èõ õîòãîðòîé
2.2.Öýýæ
áàéõ.
Ñýðâýý àöàëñàí þìóó õàâ÷èã. Íóðóó áîãèíî, íàðèéí, õîòãîð þìóó
2.3.Ñýðâýý, íóðóó
áºãòãºð. Çîî íóðóó íàðèéí, õîòãîð, áºãòãºð
.4.Áèåèéí äóíä õýñýã
¯íýýíèé õýâëèéí õºãæèëò ñóë, áóõíûõ ö¿äãýð áàéõ.
Áîãèíî, óíæóó, õàâ÷èãàð, ààðöàã äîîð áàéðëàëòàé,
2.5.Áèåèéí õîéò õýñýã
2.6.Äýëýí õºõ
Äýëýí æèæèã, óíæóó/ãàçðààñ õºõ õ¿ðòýë çàé 45 ñì-ààñ áàãà/,
õýëòð¿¿äèéí õºãæèëò æèãä áèø. Õºõ áîãèíî, õýâèéí áèø
áàéðëàëòàé, õîîðîíäûí çàé íü õýò îéðõîí, ñààëòóóðààð ñààõàä
òîõèðîìæã¿é
2.7.̺÷
Óðä õºë ãàäàãøàà, äîòîãøîî ìàéãà. Õîéò õºë ñàðèó, õýò ýãö
ãèøãýëòòýé. Òóóðàé íàðèéí, õàâòãàé, ýâýðëýã ýä íü ñýâñãýð
ñèéðýã áàéõ ñîãîãóóä èõýíõèäýý òîõèîëäîíî.
- 28. Ìàë õýìæèõ áàãàæ À-àäóó õýìæèã÷ òàÿã: Á-¯õýð õýìæèã÷ òàÿã
Â-áîã ìàë, ãàõàé õýìæèã÷ òàÿã ã-öèðêóëü: 1-õºäºë㺺íã¿é ÷èãë¿¿ëýã÷
2-ãîë òºìºð 3-èõ áèå 4-õºäºë㺺íòýé ÷èãë¿¿ëýã÷ 5-õýìæýýñò íóì
- 29. •
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
1. Ñýðâýýíèé ºíäºð.
2. Õîíäëîéí ºíäºð.
3. Íóðóóíû ºíäºð.
4. Çîî íóðóóíû ºíäºð.
5. ªãçºãíèé ºíäºð.
6. Áèåèéí òàøóó óðò.
7. Öýýæíèé ºðãºí.
8. Öýýæíèé ã¿í.
9. Òîëãîéí óðò.
10. Äóõíû óðò.
11. Äóõíû ºðãºí.
12. Òàøààí òîëãîéí ºðãºí.
13. ªãçºãíèé ºðãºí.
14. Öýýæíèé á¿ñë¿¿ð.
15. Øèëáýíèé á¿ñë¿¿ð.
16. Áèåèéí õîéò õàãàñûí á¿ñë¿¿ð.
- 30. •
•
•
•
•
•
•
•
•
1. ×àöàðõàãèéí çààëò.
2. Ñóíàöûí çààëò.
3. Áèåèéí ºðãºíèé õàðüöààíû çààëò.
4. Öýýæíèé çààëò
5. Ëàãñ ÷àìáàéí çààëò.
6. Õºíòð¿¿ãèéí çààëò.
7. Áºãñíèé øóâòàíãèéí çààëò.
8. ßñàðõàãûí çààëò.
9. Äóõàðõàãûí çààëò.
10. Òîëãîé çààëò.
• 11.Биеийн ерөнхий заалт.
- 33. IY.Малын биеийн хэсгүүд,
тэдгээрийн хөгжилт
• Òîëãîé. Òîëãîéí õýëáýð õýìæýý íü ìàëûí ìàø îëîí îíöëîã
øèíæèéí òàëààð ìýðãýæèëòýíä òºñººëºë ºã÷ áàéäàã.
Òîëãîéí õýìæýý, ÿñíû õýëáýðýýð ìàëûí ÿñæèëò, áèå
öîãöîñûí áîëõè, ýìçýã õýëáýðèéã òàíèõ ãîë õýñýã áîëíî.
Ìàëûí òîëãîéí ÿñ õàìãèéí òîãòâîðòîé øèíæ òýìäãèéí íýã
áàéäàã ó÷èð ìàë, àìüòíû ãàðâàëûã ñóäëàõ, ìàëûí
¿¿ëäýðëýã áàéäàë, õýâøëèéã òîäîðõîéëîõîä èõ à÷
õîëáîãäîëòîé þì. Òîëãîéí õýëáýð ìàëûí áýëãèéí õî¸ðäîã÷
øèíæ òýìäãèéã õàðóóëäàã ó÷èð õýýëò¿¿ëýã÷ ìàëûí
òîëãîé ºðãºí áîãèíîäóó, õýýëòýã÷ ìàëûí òîëãîé
óðòàâòàð, õºíãºí áàéíà. Ìîíãîë ¿¿ëäðèéí õîíèíû õàìàð íü
ìîíõîðäóó, æåðñåé ¿¿ëäðèéí ¿õýð, àðàá ¿¿ëäðèéí
àäóóíû õàìàð ¿ë ÿëèã õîíõîðäóó áàéäàã íü ¿¿ëäðèéí
¿íäñýí øèíæ òýìäãèéã òîäîðõîéëîõîä òîëãîéí õýëáýðèéã
õàðãàëçàí ¿çýõèéí ÷óõëûã õàðóóëæ áàéíà.
- 34. • Õ¿ç¿¿. Õ¿ç¿¿íèé øèíæ òýìäãýýð ìàëûí
ãàëüáèðûã ¿íýëýõýä øèëýí õ¿ç¿¿, õ¿ç¿¿,
õîîëîé, îìðóó, õ¿ç¿¿íèé àðüñíû íóãàëààíû
õýñã¿¿äýýð òîäîðõîéëíî. Õ¿ç¿¿ óðòòàé ìàë
õóðäàí õºäºë㺺íòýé, ñ¿¿ øèì àðâèíòàé
áàéõàä áîãèíî áàõèì, á¿ä¿¿í õ¿ç¿¿òýé ìàë
ºñºëò õóðäàíòàé, áîðäîãäîõ ÷àäâàð ñàéòàé,
ººõ õóðèìòëóóëàõäàà èë¿¿ áàéíà. Øèëýí
õ¿ç¿¿ õýýëò¿¿ëýã÷ ìàëä èõ õ¿÷òýé õºãæñºí
áàéíà. Àäóó óðò, ºðãºí, ºòãºí äýëòýé áàéâàë
áîëõè áîëîí áîëõè-õºâñãºð áèå öîãöîñûí
õýâøèëòýé áîëîõûã õàðóóëæ áàéãàà þì.
- 35. • Ñýðâýý. Ñýðâýý íü íóðóóíû ýõíèé 5-6 íóãàëìûí áîñîî
ñýðòýí ò¿¿íòýé íèéëñýí äàëíû äýýä òàë, ìºðíèé
áóë÷èíãèéí îðîëöîîòîéãîîð ¿¿ñ÷ áèé áîëíî. Ñýðâýýíèé
õýëáýð õýìæýý íü íóðóóíû íóãàëìûí áîñîî ñýðòýíãèéí
óðò, ò¿¿íèé áàéðøëààñ øàëòãààëíà. Ìóíäàà ºíäºð
áàéõ íü óíàëãûí àäóóíä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ýíý
áàéäàë íü ìºðíèé áýõýëãýý ñàéí áîëîõ ó÷èð
õàðàéõàä ò¿ëõýëòèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ ¿¿ñýõ
äîðãèëòûã
纺ëëºí
¿¿ñ÷
áîëîõ
ãýìòëýýñ
õàìãààëàõààñ ãàäíà ýìýýë òîõîõîä òîõèðîìæòîé
áàéäàã. Ñýðâýýíèé áóë÷èí ìóó õºãæñºí, õàâèðãàíû
ìàòààñ áàãà áàéâàë íàìõàí ñýðâýý ¿¿ñíý. Äàëíû
òàâèëò áîñîî, íóðóóíû íóãàëìûí áîñîî ñýðòýí äîð ñóóæ
øºðìºñ øàíäàñ õàíãàëòã¿é õºãæñºíººñ àöàëñàí
ñýðâýý ¿¿ñ÷ áîëîõ áà ìàõíû ÷èãëýëèéíõýýñ áóñàä
ìàëä ãàëüáèðûí ñîãîãò òîîöíî.
- 36. • Äàë. Ìàõíû ÷èãëýëèéí ìàëä ìàõ èõ õóðèìòëóóëäàã õýñýãò
òîîöîãääîã áîë àäóóíä òàòàõ õ¿÷ òîäîðõîéëîõ ãîë
¿ç¿¿ëýëò áîëäîã. Äàë íàëóó áàéðëàëòàé áàéõ òóñìàà
óðä ìº÷íèé õºäºë㺺í ÷ºëººòýé õîë äàëàéöòàé õàðàéõ
áîëîìæ èë¿¿ áàéäàã.
•
Öýýæíèé õýñýã. Ìàë àìüòíû öýýæíèé õºíäèéä óóøèã,
ç¿ðõ, öóñíû ñóäñóóä áàéðëàäàã. Ìàëûí óóøèãíû
áàãòààìæ, öýýæíèé óðò õî¸ð áóñàä õýìæýýíýýñ èë¿¿
ø¿òýëöýýòýé áàéäàã. Ãàëüáèðûí ýíý îíöëîãèéã àøèãëàí
ìàëûí àæ àõóéí çîðèóëàëòûã óëàì òîäðóóëàõ çîðèëãîîð
öýýæíèé ã¿í, ºðãºí, óðòûí õýìæýýã àâíà. Öýýæíèé óðòûã
äàë áóãàëãàíû òîâãîðîîñ ñ¿¿ë÷èéí ñ¿âýðäýñ õ¿ðòýë
òóóçàí ìåòðýýð õýìæèíý. Ýíý õýìæýý ìàëûí áèåä ÿâàãäàæ
áàéãàà áîäèñûí ñîëèëöîîíû ýð÷èìèéí ¿íäñýíä áèå öîãöîñûã
àíãèëàõ áàðèìæàà áîëæ ºãíº. Ìàëûí öýýæ ã¿í, ºðãºí áàéõ
íü ìàõíû ÷èãëýëèéí ìàë, õ¿íä à÷ààíû ¿¿ëäðèéí àäóóíû
ãàëüáèðûí îíöëîã þì.
- 37. • Ìàëûí äýýä õýñãèéã ¿¿ñãýäýã íóðóó, óóö,
õîíäëîé õàðüöàíãóé íýã øóãàìàíä îðøèæ áàéõ
¸ñòîé. Ãýõäýý õîíäëîé òèéøýý ¿ë ÿëèã ºðãºãäºí
óðàãøààãàà õºíòð¿¿ ìàÿãòàé áàéõ íü ¿õýðò
àæèãëàãäàíà. Ìàëûí õîíäëîéí ºñºëò ñýðâýýíèé
ºíäðººñ õîæóó ã¿éöäýã ó÷èð ã¿éöäýã ó÷èð
òºë, ºñâºð ìàëä ýíý ç¿é òîãòîë áàéíãà
àæèãëàãäàíà. Ìàëûí áèåèéí äýýä øóãàì
¿¿ñãýæ áàéãàà õýñã¿¿ä õîòãîð ýñâýë áºãòºð
áàéõ òîõèîëäîë áàéæ áîëäîã. Èéì áàéäàë
àæèãëàãäàæ áàéâàë ìàëûí ãàëüáèðûí ñîãîãò
òîîöíî. Ýäãýýð ñîãîã äóòàãäàë íü ÿñíû õºãæèëò
ñóë, õîëáîîñ ýä, áóë÷èãèéí ÷àíãàðàë ìóó
õºãæñºíòýé õîëáîîòîé þì.
- 38. • Áèåèéí õîéò õýñýã. Ýíý õýñãèéí õºãæèëò õýýëòýã÷
ìàëûã ãàëüáèðààð ¿íýëýõ ãîë ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã áîëäîã.
Èéìýýñ ¿ðæëèéí àæëûí òîëü ãýæ íýðëýäýã. Òàøààí
òîëãîé õîîðîíäûí õýñýã íü ìàëûí áýëãèéí õî¸ðäîã÷ øèíæ
òýìäãèéã òîäîðõîéëîõîä àíõààðàõ ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã áîëíî.
Áèåèéí õîéò õýñýãò àæèë ã¿éöýòãýõ, òàòàõ õ¿÷ èõ
ãàðãàõ, õóðäàí õºäëºõ áîëîëöîîã õàíãàäàã ýçýëõ¿¿í
èõòýé áóë÷èíãóóä áîëîí ìàõíû ÷èãëýëòýé ìàëä çàõ
çýýëä õàìãèéí èõ ¿íý õ¿ðäýã ìàõ áàéðøäàã. Áèåèéí
õîéò õýñãèéí ýíý îíöëîã øèíæèéã àøèãëàí ñåëåêöè
ÿâóóëñíû ä¿íä õàìãèéí èõ àøèã øèìòýé áîëîâñîí
¿¿ëäðèéí ìàë áèé áîëãîõ àæèëäàà àìæèëò îëñîí æèøýý
íýëýýä áàéíà. Áèåèéí õîéò õàãàñò òîõèîëääîã
ãàëüáèðûí ñîãîã ãýâýë ìàéõàí õýëáýðèéí áóþó òàøààí
òîëãîéíîîñ ñ¿¿æ äóíä ÷ºìºãíèé çàëãàà äîð ñóóñàí,
õàâ÷ãàð áóþó ºãçºãíèé õî¸ð òîâãîð îéð áàéðëàñàí,
óíæóó áóþó ºãçºãíèé òîâãîð òàøààí òîëãîéí øóãàìààñ
íýëýýí äîð ñóóñàí çýðýã ñîãîã òîõèîëäîíî.
- 39. • Ìàëûí àøèã øèìèéí ÷èãëýëýýñ øàëòãààëàí õýâëèéí
õýëáý𠺺𠺺ð áàéäàã. Õóðäíû ÷èãëýëèéí àäóó,
áîðç íîõîéí õýâëèé òàòàíãàäóó, æàâõãàð áàéõàä
ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿íýýíèé õýâëèé ö¿äãýð áàéäàã.
Ýíý íü òýæýýë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíèé õýìæýýòýé
ø¿òýëöýýòýéãýýð áàãòààìæ èõòýé ø¿¿ñò, á¿ä¿¿í
òýæýýë èõ õýìæýýãýýð èäýæ øèìò áîäèñûã øèíãýýõ
÷àäâàð èë¿¿òýé áàéíà. Èéìýýñ õóðäíû àäóóíû
òàøààí òîëãîé, ñ¿¿ë÷èéí õàâèðãàíû õîîðîíäûí çàé
áàãà áàéõàä ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ºëºíãèéí
õîíõîð èõ áàéäàã íü àøèã øèì ãàëüáèðûí
ø¿òýëöýýíèé íýã ¿ç¿¿ëýëò þì. Çàðèì ìàëûí õýâëèé
óíæóó, ºëºíãèéí õîíõîð õýò èõ áàéõ íü íóðóóíû
áóë÷èíãèéí õºãæèë ñóë áîëîõûã õàðóóëæ áàéãàà
õýðýã þì
- 40. • Õºë ìº÷. Ìàëûí õºë ìº÷íèé îíöëîãîîð ÿñ, øàíäàñ øºðìºñíèé
õºãæèëò, áèå öîãöîñûã ¿íýëýõ áîëîìæòîé áàéäàã.
Ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õýð, õóðäíû ÷èãëýëèéí àäóóíû õºë
óðò, ìàõíû ÷èãëýëèéí ìàëûí õºë ìº÷ áîãèíî áàéíà. Ìàëûí
õºëíèé îð÷èìä ºâäºã, áîðâèíû ¿åýð äîòîãøîî, ãàäàãøàà
ìàéãà, ñóóíãà, ýãö òàâèëòòàé áàéõ íü ãàëüáèðûí
ñîãîãò òîîöîãäîíî.
•
Äýëýí. Äýëýíãèéí áàéäëààð ¿íýëãýý ºãºõºä ìàëûí
òºðºë, àøèã øèìèéí ÷èãëýëýýñ íýëýýä õàìààðíà. Îëîí òºë
ºãäºã àìüòàí ÿëàíãóÿà ãàõàéä ¿íýëãýý ºãºõºä õºõíèé
òîîíä èõ à÷ õîëáîãäîë ºãíº. ¯íýýã ¿íýëýõýä äýëýíãèéí
õýìæýý, èõ áèåä áýõëýãäñýí áàéäàë, õýëòýð¿¿äèéí
æèãä õºãæñºí ýñýõ, õºõíèé òîî, õýëáýð, ãèñòîëîãèéí
á¿òöýä èõ àíõààðàë õàíäóóëíà. Èõ àøèã øèìòýé ¿íýýíèé
ñ¿¿íèé ñóäàñ á¿ä¿¿í, óðò, íóãàëàà èõòýé áàéäàã.
- 41. • Òºðºë á¿ðèéí ìàëûí ãàëüáèð àøèã øèìèéí ÷èãëýëýýñ øàëòãààëàí
ýðñ ÿëãààòàé áàéäàã. Òóõàéëáàë: ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õðèéí
ãàëüáèð ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéíõýýñ èõ ººð áàéäàã. Ãàäíààñ íü
õàðàõàä ìàõíû ÷èãëýëèéí ¿õýð ã¿í, ºðãºí öýýæòýé, àðüñàí äîîðõè
ýñëýã, áóë÷èí ìàõ õ¿÷òýé õºãæñºí, òîëãîé õºíãºí, áîãèíî, ýâýð
áàãàòàé, ºðãºí áîãèíî á¿ä¿¿í õ¿ç¿¿òýé, äàëíû àðûí õîíõîð ¿ë
ìýäýãäýõ òºäèé íóðóó, óóö æèãä ºðãºí, õºë ìº÷ áîãèíî æèãä çºâ
òàâèëòòàé, àðüñ õºâñãºð, ¿ñ íàðèéí 纺ëºí, òîðãîìñîã áàéíà. Èõ
áèåèéã åðºíõèéä íü àâààä ¿çâýë ïàðàëåëüïèïåäèéí õýëáýðòýé
áàéíà. Õàðèí ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õðèéí ãàëüáèð ìàõíû ¿õðèéí
ãàëüáèðûí ýñðýã ìàÿãòàé áàéíà. Ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí ¿õðèéí õîéò
õýñýã óðä õýñãýýñýý èë¿¿ õ¿÷òýé õºãæñºí áàéäàã ó÷èð
óðäààñàà õîéøîî êîíóñ ìàÿãûí õýëáýðòýé áàéíà. Ñ¿¿íèé ÷èãëýëèéí
¿õðèéí òîëãîé í¿¿ðýí òàë íàðèéâòàð, õàòèíãàðäóó, íàðèéí ýâýðòýé,
íàðèéâòàð óðò õ¿ç¿¿òýé, öýýæ ã¿íä¿¿ ìºðò뺺 ºðãºí áèø íóðóó íü
øóëóóí, õºë øóëóóí èõ ºðãºí áèø òàâèëòòàé, àðüñ íèìãýí, óÿí õàòàí,
àðüñàí äîîðõè ººõíèé õóðèìòëàë áàãàòàé, ºòãºí, óÿí õàòàí,
ãÿëàëçñàí ¿ñòýé, àÿãà õýëáýðèéí ºðãºí óãòàé, ñààñíû äàðàà ñàéí
ñóëàðäàã äýëýíòýé, ñ¿¿íèé õóäàã òîìòîé, ñ¿¿íèé âåíèéí ñóäàñíû
õºãæèëò ñàéòàé áàéäàã.
- 42. • Ìàëûí ç¿ñ. Ìàëûí áèåä áàéäàã ìåëàíèí, ãóàíèäèí, êàðîòèíîèä çýðýã
áóäàã÷ áîäèñóóä íü ìàëûí àðüñ, ¿ñ, í¿ä, ýâýð, òóóðàéí ºíãèéã áèé
áîëãîíî. Ìàëûí ç¿ñèéã
òýäãýýðèéí ¿ñýí á¿ðõ¿¿ëèéí ºí㺺ð
òîäîðõîéëíî. Ç¿ñ íü ìàëûí ¿¿ëäýðëýã áàéäàë, òóõàéí ¿¿ëäðèéí
îíöëîãèéã èëòãýõýýñ ãàäíà øèëýí ñîíãîëò ÿâóóëàõ øèíæ òýìäýã
áîëæ ºãäºã. Ç¿ñ çàðèì ìàëûí àøèã øèìèéí ÷àíàð, ¿íýëãýýã
òîäîðõîéëîõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò ÷ áîëîõ òîõèîëäîë áèé. Áóðæãàð õóðãàíû
àðüñ áýëòãýõ çîðèóëàëòòàé õóðãàíû ç¿ñ ¿íýëãýýíèé ãîë
¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéõàä íîîñíû ÷èãëýëèéí õîíèíû öàãààí ç¿ñ íü
áóäàãäàõ ÷àíàð ñàéòàé íîîñ ºãäºã ó÷èð òåõíîëîãèéí èõ à÷
õîëáîãäîëòîé áàéõ æèøýýòýé þì. Ç¿ñ íü òóõàéí ìàë, àìüòíû îðøèí
áàéãàà îð÷íûõîî ýêîëîãèéí íºõöºëä çîõèöîí àìüäðàõ ÷óõàë øèíæ
òýìäãèéí íýã ãýæ çàðèì ýðäýìòýä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Çàðèì ç¿ñ
ìàëûí àìüäðàëûí õóãàöààíä ººð÷ëºãäºõã¿é õàäãàëàãääàã áàéõàä
çàðèì íü íàñíû äàãóó õóâèð÷ ººð÷ëºãääºã. Æèøýý íü ñààðàë àäóó,
õàð ñààðàë ç¿ñòýé ìàë íàñàà äàãàæ öàéñààð áàéäàã. Çàðèì
ç¿ñíèé ìàë òîäîðõîé òºðëèéí ºâ÷èíä òýñâýðòýé áàéäãèéã
õàðãàëçàí ìàëûí ÷èéðýã áèå öîãöîñòîé
õîëáîí ñóäàëãàà
øèíæèëãýý ÿâóóëàõ, ¿ðæèë ñåëåêöèéí àæèëä àøèãëàõ
¿ç¿¿ëýëò áîëãîí àøèãëàäàã.. Æèøýý íü Ñààðàë ç¿ñìèéí àäóó
ìåëàíîñàðêîì ãýäýã ºâ÷èíä ºðòºìòãèé áàéõàä ººð äîòîð íü ¿ðæ¿¿ëæ
áàéãàà ñààðàë êàðàêóëü, ñîêîë ¿¿ëäðèéí õîíèíû õóðãà áýë÷ýýðò
ãàðãàõ ¿åä ãýäýñ ä¿¿ðýõ ºâ÷íººð 25 õóâü íü õîðîãääîã áàéíà.
- 43. Y.Ìàëûí èíòåðüåð /Äîòîîä öîãöîñ/
•
Èíòåðüåð ãýäýã íü äîòîîä ãýñýí ôðàíö ãàðàëòàé ¿ã þì. Ìàëûí äîòîîä
öîãöñûí ñóäàëãàà íü áèå ìàõ áîäèéí äîòîîä á¿òöèéã òàíèí ìýäýæ ýä
ýðõòýí, ýðõòýí ñèñòåìèéí õàðüöàíãóé õºãæèëòèéã òîãòîîõ, ýð¿¿ë ìàëûí
óäàìøèë, àæ àõóéí àøèãòàé øèíæ òýìäãèéí ø¿òýëöýýã èëýðõèéëýã
áèå ìàõ áîäèéí äîòîîä òîãòâîðòîé îíöëîãèéã èëýðõèéëýõýä èãëýñýí
áàéäàã. Èíãýñíýýð ¿ðæëèéí àíàðûí ¿íýëãýýã òîäðóóëàõ, øèëýí
ñîíãîëòûã çºâ ÿâóóëàõ, ºñãºí áîéæóóëàõ, àøèãëàõ õàìãèéí îíîâ òîé
àðãûã îëæ èëð¿¿ëýõýä òóñ áîëäîã. ßëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí ¿åèéí
ñóäàëãààíû àæëóóä íü òóõàéí ìàë ò¿¿íèé òºëèéí èðýýä¿éí àøèã øèìèéã
òºëºâëºõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà.
• Èíòåðüåðèéí ñóäàëãààíû ãîë ñóäëàãäàõóóí íü öóñ ò¿¿íèé áèåèéí
äàðõëààíû ñèñòåìèéí áèîëîãèéí øèíæ àíàðûã èëòãýñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,
äýëýí, õºëñ, òîñíû áóë èðõàé, àðüñ, äîòîîä ýðõòýí, ÿñíû àíàòîìè,
ãèñòîëîãèéí á¿òýö, ýñèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, äààâàð, íóêëåèíû õ¿ èë çýðýã
îðíî. Äîòîîä öîãöîñûí ýíý îëîí õ¿ èí ç¿éë¿¿äýýñ ºâ íèé ýñðýã áèåèéí
òýñâýðëýõ àäâàðòàé õîëáîîòîé áîëîí àìüòíû àøèã øèìèéã óðüä èëàí
òàíèí ìýäýæ áîëîõ ãîë ãîë õ¿ èí ç¿éë¿¿äèéã ÿëãàí òîäîðõîéëíî. Ìàëûí
äîòîîä öîãöñûã ñóäëàõàä ãèñòîëîãè, ôèçèîëîãè, áèîõèìè, ýñ ñóäëàëûí,
õèìèéí, ðåíòãåíèé, ãåíåòèêèéí, èììóíîãåíåòèêèéí áîëîí áóñàä àðãóóäûã
õýðýãëýíý.
- 44. Äýëýí. Äýëýíãèéí ìîðôîëîãè, ãèòîëîãèéí á¿òöèéí ñóäàëãàà íü ¿íýýã äýëýíãèéí
õýëáýð, ñ¿¿ëýã ÷àíàð, ñ¿¿íèé ÿëãàðàëò, ¿íýýã ñààëòóóðûí ìàøèíààð ñààõàä
äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð çýðãýýð ¿íýëýí øèëýí ñîíãîëò çºâ ÿâóóëàõ òóëãóóð
ìàòåðèàë áîëíî.
Äýëýíãèéí ýä
¯¿ëäýð
Ñ¿¿íèé: òàëûí óëààí, ÿðîñëàâ,
õîëìîãîð, òàãèëü, êîñòðîì, õàð òàðëàí
Ìàõ-àæëûí: óêðàéíû áîð, õàëèìàã
Íóòãèéí: ñèáèð, êàâêàç, äóíäàä
àçèéí
Áóéâàë
áóë÷èðõàéëà
ã
õîëáîõ
Äýëýíãèéí
öóëöàíãèéí
äèàìåòð
100
100
100
74
155
54
87
131
65
83
141
78
- 45. Ãóíæíû õºëñíèé áóë÷èðõàéí õºãæèëò, íàñ
ã¿éöñýí ¿åèéí ñ¿¿í àøèã øèìèéí õîëáîî
Õºëñíèé
Ç äàõü
áóë÷èрõàéí
ñààëèéí ñààì,
ñ¿âíèé òîî
êã
10
30-40
5740
18
29-30
4366
11
20-èîñ áàãà
4040
Ìàëûí òîî
- 46. • Õîíèéã íîîñîí àøèã øèìýýð ¿íýëýõýä àðüñíû
ãèñòîëîãèéí á¿òýö ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Õîíèíû íîîñíû øèðõýãèéí á¿ä¿¿í íàðèéí
ýïèäåðìñèéí äàâõàðãûí çóçààí íèìãýíòýé
õîëáîîòîé
• Òîì, ã¿í áàéðëàëòàé ¿ñíèé óóòàíöàðààñ
æèæèã, ºíãºö áàéðëàëòàé óóòàíöàðûã áîäâîë
á¿ä¿¿í øèðõýãòýé ¿ñ óðãàíà. Íîîñíû ºòãºí
øèíãýí àðüñàí äàõü öóñíû ñóäàñíû õºãæèëò
õî¸ð øóóä ø¿òýëöýýòýé áàéíà. Õóðãàíû òºðºõ
¿åèéí ¿ñíèé óóòàíöàðûí òîî, íàñ ã¿éöýõ ¿åèéí
õÿðãàñàí
íîîñíû
æèí
õî¸ð
øóóä
ø¿òýëöýýòýé/0.66/ áàéäãèéã ¿íäýñëýí õóðãàí
õóöûã àðüñíû ãèñòîëîãè á¿òöýýð íü ýðò ¿íýëýõ
àðãà îð÷èí ¿åèéí õýðýãëýýíä íýâòýð÷ áàéíà.
- 47. Áóë÷èíãèéí øèðõýãèéí ñóäàëãàà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ íóðóóíû
óðò áóë÷èíãèéí ãèñòîëîãèéí ñóäàëãàà íü ¿õðèéí ìàõíû ÷àíàðûã ¿íýëýõ
ãîë ¿ç¿¿ëýëòèéí íýã áîëæ áàéíà. Íóðóóíû óðò áóë÷èí èõñýõýä áóñàä
ýäèéí õýìæýý ò¿¿íèéã äàãàæ íýìýãäýíý ãýæ ¿çäýã.
¯ç¿¿ëýëò
Òàëûí óëààí
Øàðîëå õ òàëûí óëààí ¿¿ëäðèéí
ýðëèéç
Ãóëóóçíû æèí, êã
Áóë÷èí
ªºõ
ßñ
õîëáîõ ýä
Íóðóóíû òóóø áóë÷èíãèéí
ýäèéí õàðüöàà:
Áóë÷èí
ªºõ
Õîëáîõ ýä
176
232.6
74.16
79.08
2.19
1.71
20.10
16.86
3.47
2.35
93.76
96.42
1.56
1.26
4.68
2.32
- 48. • ßñíû ýä. ßñíû ýä íü áèå ìàõáîäèä çºâõºí òóëãóóðûí áîëîí õºäºë㺺íèé
¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã òºäèéã¿é ìàëûí áèåèéí ýðäñèéí ñîëèëöîîíä
èäýâõèòýé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ýðäýñ áîäèñ íººöëºõ ãîë ãàçàð áîëíî.
Õºíäèé ÿñíû ñàðõèàã ýä íü öóñ ¿¿ñãýæ òºëæ¿¿ëýõ áîëîí øèìò
áîäèñûí íººö áîëäîã ÷ºì㺺ð ä¿¿ðýí áàéäàã.
ßñíû áºõ áàò ÷àíàð ãàâåðñèéí ñóâàãèéí äèàìåòð, òîî, ÿñíû õèìèéí
íàéðëàãààñ øàëòãààëíà. Áåñòóæåâ ¿¿ëäðèéí ¿õðèéí õºíäèé áîëîí
õºíäèé áèø ÿñíû áºõ áàò ÷àíàðûã õóãàëàõ, à÷ààëëààð äàðàõ çýðýã
ìåõàíèê àðãààð ñóäëàí äàðàà íü õèìèéí íàéðëàãûã íü òîãòîîñîí
ñóäàëãààíû ìàòåðèàëä ä¿ãíýëò õèéæ ýíý ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õîîðîíä
øóóä õàìààðàëòàé áîëîõûã òîãòîîâ. ßñíû íàéðëàãàò õýäèé ÷èíýý èõ
êàëüöè áàéíà òºäèé ÷èíýý áºõ áàò áîëîõ íü òîãòîîãäñîí áàéíà. ßñûã
õóãàëàõ, áÿöëàõ, à÷ààëàë ºãºõ ¿åä õóãàðàëò, áÿöðàëò ÿã ¿¿ñýõ
òýð à÷ààëëûí õýìæýý ìàëûí íàñ äàãàæ èõýñäýã áàéíà. ̺í
òýæýýëëýãèéí ò¿âøèíãýýñ õàìààðíà. Ýð÷èìòýé òýæýýñýí 9 ñàðòàé
òóãàëûí áóãàëãà, øèëáýíèé ÿñíû õóãàðàõ, à÷ààëàë äààõ ÷àäâàð
äóíä çýðãèéí òýæýýëëýãèéí íºõöºëä áîéæóóëñàí èæèë íàñíû
á¿ëãèéí ìàëûíõààñ 100-150 êã èë¿¿ áàéæýý. Ýíý ÿëãàà 24 ñàðòàé
áîëòîë áîéæóóëàõàä 700 êã áîëæ íýìýãäñýí áàéíà.
- 49. • Ôèçèîëîãèéí çàðèì ¿ç¿¿ëýëò. Ìàë àìüòíû àøèã
øèìèéí õýìæýý íü áèå ìàõ áîäü äîòîð ÿâàãäàæ
áàéãàà èñýëä¿¿ëýí àíãèæðóóëàõ óðâàëûí
ýð÷ìýýñ øàëòãààëäàã. Àðâèí àøèã øèìòýé
¿íýýíèé ç¿ðõ ñóäàñíû öîõèëò õóðäàí, öóñíû
äàðàëò ºíäºð, àìüñãàë íü ã¿í áàéäàã. Àäóóã
ñîðüæ óðàëäóóëñíû äàðàà ò¿¿íèé óÿà ñîéëãî,
àæèë ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð õèð òîõèðñíûã
ñóäàñíû ëóãøèëòûí òîî, àìüñãàëûí áàéäëààð íü
¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãäºã. Ýð¿¿ë ìàëûí ýíý
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí
õóâüñàõ ÷àíàð íü ºíäºð
áàéäàã áà ò¿¿íèé íàñ, õ¿éñ, ìýäðýëèéí áîëîí
áóë÷èíãèéí ¿éë àæèëëàãàà, áýëãèéí áàéäàë,
àøèã øèìèéí ò¿âøèí, óëèðàë áóñàä îëîí õ¿÷èí
ç¿éëýýñ øàëòãààëíà.
- 50. • Öóñ. Öóñíû íàéðëàãà, öóñ 纺âºðëºõ ýðõòýí ñèñòåìèéí
àæèëëàãààíààñ áèå ìàõ áîäèéí õýâèéí ¿éë àæèëëàãàà
øàëòãààëààä çîãñîõã¿é ò¿¿íèé àøèã øèì íºõºí ¿ðæèõ¿éí
÷àäâàð íü õàìààð÷ áàéäàã. Èéìýýñ ìàëûã äîòîîä öîãöîñîîð
¿íýëýõýä öóñíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéíà.
Öóñíû ñóäàëãààíä öóñíû óëààí, öàãààí öîãöîñûí òîî,
ãåìîãëîáèí, öóñíû ø¿ëòèéí íººö, óóðàã, òîñ, ñàõàð áîëîí
áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä àíõààðëàà õàíäóóëíà.
• Ìàëûí áèåä áàéõ öóñíû õýìæýý íü ìàëûí òºðºë, àøèã
øèìèéí õýìæýýíýýñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Òóõàéëáàë àäóóíû áèåèéí æèíãèéí 9.8 õóâü, ¿õðèéí 8.0
õóâü, õîíèíû 8.0 õóâü, òóóëàéí 5.45%, ãàõàéí 4.6 õóâèéã
òóñ òóñ ýçëýíý. Ñóäàëãààãààð ¿õðèéí áèå äýõü öóñíû
íèéò õýìæýý íýã ñàðòàéãààñ 7-8 íàñ õ¿ðòëýý 9 äàõèí
íýìýãääýã áàéíà. Öóñíû åðºíõèé õýìæýý íü ýëýã, äýë¿¿,
÷ºìãºíä õóðèìòëàãäñàí íººö öóñ, áèåýð ýðãýëò õèéæ
áàéãàà öóñíààñ òîãòîíî. Ýíý õàðüöàà ìàëûí áèåèéí
ôèçèîëîãèéí áàéäëààñ øàëòãààëíà.
- 51. Öóñíû á¿ëãýýð ìàëûí ãàðâàëûã òîãòîîõ
Öóñíû á¿ëãèéí ñèñòåì
Ìàë
À
Â
Â/Ñ2
Ñ
Áóõ ¹ 1
À1/ÄÍ
Áóõ ¹ 2
À1Í/ÄÍ
À/Â//ÂÎ/
W/RWX2
¯íýý
À2/Ä
Â/ÂÎ2À
EWL/R2
Òºë
ÄÍ/Ä
À/Â//ÂÎ2 À
W/R2
À/Å3G/G//
Ñ/Å/Õ/
- 52. • Ñ¿¿ëèéí ¿åä íýã õýýëò¿¿ëýã÷ýýñ õýäýí çóóí ìÿíãàí ¿ð àâ÷
çîõèîìîë õýýëò¿¿ëýãò àøèãëàí ñ¿ðýã ñàéæðóóëàõ áîëîìæ
á¿ðäñýí ó÷èð ìàëûí ãàðàë ¿¿ñëèéã çºâ òîãòîîõ àñóóäàë ìàø
÷óõàë áîëæ áàéíà. Îð÷èí ¿åä ¿ð òºëèéí ÷àíàðààð
øàëãàðóóëàõààð ñîíãîñîí õýýëò¿¿ëýã÷èéí ãàðàë ¿¿ñëèéã íü
òîãòîîõîä ýíý àðãààð çààâàë äàâõàð áàòëàõ ñóäàëãàà ÿâóóëäàã
áîëæýý.
• Íýã áîëîí îëîí ºíäãºí ýñèéí èõðèéí çàäëàí øèíæèëãýý ÿâóóëàõàä
õýðýãëýæ áàéíà. Íýã ºíäãºí ýñèéí èõýð íü áèîëîãèéí ñóäàëãààíû
ìàø ÷óõàë, õîâîð ìàòåðèàë áîëíî. ¯íýýíèé èæèë õ¿éñòýé èõýð
òóãàëûí äîòîð íýã ºíäãºí ýñèéíõ äºíãºæ 8% îð÷èì áàéäàã Íýã ºíäãºí
ýñèéí èõýð áîäüãàëèàð ýíãèéí òóðøëàãûí 20, ñ¿¿íèé òîñëîã
ñóäëàõàä 15, æèíãèéí õºäëºë ç¿éã ñóäëàõàä 26,
ºñºëò
ñóäëàõàä 13 ìàëûã òóñ òóñ îðëóóëàí òóðøëàãà òàâüæ áîëíî ãýæ
Âàòòè/1966/ áè÷æýý. Íýã ºíäãºí ýñèéí èõýð íü:
• 1. Åðºíõèé õóâüñàëä øèíæ òýìäãèéí ººð÷ëºëòèéí õàðüöàíãóé
õóâü õýñãèéã òîäîðõîéëîõ.
• 2. Ãåíîòèï, îð÷èí õî¸ðûí õàðèëöàí ¿éë÷èëãýýã ñóäëàõ.
• 3. Ìàëûí ºñºëò õºãæèëò, àøèã øèìä ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí
íºëººëëèéã òîäðóóëàõàä þóòàé ÷ ç¿éðëýøã¿é ìàòåðèàë áîëíî.
- 53. YI.Мал, амьтны өсөлт, хөгжилт, нөлөөлөх хүчин зүйлс
• Õóâüñûí õºãæèëò ºñºëò, õºãæèëò ãýñýí õî¸ð ¿íäñýí
ïðîöåññîîñ òîãòîíî. Ýíý õî¸ð ïðîöåññ õîîðîíäîî õàðèëöàí
óÿëäààòàé íýã íü íºãººãºº íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã ó÷èð
íýãèéã íü íºãººãººñ íü ñàëãàõ áîëîìæã¿é áîëîâ÷ áàñ
àäèëòãàí ¿çýæ áîëîõã¿é íàðèéí ¿éë ÿâö þì. ªñºëò
ãýäýã áîë àìüòíû áèåä èäýâõèòýé ãîë òºëºâ óóðàãò
áîäèñûí õóðèìòëàë ÿâàãäñàíû óëìààñ áèå ìàõáîäü
òîìîð÷, ò¿¿íèé æèí íýìýãäýõ ¿éë ÿâöûã îéëãîíî. ªñºëò
íü çºâõºí áèåèéí æèí òîìðîõ áèø áàñ øèíý ÷àíàðóóäûã
áèé áîëãîæ áàéãàà áèåèéí õýñã¿¿äèéí õàðüöààíû
ººð÷ëºëòèéã õàìàð÷ áàéäàã. ªñºëò íü ãóðâàí ¿íäñýí
¿éë ÿâö áîëîõ ýñèééí õóâààãäàëò, ò¿¿íèé æèí,
ýçýëõ¿¿íèé
íýìýãäýëò,
ýñ
õîîðîíäûí
áîäèñûí
õóðèìòëàëûí ä¿íä ÿâàãäàíà
- 54. • ªñºëò, õºãæèëòèéí ïðîöåññûí õàðèëöàí óÿëäàà, õîëáîîíû òàëààð
ÿã òîãòñîí îéëãîëò îäîî õ¿ðòýë áèé áîëæ ÷àäààã¿é áàéíà. Àíãëè
óëñûí èðãýí íýðò áèîëîãè÷ Äæ.Õåììîíä õºãæèëò áîë ºñºëòèéí
ïðîöåññûí äàãàâàð áîëæ ãàð÷ èðäýã õî¸ðäàõü ïðîöåññ ãýæ ¿çñýí
áîë îëîí ýðäýìòýä õºãæèëò áîë áèå ìàõáîäèéí õºãæèëò íàðèéñàí
ýä, ýðõòýíèé ÿëãàðàëò ÿâàãäàõ ¿çýãäýë áºãººä õºãæèëòèéí
ÿâöàä ºñºëò ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý ãýæ ¿çäýã. õóâüñûí
õºãæèëòèéí ÿâöàä áèå ìàõáîäèéí äîòîð ¿¿ñ÷ áèé áîëæ áàéãàà
òîî, ÷àíàðûí ººð÷ëºëòèéã ºñºëò, õºãæèëòèéí ïðîöåññûí õîîðîíäûí
õîëáîî ãýæ ¿çýæ áîëíî. Áàñ ºñºëò, õºãæèëò õî¸ð õàðèëöàí
õîëáîîòîé áàéõààñ ãàäíà áèå áèåíýý õàðèëöàí íºõöºëä¿¿ëæ
áàéäàã áàéíà.
•
Õºãæèëò ãýäýã íü áèå ìàõáîäèéí á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëò
íàðèéñàí, ò¿¿íèé ýä ýðõòýíèé òºðºëæèëò, ÿëãàðàëò ÿâàãäàí
íýãäìýë ¿éë àæèëëàãàà áèé áîëîõ ïðîöåññûã îéëãîíî. ªºðººð
õýëáýë ýñèéí îðøèõóóíû ÷àíàðûí ººð÷ëºëò, ¿ð òîãòñîí ºíäãºí ýñýýñ
íàñ ã¿éöñýí, ºñ÷ ¿ðæèõ ÷àäâàðòàé, ýöýã ýõèéíõýý ¿íäñýí
øèíæòýé òºñòýé îðãàíèçì á¿ðèéí ýðõòýí ¿¿ñýõ ïðîöåññ þì.
- 55. •
•
•
•
•
•
Ìàë, àìüòíû õºãæèëò äàðààõ õàìãèéí ÷óõàë îíöëîã øèíæ¿¿äòýé
áàéíà. ¯¿íä:
1. Áèå ìàõáîäèä òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõýýð ýñ, ýä,
ýðõòýí òºðºëæäºã.
2. Øèíý ýä, ýðõòýí òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà óëàì íàðèéñíà.
Ýä ýðõòýíèé òºðºëæèëò, ÿëãàðàëò áèå ìàõáîäèéí àìüäðàëûí
ñàëøã¿é õýñýã áîëæ äàãàëäàæ áàéäàãã¿é õàðèí á¿õ ýä,
ýðõòýíèé ¿éë àæèëëàãààã íýãòãýõ, çàõèðàí çîõèöóóëàõàä
õ¿ðãýäýã. Ýñèéí õýâøèë á¿ðò òîõèðîõ çîõèõ á¿ëýã ãåíèéí ¿éë
àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ýñèéí òºðºëæèëò ÿâàãäàíà.
3. Òºðºë á¿ðèéí ýä, ýðõòýíèé õºãæèëò íýãäìýë, õàðèëöàí
õîëáîîòîé áàéäàã. Ñ¿¿í òýæýýëòýí àìüòàä, øóâóóíä ýíý ¿éë
àæèëëàãààã òºâ ìýäðýëèéí ñèñòåì, äîòîîä ø¿¿ðëèéí áóë÷èðõàéí
ñèñòåì, ôåðìåíò, öóñ ã¿éöýòãýíý.
4. Ãàäààä îð÷íû òîäîðõîé íºõöºëä áèå ìàõáîäü äàñàí çîõèöîõ
5. Àìüòíû õóâüñûí õºãæèëò òîäîðõîé ¿å÷ëýëòýé áàéõ
Õóâüñûí õºãæèëòèéí íýãýí ¿å ÿëãàðàëò õ¿÷òýé ÿâàãäàæ
áàéõàä ºñºëòèéí õóðä óäààøèðàõ, ºñºëò ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ
áàéõàä õºãæèëò óäààøèðíà.
- 56. • Ãåíîòèï ãýäýã íü áèå ìàõáîäèéí õºãæëèéí
åðºíõèé ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëäîã óäàìøëûí èæ
á¿ðýí ìýäýýëëèéí íèéëáýð öîãöûã îéëãîíî. Àìüòíû
ç¿éë, ¿¿ëäýð, óäìûí øèíæ ÷àíàð, øèíæ òýìäýã
õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéäàã íü ìàëûí
ãåíîòèïòýé õîëáîîòîé þì. Ìàë, àìüòíû õóâüñûí
õºãæèëò íü ãåíîòèïýýð ýõëýë íü òàâèãäàæ íàñ
ã¿éöñýí ìàëûí ôåíîòèïýýð áèé áîëäîã ïðîöåññ
ãýæ îéëãîæ áîëîõ þì. Àìüòíû ôåíîòèï íü ãåíîòèï,
ãàäààä îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí
¿éë÷èëñíèé ¿ð ä¿íä áèé áîëäîã. Èéìýýñ ÿìàðâàà
àìüòíû óäàìøëààð íºõöºëäºí áèé áîëñîí áîëîìæ
õýçýý ÷ á¿ðýí èëýð÷ ÷àääàãã¿é.
- 57. • Ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâöàä ¿å ¿åèéí õîîðîíäûí àíõíû õîëáîî íü
áýëãèéí ýñýýð äàìæèí ¿¿ñ÷ ÿíç á¿ðèéí õî¸ðäîã÷ õýëáýðèéí
õîëáîîãîîð óëàì õºãæèí ã¿íçãèéð÷ áàéäàã. Òóõàéëáàë:
•
à. ªíäãºí ýñ, ýñâýë ýñèéã ºñ÷ õºãæèõºä íü
øààðäëàãàòàé á¿õ øèìò áîäèñûã èæ á¿ðíýýð íü àãóóëñàí
òýæýýëèéí áîäèñîîð õàíãàõ
•
á. Ýõèéí õýâëèéä õºãæèõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé îð÷èí
íºõö뺺ð õàíãàõ
•
â. Þóãààð÷ îðëóóëøã¿é íàéðëàãà, øèìò ÷àíàðûã
àãóóëæ áàéäàã ýõèéí ñ¿¿ãýýð õîîëëîõ
•
ã. ¯ð òºëèéíõºº ºñ÷ ºíäèéõºä õàìãèéí ÷óõàë ÿíç á¿ðèéí
õýëáýðýýð õàëàìæ òàâèõ
• ä. Ýõ àìüòàí ººðèéí çàí àðàíøèíãèéí äàäàë, çóðøëûã
äóóðàéëãàí ¿ð òºë人 ñóðãàõ áîëîí áóñàä çàìààð
äàìæóóëàõ. Äýýð äóðüäñàí ç¿éëñèéã
ÎÕÓ-ûí/õóó÷èí
ÇÕÓ-ûí/ ýðäýìòýí È.Â.Ïðîìïîâ ¿å¿äèéí áèîëîãèéí õîëáîî ãýæ
íýðëýñýí.
- 58. • Ìàë àìüòíû ýä ýðõòýíèé ºñºëò õýâèéí, ýìãýãòýé ãýæ
õî¸ð ÿíç áàéäàã. Ýìãýãòýé ºñºëòºä õýò æèæèã, òîì
áàéõ, ýäèéí õàâäðûí ºñºëò, õýò ººõëºõ áîëîí áóñàä
¿çýãäë¿¿ä îðíî. Á¿õ áèåèéí áóþó òîäîðõîé ýä
ýðõòýíèé ýìãýã ººð÷ëºëò áîäèñûí ñîëèëöîîíû ã¿í
õÿìðàë, àìüòíû ºñºëòèéã òîõèðóóëàõàä îðîëöäîã
äîòîîä ø¿¿ðëèéí áóë÷èðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû
òîõèðóóëãà àëäàãäñàíû óëìààñ ¿¿ñäýã. Ýìãýã
ºñºëòººñ ãàäíà ýä, ýðõòýíèé õî¸ð äàõü ºñºëò áàñ
ÿâàãäàíà. Õî¸ðäàõü ºñºëò áóþó ðåãåíåðàöè ãýäýã íü
áèå ìàõáîäèéí ýä ýðõòýíä ¿¿ññýí òºðºë á¿ðèéí
ãýìòýë, øàðõíû ýäãýðýëòèéí õî¸ðäàã÷ ºñºëòèéí
ïðîöåññ þì. Ðåãåíåðàöèéí ¿çýãäëèéí ºñºëòèéí
ïðîöåññîîñ ÿëãàðàõ îíöëîã íü õýâèéí ºñºëòèéí ¿åä ºìíº
íü áàéãààã¿é øèíý áèå ìàõáîäü, ýðõòýíèéã
¿¿ñãýõã¿é õàðèí àëäàãäñàí ýä ýñèéã íºõºí áèé
áîëãîíî.
- 59. Óäàìøëûí ç¿é òîãòîëä:
• Ìàë, àìüòíû õóâüñûí õºãæèëòèéí óäàìøëààð áèé áîëñîí òîãòîëöîî, òîäîðõîé
¿¿ëäðèéí ìàëûí øèíæ ÷àíàð, øèíæ òýìäýã òîãòâîðòîé áàéíà.
• Ìàëûí ôåíîòèïèéí øèíæ òýìäýã á¿ðýëäýí áèé áîëîõäîî ãåíîòèïýýñ øàëòãààëíà.
• ªñºëòèéí õóðä, ò¿¿íèé ¿ðãýëæëýõ õóãàöàà, òýæýýëëýã, àð÷èëãàà,
ìàëëàãààíû òîõèðîìæòîé íºõöºëä áèåèéí òîäîðõîé æèí, õýìæýýíä õ¿ðýõ,
íàñëàëò óäàìøëààð áèé áîëíî.
• Áèå ìàõáîäèéí óäàìøëûí ¿íäýñ íü ìóòàöè õóâüñëûí ¿ð ä¿íä ººð÷ëºãäºíº.
Õóâüñûí õºãæëèéí áèîõèìèéí ç¿é òîãòîëä
• 1. Á¿õèé ë áèîõèìèéí ïðîöåññ íü áèå ìàõ áîäèéí ýñ, ýä, ýðõòýíèé õàðèëöàí
¿éë÷èëãýýã äýýøë¿¿ëýõ, ººðºº çîõèöóóëäàã íýãäñýí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõ
÷èãëýë
• 2. Ìàë, àìüòíû íàñ àõèõ òóòàì íèéëýãø¿¿ëýõ ïðîöåññûí ýð÷èì áóóðàõ, ýä,
ýðõòýíä àãóóëàãäàõ óñíû õýìæýý áàãàñ÷ ýðäýñ áîäèñûí õýìæýý íýìýãäýõ
• 3. Õóâüñûí õºãæëèéí äàãóó àìüòíû áèå ìàõáîäèä àçîòëîã áîäèñûí õóðèìòëàë
áàãàñàæ, áèåèéí áîëîí öóñàí äàõü óóðãèéí ôèçèê, õèìèéí èäýâõèò ÷àíàð
áóóð÷, õîëåñòåðèíû õýìæýý íýìýãäýõ çýðýã îðíî.
• Àìüòíû áèîõèìèéí õºãæèëòèéí òàëààð òºðºë á¿ðèéí ìàëûí íýìýãäýë æèíãèéí
íàéðëàãà, ò¿¿íä àãóóëàãäàæ áàéãàà ýíåðãèéí õýìæýýíýýñ õàðæ áîëíî.
- 60. • Ôèçèîëîãèéí ç¿é òîãòîëä
• 1. ªñºëò, õºãæèëò ¿å÷èëñýí øèíæòýé áàéõ
• 2. Áèå ìàõáîäèä ¿å÷èëñýí øèíæòýé ººð÷ëºëò
çàéëøã¿é áàéõ
• 3. Áîäãàëü íü õóâüñûí õºãæèëòèéí øàò á¿ðò
ñèñòåì, ¿éë àæèëëàãààíûõàà õºäºë㺺íòýé
òýíöâýðò áàéäëûã áàðèõ
• 4. Õºãøðºõ ÿâöàä àìüòíû çàí àðàíøèí
ººð÷ëºãäºõ, àìüäðàõ îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîõ
÷àäâàð áóóðàõ çýðýã îðíî Ìîðôîëîãèéí ç¿é
òîãòîëä ìàë, àìüòíû ºñºëòèéí ýð÷èì íàñ äàãàæ
áóóðàõ, áèå ìàõáîäü, ýðõòýí, ýä òóñ á¿ðèéí
ºñºëòèéí ÿâö íü òýæýýëëýã, àð÷èëãàà,
ìàëëàãààíû íºõö뺺ñ õàìààðàõ áàéäàë îðíî.
- 61. • Äýýä çýðãèéí õºãæèëòýé ñ¿¿í òýæýýëòýí
àìüòäûí õóâüñûí õºãæèëòèéã õýâëèéí äîòîðõè,
õýâëèéí äàðààõ ãýæ õî¸ð ¿å øàòàíä õóâààíà.
• Ýõèéí õýâëèé äîòîðõè ¿åèéã
• ¿ð õºâðºëèéí ¿å,
• óðãûí óðüäàë ¿å,
• óðãûí ¿å
• Õýâëèéí äàðààõ õºãæèëò.
•
Íÿëõûí ¿å.
•
Ñ¿¿í òýæýýëèéí ¿å.
•
Áýëãèéí áîëîâñðîëòûí ¿å..
•
Áèåèéí áîéæèëò ã¿éöýõ ¿å.
•
Õºãøðºõ ¿å.
- 62. • Í.Ï.×èðâèíñêèé, À.À.Ìàëèãîíîâ íàðûí ñóäàëãàà õºäºº àæ àõóéí ìàëûí
ºñºëòèéí ÷óõàë ç¿é òîãòëûã òóñãàñàí òîìú¸îëîë áèé áîëãîñîí þì.
•
1.Ñ¿¿í òýæýýëòýí àìüòíû ¿íäñýí ºñºëò ýõèéí õýâëèéä ÿâàãäàíà.
Òóõàéí àìüòíû áèåèéí æèíãýý õî¸ð äàõèí ºñãºõ òîîíû 80 õóâü ýõèéí
õýâëèéä ÿâàãäàíà.
•
2. Áèå ìàõáîäü á¿õýëäýý áîëîí ò¿¿íèé ýä ýðõòýí õóâüñûí
õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí øàòàíä æèãä áóñ ºñäºã.
•
3. Íóòãèéí ñàéæðààã¿é ¿¿ëäðèéí ìàë óäààí, áîëîâñîí ¿¿ëäðèéí
ìàë õóðäàí ºñºõ íü òýäãýýðèéí ¿íäñýí øèíæ áàéäàã.
•
4. Õóâüñûí õºãæëèéí ÿâöàä òóõàéí ìàëûí áèåèéí õýñã¿¿äèéí
õàðüöàà ººð÷ëºãäºõ íü áèå ìàõáîäèéí ãåíîòèï, ãàäààä îð÷íû íºõöëèéí
õàðèëöàí ¿éë÷èëãýýíèé ¿ð ä¿í áàéäàã. Ýä, ýðõòýíèé ºñºëò æèãä
áèø ÿâæ áàéäàã òóõàé Í.Ï.×èðâèíñêèéí îíîëûã Äæ.Õåììîíä óëàì
òîäîðõîé áîëãîæ õóâüñûí õºãæëèéí ýõíèé øàòàíä òàðõè ìàø ýð÷èìòýé
õºãæèõ áà ò¿¿íèé àðààñ ÿñ, áóë÷èí, ººõíèé ýä ãýñýí äàðààëëààð
õºãæäºã ãýæ òîäîðõîéëæýý. Äæ.Õåììîíäûí/1932/ ýä, ýðõòýí, áèåèéí
õýñã¿¿äèéí ÿëãààòàé ºñºëòèéí îíîë òîõèðîìæòîé õýâøëèéí ìàëûã
ºñãºí áîéæóóëàõ ÿíç á¿ðèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðóóëàõàä à÷
õîëáîãäîëòîé þì.
- 63. • Ìàë, àìüòíû õóâüñûí õºãæèëä óäàìøëûí áîëîí ãàäààä îð÷íû îëîí òºðëèéí
õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
• Óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ óäàìøëûí ìàòåðèàëûã 纺ã÷ õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä,
äîòîîä ø¿¿ðëèéí áóë÷èðõàé, ìýäðýëèéí ñèñòåìèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí
ºñºëò õºãæèëòèéí ¿íäñýí ç¿é òîãòîë ìàëûí ºñºëòèéí ÿâöûã òîäîðõîéëîõîä
ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëíý. Ä¿ðñèéí ¿¿ñ÷ áèé áîëîõ ÿâöàä óäàìøëûí õ¿÷èí ç¿éëèéã
ãîë 纺ã÷ áîëñîí äåçîêñèðèáîíóêëåèíû, ðèáîíóêëåèíû õ¿÷èë ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýíý. Ìàë àìüòíû íàñ äàãàæ ýäãýýð õ¿÷ë¿¿äèéí àìüòíû ýä ýðõòýíä
àãóóëàãäàõ õýìæýý ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Õóâüñûí õºãæëèéí ÿâöàä
ººð÷ëºãäºõ åðºíõèé ç¿é òîãòîë íü ìàëûí áèå ìàõáîäèéí ýäýä ÄÍÕ, ÐÍÕ-èéí
áàéõ õýìæýý ýõíèé ¿åä èõ õóðäàí áóóðñíàà ñ¿¿ë ð¿¿ãýý ààæèì áàãàñíà.
ÐÍÕ-èéí ýäýä áàéõ ò¿âøèí ÄÍÕ-ã áîäâîë èõýýõýí ýð÷èìòýé áóóðíà.
Õýýëèéí õºãæëèéí ýõíèé øàòàíä Ẻì íü öèòîïëàçìààñ èë¿¿ èõ ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã. Èéìýýñ Ẻìºíä ÐÍÕ èõ áàéíà. Äàðàà íü ýñèéí íèéò æèíä
ýçëýõ Ẻìèéí õýìæýý áàãàñàæ öèòîïëàçìûí õýìæýý íýìýãäýíý. ¯¿íòýé
õîëáîîòîéãîîð ÐÍÕ-èéí õýìæýý áóóðíà.
• Õýýëèéí õºãæëèéí ýõíèé øàòàíä äîòîîä ø¿¿ðëèéí áóë÷èðõàéí ñèñòåì áèé
áîëæ ºñºëò, õºãæèëòèéí ÿâöûí äîòîîä çîõèöóóëàã÷èéí ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã. Ýäãýýðýýñ ºí÷èí òàðõè, áàìáàé áóë÷èðõàé, áýëãèéí
áóë÷èðõàéí äààâðóóä èõ ¿¿ðýãòýé áàéíà. Áèå ìàõáîäèä ýíý òºðëèéí
äààâðóóä íü òóñ òóñäàà ºâºðìýö íºëºº ¿ç¿¿ëýõ áà òýäãýýðèéí ¿éë
àæèëëàãàà íü õîîðîíäîî õàðèëöàí õîëáîîòîé áàéíà.
- 64. • Ýõèéí õýâëèéí äîòîð ºñºëò ñààòàõ/ýìáðèîíàëèçì/. Ýíý
õýëáýðèéí äóòìàã ºñºëò õºãæèëò ýõ ìàëûí òýæýýëëýã,
àð÷èëãàà, ìàëëàãààã ìóó áàéëãàñàí, ºñâºð ìàëûí áèåèéí
áîéæèëò ã¿éöýýã¿é áàéõàä ýðò õýýëò¿¿ëýãò îðóóëñíààñ
øàëòãààëàí ¿¿ñíý.Ýõèéí õýâëèéí äîòîðõè ñààòàëòàé òºðñºí
ìàëûí ãîë øèíæ òýìäýã ìàø áàãà æèíòýé òºðºõººñ ãàäíà áîãèíî
õºëòýé, óðò áèåòýé, òîì òîëãîéòîé, õºíäèé ÿñíóóä íàðèéí,
íèìãýí àðüñòàé, øèíãýí ¿ñòýé, áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ñóëòàé
áàéíà.
• Õýâëèéí äàðààõ ºñºëòèéí ñààòàë/èíôàíòàëèçì/ Òºðñíèé
äàðààõ ýõíèé ¿åèéí ºñºëòèéí ñààòàëòàé íàñ ã¿éöñýí ìàë
òºë ìàëûí õýëáýðòýé òºñòýé ãàëüáèðûã õàäãàëæ áàéäàã.
¯¿ñ÷ õºãæèõ ãîë øàëòãààí íü òºë ìàëûã ºñºëò èä ýð÷èìòýé
ÿâàãäàõ ¿åä íü óäààí õóãàöààíä ÷àíàð ìóóòàé, äóòìàã
òýæýýëýýð õàíãàñàíòàé õîëáîîòîé. Ãîë øèíæ òýìäýã íü
¿ðæëèéí ýðõòýíèé õºãæèëò äóòìàã çàðèìäàà á¿ð
¿ðæèëã¿é áàéõààñ ãàäíà ºíäºð çýãçãýð ÷àöòàé, ãîëûí ÿñíû
õºãæèëò ñààòñàíààñ áîãèíî áèåòýé áàéäàã.
- 65. • Õîñîëìîë õýëáýðèéí ºñºëòèéí ñààòàë/íåîòåíè/. Èéì
õýëáýðèéí ºñºëòèéí ñààòàëòàé ìàëûí ¿ðæëèéí
ýðõòýíèé õºãæèëò ýðò ã¿éöíý. ¯¿íèéã À.À.Ìàëèãîíîâ
áèîëîãèéí çîõèöîëäîëãîîíû òàëààñ àâ÷ òàéëáàðëàñàí
áàéíà. Òýðýýð ýíý õýëáýðèéí ìºí ÷àíàð íü áóñàä ýä,
ýðõòýíèé ºñºëò õºãæèëòºä çàðöóóëàõ ¸ñòîé èõ
õýìæýýíèé øèìò áîäèñûã áýëãèéí ýðõòýíèé ýð÷èìòýé
õºãæëèéí ¿åä øàâõàí äàé÷èëæ çàðöóóëäàã ãýæýý.
¯¿ñýõ ¿íäñýí øàëòãààí íü õýýëòýã÷ ìàëûã õýýëòýé
¿åä, òºëèéã òºðñíèé äàðàà äóòìàã òýæýýëòýé
áàéëãàñíààñ ¿¿ñíý. ¯íäñýí ãîë øèíæ òýìäýã íü õºë
ºíäºð ö¿¿öãýð, õîíäëîé ºíäºð ¸ìáîí, òîëãîé òîìòîé,
íàðèéí, áîãèíî áèåòýé, áàãà æèíòýé áàéíà.
Òýæýýëèéí äóòàãäëûí ¿åä àëü ýð÷èìòýé ºñºëò íü
òààðñàí ýä ýðõòýí èõýýõýí ºðòºæ, óäààí ºñºëò
òààðñàí ýðõòýí áàãà ºðòºíº.
- 66. • Ìàëûí ºñºëòºä öàã óóðûí õ¿÷èí ç¿éëèéí
íºëºº гэрэл, дулаан, агаарын хөдөлгөөн,
хур тундас,çóãààëãà, äàñãàëæóóëàëòûí
íºëºº
- 67. • Òºëèéã ÷èãëýëòýé áîéæóóëíà ãýäýã íü òóõàéí ìàë àìüòàíä ýöýã ýõýýñ íü
óäàìøëààð äàìæèæ èðñýí òîõèðîìæòîé õýâøëèéí øèíæ òýìäýã, øèíæ
÷àíàðûã á¿ðýëä¿¿ëýí áèé áîëãîæ á¿ðýí èëð¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóâüñûí
õºãæëèéí òîäîðõîé ¿å øàòàíä õýðýãëýæ áàéãàà ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéí ¿éë÷ëýëýýð ÷èãëýë çîðèëãîòîé æîëîîäîõ ñèñòåì þì.
•
Èíãýæ ÷èãëýë çîðèëãîäîî õ¿ðýõ ñèñòåìèéí ¿íäñýí ýëåìåíò¿¿ä ãýâýë:
•
1. ªñãºí áîéæóóëàõ ÷èãëýë çîðèëãî, õýðýãëýõ òåõíîëîãèéí
øààðäëàãàà òîäîðõîéëîõ. Òóõàéëáàë òóõàéí ¿¿ëäðèéí ìàëûí àøèã øèìèéí
÷èãëýë, íàñ ã¿éöñýí ìàëûí õýâøèë
•
2. ¯éë÷ëýõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã(òýæýýëëýã, äîòîîä ø¿¿ðëèéí áýëäìýë,
ãýðýë, òåìïåðàòóð, ýäèéí ºñãºâºð õýðýãëýõ, ¿ð, ¿ð õºâðºë øèëæ¿¿ëýí
ñóóëãàõ, òºðºë á¿ðèéí àðãààð ìóòàöè ¿¿ñãýõ) ñîíãîí àâàõ
•
3. Ñîíãîí àâñàí õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã õýðýãëýõ àðãà, õóãàöààã îíîâ÷òîé
¿ð ä¿íòýé áàéõààð çºâ òîãòîîõ
•
4. ¯éë÷ëýõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí òóí, õýìæýýã òîãòîîõ. ¯¿íèé òóëä
òóõàéí ¿åä õýðýãëýñýí õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü ìàë àìüòíû áèåä áàéõ õóãàöàà,
¿ëäýãäýë, òýð íü àøèã øèìýýð äàìæèí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ çýðýã
ç¿éë¿¿äèéã òîäîðõîé ñóäàëñàí áàéõ
•
5. Óã ìàëûí õ¿éñ, õýâøèë, óäàìøëûí áîëîìæèéã õàðãàëçàí ºñãºí
áîéæóóëàõ îíîâ÷òîé òåõíîëîãèéã õýðýãëýõ çýðýã îðíî. Õ¿í ýíý õ¿÷èí
ç¿éë¿¿äèéã ººðºº çîõèöóóëàí õÿíàæ áàéäàã.
- 68. YII.Үүлдрийн тухай
• Ìàëûí ¿¿ëäð¿¿ä íü õ¿íèé óéãàã¿é õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿í
áºãººä äýëõèéä îäîîãîîð 2800 ãàðóé ¿¿ëäðèéí ìàë
àìüòàä áàéíà ãýæ ¿çäýã. ¯¿íýýñ ¿õðèéí 1000 ãàðóé,
ãàõàéíû 200 ãàðóé, õîíèíû 160 ãàðóé, ÿìààíû 20 ãàðóé,
àäóóíû 250 ãàðóé, øóâóóíû 230 ãàðóé, òóóëàéí 60
ãàðóé, íîõîéí 400 ãàðóé ¿¿ëäýð áàéíà.
•
Íèéãýì ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé íºõöºëä õ¿íèé
õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí, ãàðàë ¿¿ñýë,
õºãæëèéí íýã íèéòëýã ò¿¿õòýé, áàéãàëèéí íºõöëèéí
øààðäëàãà, ¿éëäâýðëýëèéí òåõíîëîãè èæèëòýé, àøèã
øèìèéí ¿íäñýí øèíæ òýìäã¿¿ä, áèåèéí õèéö, ìîðôîëîãèôèçèîëîãèéí õóâüä áóñàä ¿¿ëäð¿¿äýýñ ÿëãààòàé,
ººðèéíõºº ¿íäñýí øèíæ ÷àíàð, øèíæ òýìäã¿¿äèéã ¿ð
òºë人 áàòòàé äàìæóóëäàã, íýã ç¿éëèéí, íýã íýãäìýë
á¿ëýã ìàëûã ¿¿ëäýð ãýíý.
- 69. •
Íýã ¿¿ëäðèéí ìàëûí ÷óõàë øèíæ áîë àæ àõóéí àøèãòàé áîëîí ìîðôîëîãèôèçèîëîãèéí øèíæ òýìäãèéí õºãæèëòººðºº ººð õîîðîíäîî òºñòýé áàéõààñ
ãàäíà áóñàä ¿¿ëäð¿¿äýýñ èõ ÿëãààòàé áàéäàãò îðøèíî. Èíãýæ íýã
¿¿ëäðèéí ìàë èæèë òºñòýé áàéäàã íü íýã åðºíõèé ãàðàë ¿¿ñýëòýé,
ºñãºí áîéæóóëæ áàéãàà íºõöºë îéðîëöîî, ¿ðæ¿¿ëýã, ñåëåêöèéí àæëûí
çîðèëò, àðãà èæèë áàéäãààð òàéëáàðëàãäàíà. Íýã ¿¿ëäðèéí ìàë íºãºº
¿¿ëäðýýñýý àæ àõóéí àøèãòàé øèíæ òýìäãýýñ ãàäíà ç¿ñ, ýâýð,
ãàëüáèðûí øèíæ òýìäã¿¿äýýðýý ÿëãàãäàíà. Æèøýý íü òàëûí óëààí
¿¿ëäðèéí ¿õýð çºâõºí óëààí, Àëàòàó ¿¿ëäðèéí ¿õýð õàëèóí, ñýëýíãý
¿¿ëäðèéí ¿õýð òîëãîé, õºë, íóðóóíû äýýä òàë õýâëèé, ñ¿¿ëíèé öàöàã
çýðýã ãàçðààðàà öàãààíòàé áàéäàã íü òóõàéí ¿¿ëäðèéí ¿íäñýí øèíæ
òýìäýã þì. Ìàõíû ÷èãëýëèéí àáåðäèí-àíãóñ ¿õýð ìóõàð, ìîíãîë ¿õýð äóíä
çýðãèéí ýâýðòýé áàéíà.
• Íýã ¿¿ëäýðò áàéõ ìàëûí òîî òóõàéí ¿¿ëäðèéí õºãæèëä èõ à÷
õîëáîãäîëòîé. ¯¿ëäýð íü õîîðîíäîî çàéëøã¿é øàëòãààíû óëìààñ òºðëèéí
íèéë¿¿ëýãò îðîõîîðã¿é òèéì íºõöºëä ¿ðæèæ ÷àäàõààð áàéõ õýðýãòýé
Íýã ¿¿ëäðèéí ìàëä áàéõ òîîíû òàëààð îëîí ýðäýìòäèéí ÿíç ÿíçûí ¿çýë
áîäîë áàéäàã. Ä.À.Êèñëîâñêèé íýã ¿¿ëäýðò õàìãèéí áàãààð áîäîõîä
4500 õýýëòýã÷, 150 õýýëò¿¿ëýã÷, 10-15 óäàì, Ì.Ô.Èâàíîâ øèíý ¿¿ëäýð
5-6 òºðëèéí áèø óäàìòàé áàéõûã çºâëºæ áàéâ,Òóõàéí ¿¿ëäýðò õýäýí
òîëãîé ìàë áàéõ íü óã ¿¿ëäðèéí íèéãìèéí õýðýãöýýã õàíãàõ áàéäàë,
îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàð, òºëºðõºã ÷àíàð, ¿å ñîëèãäîõ õóðä,
õýýëò¿¿ëýã÷èéí ÷àíàð, ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà àæèëëàãàà çýðãýýñ
øàëòãààëíà
- 70. .¯¿ëäðèéí ìàëûí á¿òöýä áàéõ õýýëòýã÷ ìàëûí òîî
¹
1
2
3
íàðèéâòàð
Õýâøèë,
Óäàì,
õýñýã
õýâøèë
îìîã
á¿ë
5000
2000
1000
200
20000
12000
8000
4000
1000
40000
20000
10000
5000
2000
¯¿ëäýð
¯õýð: ¯íýý
Íàðèéí,
¯ðæëèéí
10000
Ìàëûí òºðºë
¯¿ëäðèéí
íîîñò
õîíü: Ýì õîíü
Øèð¿¿í, øèð¿¿âòýð íîîñò
õîíü: Ýì õîíü
4
ßìàà: Ýì ÿìàà
40000
20000
10000
5000
2000
5
Àäóó: ÿ¿
3000
2000
1000
500
100
6
Òýìýý:Èíãý
2000
1000
500
300
100
7
Ãàõàé: ¯íäñýí ìýãæ
600
400
200
100
50
8
Òàõèà: ªíäºãëºã÷
15000
10000
8000
5000
1000
9
Ãàëóó, íóãàñ.ºíäºãëºã÷
2000
-
-
1000
200
10 Òóóëàé:Ýì
2000
1000
500
200
100
11 ¯íýã: Ýì
1500
1000
800
500
200
Ǻãèé/íýã
ãàçàð
- 71. •
•
•
•
•
•
•
•
¯¿ëäðèéã áèé áîëãîõîä õ¿íèé çàðöóóëñàí õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íãýýð ýãýë æèðèéí, çàâîäûí,
çàâñàðûí ãýæ àíãèëíà.
Ýãýë æèðèéí ¿¿ëäðèéí ìàë áàéãàëèéí øàëãàðëûí ¿ð ä¿íä áèé áîëíî. Îíöëîã íü àøèã øèìèéí
õóâüä òîäîðõîé òºðºë溺ã¿é, óäààí ºñºëòòýé, òýñâýð õàòóóæèë ñàéòàé, àæ àõóéí
àøèãòàé øèíæ òýìäãèéí õóâüñàë áàãàòàé áàéíà. Ýíä ìîíãîë, êèðãèç, êàçàõûí íóòãèéí
¿õýð îðíî. Íóòãèéí ¿¿ëäðèéí öººí òîîíû ìàë/àáîðèãåííûé/, ýãýë æèðèéí ¿¿ëäýð õî¸ðûã
ÿëãàæ àâ÷ ¿çýõ íü ñåëåêöèéí àæëûí àðãà áàðèë áîëîâñðóóëàõàä à÷ õîëáîãäîëòîé.
Òóõàéëáàë Øâåéöàðü óëñàä ¿ðæ¿¿ëäýã øâèö ¿õýð èéì ¿¿ëäýðò îðíî.
Çàâîäûí ¿¿ëäýð ãýæ ºíäºð ìýðãýøñýí ìàë àæ àõóéí ìýðãýæèëòíèé óéãàã¿é, àñàð
èõ õºäºëìºð øèíãýñíèé ¿ð ä¿íä áèé áîëñîí ¿¿ëäðèéã õýëíý. Çàâîäûí ¿¿ëäðèéí ìàëûí îíöëîã
íü àøèã øèì ºíäºðòýé õóðäàí áîëîâñðîõ ÷àäâàð ñàéòàé, àæ àõóéí àøèãòàé øèíæ òýìäãèéí
õóâüñàìòãàé ÷àíàð ºíäºðòýé áàéíà.
¯¿ëäðèéí ¿íý öýíýòýé áîëîí øèíæ òýìäãèéí
õóâüñàìòãàé ÷àíàð áàãà áèø õàðèí èõ ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéõ íü à÷ õîëáîãäîë ºíäºðòýé
áàéíà.
Çàâñðûí ¿¿ëäýð ãýæ ýãýë æèðèéí áîëîí çàâîäûí ¿¿ëäðèéí äóíäàæ áàéäàëòàé áàéíà. Ýíý
¿¿ëäðèéí ìàëä çîðèóäûí øèëýí ñîíãîëò íýëýýí ÿâóóëæ òýæýýëëýã, àð÷èëãàà, ìàëëàãààíû
íºõöëèéã íýëýýí ñàéæðóóëñàí ìàë îðíî.
Ï.Í.Êóëåøîâ ¿¿ëäðèéã äýýð ¿åèéí áîëîí îäîîãèéí ¿¿ðýã à÷ õîëáîãäîë, òàðõàëò, ººð ¿¿ëäýðò
áîëîí ººð ¿¿ëäðýýñ ò¿¿íä ¿ç¿¿ëñýí íºëºº çýðãèéã õàðãàëçàí
1. 1700-1750 îí õ¿ðòýë ìàë àæ àõóéã ñàéæðóóëàõàä íºëºº ¿ç¿¿ëñýí Àçè, åâðîïûí ýðòíèé
¿¿ëäð¿¿ä.
2. Äýýð ¿åèéí àëäàðòàé îëîí ìàë ¿ðæ¿¿ëýã÷äèéí áèé áîëãîñîí ýðòíèé ¿¿ëäð¿¿ä. Ýíý
¿¿ëäð¿¿äèéã àøèãëàí îëîí îðíû ìàë àæ àõóéã ñàéæðóóëàõ àæëûã õèéñýí.
3. Àøèã øèìýýð òîäîðõîé òºðºë溺ã¿é ¿¿ëäð¿¿äèéã àøèãëàí ýðëèéçæ¿¿ëýã ÿâóóëæ
ãàðãàñàí ýãýë æèðèéí îðîí íóòãèéí ñàéæèðñàí ¿¿ëäð¿¿ä.
- 72. • ¯¿ëäðèéã òàðõàëòààð íü àíãèëíà. ªðãºí òàðõàëòòàé ¿¿ëäýð. Ýíý
¿¿ëäð¿¿ä äýëõèéí áàðàã á¿õ òèâä òàðõàí áàéðëàñàí ñàéí
íóòàãøäàã àðâèí àøèã øèìòýé ìàë áàéíà. Ýíý ¿¿ëäýðò õàð òàðëàí
¿¿ëäðèéí ¿õýð, öýâýð öóñíû óíàëãûí àäóó, òîì öàãààí ¿¿ëäðèéí
ãàõàé îðíî.
• Á¿ñ õîîðîíäûí òàðõàëòàé ¿¿ëäýð. Ýíý ¿¿ëäýðò ºìíºõººñ òîîãîîð
áàãà, áàéãàëü öàã óóð, ýäèéí çàñãèéí õýä õýäýí á¿ñò òàðõñàí
¿¿ëäð¿¿ä îðíî. Æèøýý íü ïðåêîñ, öèãàé ¿¿ëäðèéí õîíü, òàëûí
óëààí ¿¿ëäðèéí ¿õýð îðíî.
• Á¿ñèéí òàðõàëòòàé ¿¿ëäýð. Ýíý ¿¿ëäðèéí ìàë çºâõºí íýã á¿ñò
òàðõñàí áàéäàã.
• Îðîí íóòãèéí ÷àíàðòàé õÿçãààðëàãäìàë ¿¿ëäýð. Ýíý ¿¿ëäðèéí ìàë
çºâõºí ººðèéí èäýýøèí äàññàí íóòàã îðîíäîî õýñýãõýí ãàçàð òàðõàí
áàéðëàñàí, áàéãàëü öàã óóðûí õàòóó øèð¿¿í íºõöºëä ñàéí äàñàí
çîõèöñîí áàéíà. Ýíý ¿¿ëäð¿¿äýä ýãýë æèðèéí ¿¿ëäð¿¿ä
èõýíõäýý îðíî. Æèøýý íü ìîíãîë ¿¿ëäðèéí ¿õýð, ðîìàíîâ ¿¿ëäðèéí
õîíü, ìîíãîë ¿¿ëäðèéí ÿìàà, ìîíãîë ¿¿ëäðèéí àäóó.
.
- 73. •
•
•
•
•
•
•
•
àøèã øèìèéí ÷èãëýëýýð
¯õðèéí ¿¿ëäðèéã: 1.ñ¿¿íèé/õàð òàðëàí, òàëûí óëààí, æåðñåé/,
2. ñ¿¿ìàõíû /ñèììåíòàëü, ñû÷åâ/, 3. ìàõ-ñ¿¿íèé /àëàòàó/, 4. ìàõíû /ñýëýíãý, ãåðåôîðä,
êàçàõûí öàãààí òîëãîéò, õàëèìàã, ëèìóçèí/, 5. Àæëûí/óêðàéíû áîð/.
Õîíèíû ¿¿ëäðèéã çîîëîãèéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí ÷èãëýëýýð àíãèëíà. ¯éëäâýðëýëèéí
÷èãëýëýýð 1. íàðèéí íîîñò/íîîñíû, íîîñ-ìàõíû, ìàõ-íîîñíû/ Һ뺺ëºë íü õàíãàé, ïðåêîñ,
àëòàé, ºâºð áàéãàëü çýðýã ¿¿ëäð¿¿ä þì.
2. íàðèéâòàð íîîñò/óðò, áîãèíî
íîîñò/. Һ뺺ëºë íü îðõîí, òàë íóòãèéí öàãààí õîíü, öèãàé, êóéáûøåâ þì. 3.
á¿ä¿¿âòýð/ñàðòóóë, áàéäðàã/, 4. á¿ä¿¿í íîîñò/ìîíãîë, ãîâü-àëòàé, áàÿä/, 5.
íýõèéíèé/ðîìàíîâ/, 6. ìàõ-ººõíèé /¿çýì÷èí, ãèññàð, ýäåëüáàåâ/ 7. áóðæãàð àðüñíû/
ñ¿ìáýð, êàðàêóëü, ñîêîë/. Çîîëîãèéí àíãèëëààð áîãèíî øîäîí ñ¿¿ëò, óðò øîäîí ñ¿¿ëò,
áîãèíî ººõºí ñ¿¿ëò, óðò ººõºí ñ¿¿ëò, óóöàí ñ¿¿ëò ãýæ õóâààíà.
Àäóóíû ¿¿ëäðèéã: 1. óíàëãûí/öýâýð öóñíû óíàëãûí, àðàáûí, àõàë-òåêèí/, 2. óíàëãàõºëëºãººíèé/ãóöóëü/, 3. õºíãºí õºëëºãººíèé/îðëîâûí õàòèð÷, îðîñûí õàòèð÷, àìåðèêèéí
õàòèð÷ çýðýã/ 4. õ¿íä à÷ààíû/îðîñûí, âëàäèìèð, çºâëºëòèéí õ¿íä à÷ààíû/, 5.
ãî¸ëûí/ïîíè/
ßìààíû ¿¿ëäðèéã ¿éëäâýðëýëèéí àíãèëàëòààð 1. íîîëóóðûí/ìîíãîë, äîí õàâèéí, ãîâü
ãóðâàí ñàéõàí, óóëûí áîð/, 2. íîîñíû/Àíãîð, îðîñûí íîîñíû/, 3.ñ¿¿íèé /çààíåí/, 4. ìàõíû, 5.
õîñîëìîë àøèã øèìò ãýæ õóâààíà.
Ãàõàéí ¿¿ëäðèéã: 1. ººõíèé/ëèâèíñêèé/, 2. ìàõ-ººõíèé/òîì öàãààí, áåðêøèð/, 3.
ìàõíû/ëàíäåðñ/
Øóâóóíû
¿¿ëäðèéã
1.
ºíäºãíèé/îðîñûí
öàãààí,
ëåããîðí/,
2.
åðºíõèé
çîðèóëàëòûí/ïëèìóòðîê, ðîä àéëàíä/, 3. Ìàõíû /êîíõèíõèí,/, 4. çîäîîíû,
5. ãî¸ëûí
ãýæ òóñ òóñ àíãèëíà.
Åð íü ¿¿ëäðèéã äîòîð íü òºðºëæñºí, õîñîëìîë ãýæ õî¸ð õóâààíà.
- 74. •
•
•
•
•
•
Îìîã. Ìàëûí òîî òîëãîéãîîð õ¿ðýëöýýòýé ººð äîòðîî ÷ºëººòýé ¿ðæèõ áîëîìæòîé òîäîðõîé
¿¿ëäðèéí õýñýã íü þì. Òóõàéí ¿¿ëäðèéí ìàëä áàéäàã ¿íäñýí øèíæ òýìäã¿¿äýýñ
ãàäíà ººðèéí ãýñýí ºâºðìýö îíöëîãòîé, òóõàéí á¿ñ íóòãèéíõàà áàéãàëü, öàã óóðûí
íºõöºëä ñàéí äàñàí çîõèöñîí áàéíà. Ìîíãîë îðîíä îëîí îìãèéí ìàë ¿ðæ¿¿ëäýã.
Òóõàéëáàë Õîíèíû äàðõàä, áàðãà, ÿìààíû áàÿíäýëãýð, ýð÷èì, áóóðàë, ºëãèéí
óëààí, çàëàà æèíñòèéí öàãààí Îìãèéí ìàë ººð äîòðîî ¿ðæèõýýñ ãàäíà ººð á¿ñ
íóòàãò àâàà÷èæ ººð ¿¿ëäðèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð ¿ðæëèéí àæèëä
àøèãëàõàä èõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãåíîôîíä áàéäàã.
¯¿ëäðèéí äîòîðõè õýâøèë. Çàâîäûí ¿¿ëäðèéí ìàëûí äîòîð õýâøëèéí ìàëûã
ÿëãàí àâ÷ ¿çäýã. Ýíý íü òóõàéí ¿¿ëäðèéí ìàëûí íýã õýñýã íü áîëîâ÷ óã ¿¿ëäýðò
áàéäàã ¿íäñýí øèíæ òýìäã¿¿äýýñ ãàäíà àøèã, øèìèéí ÷èãëýë, áèå öîãöîñûí îíöëîã,
òóõàéí á¿ñýä ¿ðæ¿¿ëýõýä ñàéí äàñàí çîõèöñîí, ºâ÷èí ýìãýã, ãàäààä îð÷íû íºõöºëä
òýñâýðòýé çýðýã ººðèéí ºâºðìýö îíöëîãòîé á¿ëýã ìàëûã õýëíý. .Æèøýý íü Îðëîâûí
õàòèð÷ ¿¿ëäðèéí äîòîð ìàø òîì áèåòýé, õàòèðàõ õóðä áàãàòàé Ëóæîêûí óäìûí
àäóóíóóä áàéäàã
¯¿ëäðèéí äîòîðõè õýâøèë, îìîã õî¸ðûí õîîðîíä íýëýýä ÿëãààòàé. Îìîã íü èõýâ÷ëýí
ººðèéíõºº ºñ÷ ¿ðæèæ áàéãàà á¿ñèéíõýý öàã óóðûí áàéäàëä èõ ñàéí äàñàí
çîõèöñîí áàéäàã ó÷ðààñ ýêîëîãèéí àíãèëëûí äàãóó ãàð÷ èðäýã. Õàðèí ¿¿ëäðèéí
äîòîðõè õýâøèë àøèã øèìèéí ÷èãëýë, áèå áÿëäàð áîëîí áèîëîãè, ìîðôëîãèéí øèíæ
òýìäýãòýé õîëáîîòîé ãàð÷ èðäýã.
¯¿ëäðèéí õýñýã. Òîäîðõîé ¿¿ëäðèéí ìàëûã áèé áîëãîõ ýõíèé øàòàíäàà
áàéãàà á¿ëýã ìàëûã õýëíý. Îíöëîã íü òîîíû õóâüä öººâòºð, ¿¿ëäýðò áàéõ ¿íäñýí
øèíæ òýìäã¿¿ä òîãòâîðòîé áèé áîëæ ÷àäààã¿é õàíãàëòòàé òîîíû á¿ëýã ìàëûã
õýëíý. Ìîíãîëä õîíèíû òîðãóóä, åðºº, ÿìààíû àëòàéí óëààí çýðýã ¿¿ëäðèéí õýñãèéí
ìàë áàéíà.
Óäàì. ¯ðæëèéí øàëãàðñàí õýýëò¿¿ëýã÷, õýýëòýã÷ ìàëààñ ãàðñàí õýä õýäýí ¿å
äàìæèí ¿ðæèæ áàéãàà ººðèéí ºâºðìýö îíöëîãòîé á¿ëýã ìàëûã óäàì ãýíý. Óäàì íü
¿ðæèë ñåëåêöèéí àæëûí ¿íäñýí íýãæ áîëæ ºãíº.
