Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх /Economic History/

“ЭДИЙН ЗАСГИЙН СЭТГЭЛГЭЭНИЙ ТҮҮХ”
ХИЧЭЭЛ
Эдийн засаг, менежментийн тэнхимийн
багш Д.Энхчимэг

Ëåêö1-Á¿ëýã1:Àíõäàã÷èä áà
çàëãàìæëàã÷äûí ºâ
• Àæ õóé ýðõëýëòèéí òàëààðõ
ñýòãýëãýýíèé
¿¿ñýë:Êñåíîôîíò,Àðèñòîòåëü
• XYI-XYIIIçóóíä ýäèéí çàñãèéí ìýäëýã
òºëºâøñºí íü:Ìåðêàíòèëèçì

Àæ õóé ýðõëýëòèéí òàëààðõ
• Êñåíîôîíò (ÌÝªV-IV çóóí):”îéêîíîìèÿ” íýð òîìü¸îã ãàðãàñàí õ¿í.
“Îéêîíîìèÿ” çîõèîëûí ãîë àãóóëãà íü àôèíû ¿ëãýð æèøýý ºðõèéí
àæ àõóéí òóõàé þì.”ªðõèéí áàéãóóëàìæ” íîì áè÷ñýí.Òýðýýð
ýäèéí çàñàã ãýäýã áîë àæ àõóéãàà õýðõýí àâ÷ ÿâàõ àðãà
óõààíûç¿éë þì ãýæ¿çñýí. (õ¿ì¿¿ñèéí íýãäëèéí çàð÷èì)
• Àðèñòîòåëü(IV çóóí): Óëàìæëàëò íèéãýìä ýäëýõ¿¿íèé
õàðèëöàà íî¸ðõîõûí çýðýãöýýáàÿæèõ õóâèéí àøèã ñîíèðõîë
áàéñàí. Áàÿæèõ ¿éë õºäëºëèéí òàëààð ñóäëàí øèíæëýõ ãýæ
îðîëäñîí ãðåêèéí àíõíû ñýòãýã÷ áèëýý./ “ æêîíîíìèÿ”áóþó àæ
àõóéã ýðõëýí õºòëºõ àðãà óõààí, “ õðåìàñòèêà” áóþó ìºíãº
õóðèìòëóóëàõ áàÿæèõ àðãàóõààíûã çààãëàí òàâüæýý./ ”
Õî¸ðäîã÷ õóóëü” íîìîíäîî ìºíãº õ¿¿ëýã÷äýä
ø¿¿ìæëýëòýéõàíäæýý.Àðèñòîòåëü îð÷èí ¿åèéí ìèêðî ýäèéí
çàñãèéí ¿íäñýí àñóóäëûí íýã òàë áîëîõ íººö õÿçààðëàãäìàë
,õîâîð ãýäýã àñóóäëûã àíõ õºíäºí òàâüñàí.

• Êàíòîí(234-149),Êîëóìåëëà((ÌÝªI
çóóí),Âàððîí(116-27) íàð ýðòíèé Ðèìä ýäèéí
çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ¿íäñèéã òàâüæýý.Ãîë
ñàíàà íü áîîë ýçýìøëèéí àæ àõóéã õýðõýí
çîõèîí áàéãóóëàõ àñóóäëûã áîîëûí ýçäýä
çºâëºñºí øèíæòýé áàéëàà./ Ðèìèéí ýäèéí
çàñãèéí íîìëîë íü/
• Äîðíî äàõèíû,òóõàéëáàë Àçèéí àðä ò¿ìíèé
îðóóëñàí õóâü íýìýð áèé

• .¯¿íýýñ ò¿¿õýíäòýìäýãëýãäñýí íü ãýâýë : òýð
¿åèéí ýõ ñî¸ëò îðîí áàéñàí Âàâèëîíû Õàìóðàí
õààíû õóóëèóäûí ýìõýòãýë/1792-
1750/,Õÿòàäàä Êîíôóçèéí ñóðãààë/ 552-479/
áîëîí Ãàóíçûõýìýýõ íîìëîë, Ýíõýòõýãò “
Àðàðòõàìàñòðà”(ÌÝªIV-IIIçóóí)çýðýã áºãººä
õààíû çºâëºõèéí çîõèîñîí ãýõ ñóðãààë
áàéäàã.

XYI-XYIIIçóóíä ýäèéí çàñãèéí ìýäëýã
òºëºâøñºí íü:Ìåðêàíòèëèçì
• “Ìåðêàíòèëèçì” ëàòèí ¿ãíýýñ ãàðàëòàé àíãëè, ôðàíö
õýëíýý mercantile,èòàëè õýëýíä mercante
ãýäýã.Ìåðêàíòèëèçìûí ¿¿ñýë äýëõèéí ãàçàãðç¿éí
ç¿éí íýýëò¿¿äòýé //XVçóóíûñ¿¿ë÷XVIçóóíû ýõýí ¿å/
õîëáîîòîé áèëýý.Á¿õýëä íü àâ÷ ¿çâýëìåðêàíòèëèçì:
ýðòíèé áóþó ìºíãº öààñíû òîãòîëöîî, õîæóó ¿åèéí
áóþó õºãæèíã¿é ãýñýí 2 ¿åèéã äàìæñàí.
• Ýðòíèé ìåðêàíòèëèçì: Ìºíãºíèé òýíöëèéí áîäëîãî õýìýýí
ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäñýí.
• Õîæóó ¿åèéí ìåðêàòèëèçì:Õóäàëäààíû èäýâõèòýé
òýíöëèéí áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõèéã çîðèâ.

Ëåêö2: Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí
óõààíû ¿¿ñýë,õºãæèë áà ºðòºã
õóâààðèëàëòûí ñîíãîäîã îíîë
1. Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû
¿¿ñýë,õºãæèë:Ó.Ïåòòè,Ï.Áàóãèëüáåðã.Ôè
çèîêðàòèçì
2. ªðòºã áà õóâààðèëàëòûí ñîíãîäîã îíîë:
À.Ñìèò,Ä.Ðèêàðäî

Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû îíöëîã
1. Ýäèéíçàñãèéí ñýòãýëãýýíèé ýíý øèíý ÷èãëýë áîë àëèâàà
íèéãìèéí àìüäðàëûí ºíº ìºíõèéí ¿íäýñ,òóëãóóð áîëîõ ìàòåðèàë
áàÿëàãèéí ¿éëäâýðëýë,ò¿¿íèé äîòîð øèíýýð ¿¿ññýí
¿éëäâýðëýëèéí õºãæëèéí ç¿é òîãòëûã ñóäëàõàäàíõààðàë
õàíäóóëñàí.Èíãýõëýýð ,íèéãìèéí áàÿëàã õààíà õýðõýí áèé
áîëæ ,ºñºæ àðèâæäàã òóàé ýäèéí çåàñãèéí ¿íäñýí àñóóäàëä
çºâ õàðèóëò îëîõ ýõëýë òàâèãäñàí.
2. Ý/ç-èéí ¿éë ÿâöûã çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí
ä¿ãíýõ,ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë øèíæëýõ óõààíû
àðãàäòóëãóóðëàõ áîëîâ. Ýíý íü èíäóêö, äåäóêöèéí áîëîí
õèéñâýðëýëèéí àðãà ëîãèê ñýòãýëãýýþì.

Ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ýäèéí çàñãèéí óõààíû îíöëîã
3.¯éëäâýðëýëèéí çàðäàëòàé õîëáîãäîí çàðöóóëñàí
õºäºëìºðèéí òîî õýìæýý ãýäýã øèíý îéëãîëò,íýð òîìü¸î
ãàð÷ èðñýí.Ýíý ¿íäñýíäýýðºðòãèéí õºäºëìºðèéí îíîë
¿¿ññýí.
4. Ìºíãºíèé ìºí ÷àíàð ,¿¿ðãèéã ã¿éöýä çºâ òàíèí ìýäýæ
òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ãýõäýý,ñîíãîäîã óëñ òºðèéí ý/ç-
èéí óõààíû ýäãýýð ¿íäñýí øèíæ¿¿ä íü íýãìºñºí
á¿ðýëäýí áèé áîëîîã¿é þì. Ýíý áîë îëîí ¿åèéíõýíèé
öóâðàë á¿òýýë áîëæ ààæìààð íýãäìýë îëîòûí õóâüä
ñ¿íäýðëýí áîññîí áèëýý.

Ëåêö¹3:Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñîíãîäîã îíîë
áà Ê.Ìàðêñûí ýäèéí çàñãèéí îíîë
• - Æ.Á.Ñåé, Ò.Ìàëüòóñ,Æ.Ñ.Ìèëü
íàðûí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñîíãîäîã
îíîë
• Íýì¿¿ ºðòºã áîëîí íºõºí ¿éëäâýðëýëèéí
òóõàé îíîë

Ëåêö¹4:Îðîñ áà Ìîíãîëûí ýäèéí
çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé îíöëîã
• - XVI-XVII çóóíû ¿åä Îðîñûí çàõ çêýýë
á¿ðýëäýí òîãòîæ,ìàíóôàêòóð ¿¿ññýí ÿâäàë íü
Îðîñò ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý øèíý ºíãº
àÿñòàé áîëãîõîä õ¿ðãýñýí íü
• - ¯ð¿ìûã ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé
ò¿¿õýíä õóâüñãàëò àðä÷èëñàí
¿çýëòí¿¿äèéí îðóóëñàí õóâü íýìýð

Ëåêö¹4:Îðîñ áà Ìîíãîëûí ýäèéí
çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé îíöëîã
• - XX çóóíû ýõýí áîëîí îð÷èí ¿åèéí
ýäèéí çàñàã÷äûí ¿çýë áàðèìòëàë
• - Ìîíãîë÷óóäûí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýíèé ¿å øàòûã àâ÷ ¿çýõ íü

Ëåêö¹5:Õýñýã-2: Îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí
ñóðãààëûí ýõëýë: Ìàðæèíàëèçì
Àâñòðèéí ñóáüåêòèâ áîëîí ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé
òýíöâýðèéí îíîë
• Ýäèéí çàñãèéí îíîëä ìàðæèíàë õóâüñãàë ãàðñàí íü
• Àâñòðèéí ñóðãóóëü :àõèó õàíàìæèéí îíîë
/ Ê.Ìåíãåð -¿íèéí îíîëûí øèíý àðãà áàðèëûã àíõ óäàà
ñèñòåòýéãýýð õºãæ¿¿ëñýí/
• Îéãîí Áåì- Áàâåðèê ( 1851-1914): ýäèéí çàñãèéí
õºãæèë,êàïèòàëûí îíîëûã õºãæ¿¿ëñýí, Ôðèäðèõ ôîí
Âèçåð ( 1851-1926) ,” àõèóö òààøààë, àëäàãäñàí
áîëîìæèéí ºðòºã, ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºëò” ãýñýí íýð
òîìü÷îã íýýâ

Ëåêö¹5:Õýñýã-2: Îð÷èí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí
ñóðãààëûí ýõëýë: Ìàðæèíàëèçì
Àâñòðèéí ñóáüåêòèâ áîëîí ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé
òýíöâýðèéí îíîë
• - Ë.Âàëüðàñûí ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé
òýíöâýðèéí îíîë Òàâààðûí
ýðýëò,ãèéë¿¿ëýëòèéí òýíöâýðèéí
îíîëûã ¿íäýñëýâ
• - ¯éëäâýðëýë ã¿éëãýýíèé õ¿ðýýí äýõ
ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéí
õîîðîíäûí õàðèëöàí õàìààðëûã
òýãøèòãýëèéí ñèñòåìýýð òîìü¸îëîâ

Ëåêö¹6:Ýäèéí çàñãèéí îíîëä Â.Ïàðåòî,
À.Ìàðøàëëûí îðóóëñàí õóâü íýìýð
• - Àæ áàéäëûí îíîë / Â.Ïàðåòî, À.Ïèãóíàðûí
ïàðåòî ¿ð àøèã, áîãèíî áà óðò õóãàöààí äàõ
¿íäýñíèé îðëîãî ò¿¿íèé õóâààðèëàëòàä
íèéãýì ýäèéí çàñàã ñàíãèéí áîäëîãûí õºëººã
ñóäëàõûã îðîëäñîí íü/
• - À.Ìàðøàëë õýðýãëýã÷äèéí õàíàìæèéã
õýðýãëýã÷äèéí èë¿¿äëýýð òàéëáàðëàñàí íü
(ìýäðýìæ,õýðýãëýã÷äèéí èë¿¿äýë ãýñýí íýð
òîìü¸îã òîäîðõîéëîâ.)
•

Ëåêô¹6:Ýäèéí çàñãèéí îíîëä Â.Ïàðåòî,
À.Ìàðøàëëûí îðóóëñàí õóâü íýìýð
• - Àìåðèêèéí èíñòèòóöèîíàëèçì: Ò.Âåáëåí,
Æ.Êîììîíñ(Ò.Âåáëåí / 1857-1929 “ ßìáàëàã àíãèéí îíîë
” á¿òýýë,/, Æ.Êîììîíñ / 1862-1945 /-ÿíç á¿ðèéí
á¿ëã¿¿äèéí òºëººëëººñ á¿ðäñýí çàñãèéí ãàçàð
áàéãóóëæ, òºðººñ õóóëü ç¿éí ñàëáàðò ººð÷ëºëò
õèéõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð ýäèéí çàñàã äàõ ìîíîïîëèéã
àðèëãàæ áîëíî ãýæ òýð ¿çñýí.Ó.Ìèò÷åëë / 1874-
1948/ ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ç¿éëä ýäèéí çàñãèéí áóñ
õ¿÷èí ç¿éë áîëîõ ñýòãýë ç¿é ,çóðøèë õýðõýí
íºëººëäºãèéã òîäîðõîéëñîí.)

Ëåêö¹7:Õýñýã-3: Êåéíñýýñ ºíººã õ¿ðòýë
Æ.Êåéíñ áà ìîíåòàðèçìûí îíîëûí ¿íäýñ, ä¿ãíýëò
áà çºâëºìæ
• . - Æ.Êåéíñèéí îíîë äýëõèé åðòºíöºä ººð÷ëºëò
àâ÷èðñàí íü
• ( Àæèëã¿éäýë áà õÿìðàëûí øàëòãààíûã èëð¿¿ëýõ,
á¿ðýí àæèë ýðõëýëòèéã õàíãàõ áîëîìæèéã
òîäîðõîéëîõ,, õÿìðàëûã çàéëóóëæ, ýäèéí çàñãèéã
ýð¿¿ëæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ ¿ð á¿òýýëòýé õºòºëáºð
áîëîâñðóóëàõûã õè÷ýýñýí ) - Ìîíåòàðèçìûí îíîëûí
¿íäýñ, ä¿ãíýëò áà çºâëºìæ ( Ì.Ôðèäìàí ìºíãºíèé òîîíû
îíîëíûí ãîë ýöýã ìºí,áàéíãèéí îðëîãûí îíîë, )
•

Ëåêö¹7:Õýñýã-3: Êåéíñýýñ ºíººã õ¿ðòýë
Æ.Êåéíñ áà ìîíåòàðèçìûí îíîëûí ¿íäýñ, ä¿ãíýëò
áà çºâëºìæ
• - Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí îíîë (Ðîé
Õàððîäûí çàãâàð- ºñºëòèéí ¿íäñýí
òýãøèòãýë,òîãòâîðòîé ºñºëò, òºðºëõèéí
ºñºëò)

Ëåêö¹8: Õýñýã-4: Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õ
• Ìîíãîë÷óóäûí ýðõëýí äàãíàæ èðñýí àæ àõóéí
îíöëîã øèíæ
• Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý
• Ìîíãîëûí àæ àõóé ¿¿ñýë õºãæèë
• Ìîíãîë õ¿íèé õýðýãëýýíèé óëàìæëàëò øèíæ
÷àíàð

Òîâ÷ ä¿ãíýëò: Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý
• Ìîíãîë÷óóäûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý íü áóñàä àðä
ò¿ìíèéõýýñ ºâºðìºö þì. Ò¿¿íèé äýâñãýð íºõöºë íü
íýãä¿ãýýðò, ìîíãîë îðíû áàéãàëü ãàçàðç¿é
õî¸ðäóãààðò, àæ àõóé ýäèéí çàñãèéí íºõöëººñ
¿¿ääýã. Ãóðàâò, Äîðíûí ñýòãýëãýýíèé ºâºðìºö
îíöëîãîîñ ìºí øàëòãààëäàã. Äºðºâä¿ãýýðò, ìîíãîë îðîíä
õýäýí çóóíûã äàìæèí äýëãýð÷ ìîíãîë àõóéòàé
ø¿òýëöýí áàðèëäñàí áóðõàíû øàøíû íºëººãººð
íºõöºëäñºí áàéíà. Òàâäóãààðò, ìîíãîëûí íèéãìèéí
õºãæëèéí ººðèéí ºâºðìºö áàéäëààñ ¿¿äýëòýé þì.

Ëåêö¹9:
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãëãýý
Ìîíãîëûí èõ ã¿ðíèé ¿åèéí ýäèéí çàñàã
• - Ìîíãîëûí ýðòíèé ºâºã ( Õ¿íí¿, Ñ¿ìáý,
Íèðóí) áîëîí ôåîäàëûí õàðèëöààíû ºìíºõ
óëñóóäûí òºðèéí äîòîîä ãàäààä áîäëîãî,
àëáàí òàòâàðûí òîãòîëöîî, ò¿¿íèé àðãà
õýðýãñýë, õóóëü öààç

Ç¿éð öýöýí áîëîí ñóðãààë ¿ãñ
• Íàðíû ãýðýë õóðö áîëîõîä ¿¿ëã¿é áîë íýí ñàéí
Íàñíû áàãàä ýðäýìñóðàõàä çàëõóóã¿é áîë
äààí÷ ñàéí “ Ä.Ðàâæàà ”
• Ìýääýãèéí òóëä ìýääýã áóñ àìüðàõûí òóëä
ìýääýã
• Ñýòãýëèéí óãààñ ãàðñàí áîë ñýòãýëä õ¿ðíý

• Õóðö ìýñ àðüñûã ç¿ñíý õóðö ¿ã ñýòãýëèéã
ç¿ñíý
• Óõààí ýðäýì ñóðàëã¿é äýìèé ÿâàã÷ òýð õ¿í
Óãòàà ìàë ìýò òýíýã àæãóó “ Íàãàðæóíà ”
• Àðõèíû íºõðèéã îëîõîä àðàâõàí àëõàõ
õýðýãòýé
Àìüäðàëûí íºõðèéã îëîõîä
Àðâèíõàí àëõàõ õýðýãòýé

• Õ¿ñýë ìºðººäºë èõýýðýí ãàéõóóëíà
Õ¿ðòýõ æàðãàë áàãààðààí ãàéõóóëíà
Õ¿éòýí ºâºë öàñààðààí ãàéõóóëíà
Õîæèìäñîí äóðëàë õÿñëààðàà ãàéõóóëíà
Õîîðîíäûí õ¿ì¿¿ñ ñîðãîãîîðîîí ãàéõóóëíà
Õîòûí çàì õîëîîðîî ãàéõóóëíà
Õî¸ðõîí áèå ñýòãýëýýðýýí ãàéõóóëíà

• Äóíäóóð øèíãýíòýé ëîíõ áóëãèæ õýëáýëçýõ
äóðòàé
Äóòóó ýðäýìòýé õ¿í áóñäûã ä¿ãíýõ äóðòàé
• Õ¿÷òýé ãàíãàí ÿâàõ öàãò õ¿í áàéòóãàé íîõîé
õ¿ðòýë èíýýíý
Íîîð÷ ÿäóóðàõûí öàãò íîõîé áàéòóãàé õ¿í
õ¿ðòýë óðàõ ãýíý

Ëåêö¹10:
Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý:
Þàíü ã¿ðíèé íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë
• - Þàíü óëñ áàéãóóëàãäñàí íü
• - Þàíü óëñûí äîòîîä áîäëîãî, Õóáèëàé
ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷äûí
• ãàäàãø õèéñýí àÿí äàéí
• - Þàíü óëñ çàäàðñàí íü

• Óíòàíà ãýäýã ¿õýõèéí ººäºñ
Óéëíà ãýäýã äóóëàõûí õýëòýðõèé
• Õóòãà ýëýãäýõ òóñìàà ãýäèéäýã
Õ¿í õºãøðºõ òóñìàà áºãòèéäºã
• Àìüòíààñ è÷èõ òýðõýí çóóð
Àìðàãàà õàéðëàõ óõàííã¿é áîëäîã.

Монголын их гүрний ба Юаны
гүрний нийгэм эдийн засгийн
байдал

Агуулга
1. Хүннү улсын эдийн засгийн байдал
2. Нирун улсын эдийн засгийн байдал
3. Монголын их гүрний үеийн эдийн засгийн байдал
4. Монголын Юань гүрний үеийн эдийн засгийн
байдал
5. Их засаг хууль ба бусад хуулинд эдийн засагтай
холбогдсон зүйлсийг тусгасан нь

Сэдэв хичээлийн зорилго
Энэхүү сэдвийн зорилго нь эртний
Монголын эдийн засгийн сэтгэлгээний түүхэн
тойм, их хаадын үзэл санаа, эдийн засаг бүрэлдэн
тогтсон нөхцөл, Монголын нэгдсэн их гүрний их
хаадын эдийн засгийн бодлого явуулга
баримтлал, Юань улс байгуулагдсан нь, Юань
улсын дотоод бодлого, Хубилай түүний
залгамжлагчдын гадагш хийсэн аян дайн зэргийн
тухай ойлголтуудыг танин мэдүүлэхэд оршино.

Хүннү улсын эдийн засаг
1. Хүннү улс
байгуулагдсан нь
МЭӨ III зууны
сүүлчээр Монгол нутагт
Хүннү аймгуудыг
нэгтгэсэн хүчирхэг улс
байгуулагджээ. Түүнийг
үндэслэгч нь Түмэн
Шаньюн хүү Модун
(209-176) байв.

1. Хүннү улс байгуулагдсан нь
Модун шаньюйн үед түүний улсын нутаг дэвсгэр
өмнө зүгт Их цагаан хэрэм, умард зүгт Байгаль нуур,
баруун зүгт Ил тарвагатай, дорно зүгт Солонгос хүртэл
уудам болжээ. Модун бүх улсаа зүүн, баруун, төв гэж
хувааж, аравт, зуут, мянгат, түмт гэж цэрэг захиргааны
зохион байгуулалт хийжээ. Улсын төв хэсгийг Модун
өөрөө захирч зүүн баруун гарт нэжгээд ванг томилон
захируулжээ. Модун шаньюйн дараа залгаж суусан Лао-
Шан шаньюй (174-163) үед нийт улсын алба татварыг эмх
цэгцтэй нарийн журамтай болгосноос гадна Хүннү
иргэдийн хүн ам мал хөрөнгийн тоо толгойд ногдуулан
алба татвар авах болжээ.

2. Хүннү улсын аж ахуй
• Нүүдлийн мал аж ахуй нь байгалийн эрхшээлд бүрэн захирагдаж
байсан тул ган, зуд болоход малын тоо толгой хорогдож эдийн
засаг доройтдог байсан
• Тариалан бага сага үүсэж байсан боловч эрхлэгчдийн дийлэнх нь
олзны боолчууд, босуул иргэд байв
• Гар үйлдвэр дэлгэрч, төмрийн хүдэр хайлуулж, төмрийн
боловсруулалт, зэр зэвсгийн үйлдвэрлэл явагдаж байжээ
• Шавар ваар сав, алт мөнгөн эдлэл, эрдэнийн чулуун гоёл
чимэглэл чадмаг хийдэг байсан
• Гар урлал, утас ээрэх, нэхмэл сүлжмэл эдлэл үйлдвэрлэдэг байв
• Хятадтай хааяа хилийн худалдаа хийж, мал аж ахуйн
бүтээгдэхүүнээ гар үйлдвэр, газар тариалангийн бүтээгдэхүүнээр
сольж худалдаа хийдэг байсан.

Нирун улсын эдийн засаг
1. Хэв хууль
Нируны хуулийн
тухай тусгай тэмдэглэл
байхгүй. Зөвхөн аравтын
зохион байгуулалтын
тухай хэсэгт цэргийн цааз
тогтоон дайнд зоригтой
сайн тулалдсан хүнийг
урамшуулан шагнах,
ухарсан хүнийг шийтгэх
нь ерөнхийдөө түгээмэл ёс
байлаа.

2. Нүүдэллэх байдал
Нүүдэллэх байдал Монголын эртний ба хожуу
үеийн нүүдэлчдийнхтэй адил. Зун говиос хойш нүүж,
өвөл говь руу нүүнэ. Нирунчуудын нутгийн тал нь
ногоон өвсгүй хүйтэн мөртлөө адуу үхэр нь хатсан өвс
цасыг идэж маш их тарга авдаг байсан.

3. Малын тоо, аж ахуй
• Малын тоог дурьдсан баримт сурвалж бичиг байхгүй.
Нирун улсын малын тоо, сүргийн бүрэлдэхүүнийг
үзэхэд тэр нь нэг талаар Хүннүгээс уламжлалтай.
• Хамгийн цөөн мал нь тэмээ, хамгийн олон нь хонь
ямаа.
• Нилээд их алт, мөнгөний дархантай
• Малын сүүг хөөрүүлэн исгэж айраг, улмаар нэрж архи
гаргаж байсан

Монголын их гүрний үеийн
эдийн засаг
Монголын их
гүрний үеийн эдийн засаг
нь Чингис хаан ба түүний
үр хүүхдийн хаан сууж
байсан үеэс эхэлдэг.
Нүүдлийн мал аж ахуй
зонхилсон
хязгаарлагдмал суурь
дэвсгэр дээр феодал ноёд
улам бүр өсөж байгаа
тэдгээрийн хэрэгцээг
хангаж чадахуйд хүрсэн
үе юм.

Монголын их гүрний үеийн
эдийн засаг
Их хаадын үеийн эдийн засгийн сэтгэлгээний сайн
муу талыг эрдэмтэд олон янзаар дүгнэдэг. Зарим нь
төрийг эдийн засгийн бодлогыг боловсруулах эх
үүсвэрийг тавьсан гэж байхад зарим нь үүнийг
үгүйсгэдэг. Тухайлбал зарим улс орны соёл эдийн засгийг
устгасан гэж үздэг эрдэмтэд ч бий. Монгол үндэстний
эдийн засгийн хувьд үйлдвэрлэл эдийн засгийг
тарамдуулахад зарим талаар нөлөөлсөн гэж үзэж болох
тал байгаа юм.

Монголын Юань гүрний үеийн эдийн
засгийн байдал
Анх Хубилай
хаан 1271 онд Их
Монгол улсыг Юань
гэж нэрлэн өөрийгөө
хаанд өргөмжилсөн
байна. Хубилай XIII
зууны эцэс гэхэд бүх
Хятад, зүүн өмнөд
Азийн ихэнх орнуудыг
өөрийн мэдэлд
оруулжээ.

Монголын Юань гүрний үеийн
эдийн засгийн байдал
• Дан ганц мал аж ахуйгаас гадна ан гөрөө хийж,
тариалан тарьж, хот суурин байгуулан гар урлал,
арилжаа наймааг хөгжүүлсээр байв.
• Хонин сүргийг тусгайлан өсгөж, малын
дийлэнхийг бог мал эзэлж байв.
• Адуун засгийг тусгайлан тогтоосон.
• Тархай бутархай гар урлал нь бөөгнөрч нэгдсэн
том үйлдвэрийн чанартай болсон
• Язгууртан феодалууд Хотон, Уйгар зэрэг отогийн
худалдаачидтай хөрөнгө нийлүүлэн худалдаа хийж
үлэмж ашиг олдог байв
• Юань улсын сүүлчийн хаан Тогоонтөмөр 1368 онд
Хятадаас хөөгдөн гарснаар Хятад дахь Монголын
ноёрхол унаж Юань улс задрав.

хуулинд эдийн засагтай
холбогдсон зүйлсийг тусгасан
нь
Чингисийн дараа Өгөдэй хаан эдийн засгийн талаар
хууль цаазанд багагүй өөрчлөлт хийж байсан. Үүнд:
• Хууль цааз гаргаж, гааль гувчуурын хуулийг
шийдэж ард олноос татварлан авах зүйлийг
багасгаж, худалдаа наймаа дэлгэрүүлж байсан.
• Өртөө зам байгуулан улааны алтын тоог тогтоож
дотоод гадаадын харилцан нэвтрэх зам харилцааг
хялбар дөхөм болгож байлаа.
• Говь газрыг усжуулах зорилгоор худаг гаргаж
бэлчээр ашиглах боломжийг нэмэгдүүлж байлаа.
• Янз бүрийн эрдэмтэн мэргэдийг шалгаруулан
цуглуулж улсын ажилд хэрэглэж байв.
• Судар бичгийн хүрээлэн байгуулж түүх шаштир
цаг улирлын бичгийг зохион байгуулж иржээ.

Дүгнэлт
Их гүрний үеийн эдийн засаг хэдийгээр байлдан
дагуулалтын чанартай байсан боловч тухайн төр улсын
эдийн засгийн байдлыг боловсруулах талаар багагүй
туршлага үлдээсэн. Улс гүрний эдийн засаг
үйлдвэрлэлийн харьцааг боловсронгуй болгоход багагүй
зүйл хийж боловсруулсан. Өөрөөр хэлбэл төрийн эдийн
засгийн бодлого, улс орны тусгаар тогтнолын нэгэн үндэс
гэж үзэж байв.

Улс төрийн бутралын ба
Манжийн ноёрхлын үеийн
Монголын эдийн засаг

Улс төрийн бутралын үеийн
Монголын эдийн засгийн
байдал (XIV-XVII зуун)
XIV зууны үеэс Дөрвөн Ойрдууд нилээд
нэгдмэл байдлыг олж XVI зууны 2-р хагасаас
хүчирхэгжив. 1368 онд Тогоонтөмөр хаан
Эрдэнэбулган хотыг байгуулсан. Энэ үед Монгол
улсаас явуулж байсан гадаад худалдаа, Их гүрний
үеийн дээрэнгүй бодлого үгүй болж, тэр үед
Монголчуудыг зөвхөн МАА л аварч байв. Мин улсын
хүчирхэг болсон нь:
1. Юань гүрний үед Хятад болон өрнөдийн харьцаа
сайжирсан
2. Хятадын дотор худалдаа, гар үйлдвэрлэл хөгжсөн
3. Хятадууд Тогоонтөмөрийн дараа Монголыг
хуваан захирах бодлого явуулсан зэрэгт оршино.

Монголын эдийн засгийн байдал
(XVII-XX зууны эхэн үе)
Энэ үед Монголын эдийн засагт бага боловч ахиц
гарсан. Энэ үед феодал ноёдын өөр хоорондын тэмцэл
намжиж хот суурин үүсэх хандлага гарч ирсэн бөгөөд
үүнийгээ дагалдан тариалан, гар үйлдвэр, худалдаа
сэргэсэн байна.
Гэвч энэ нь нэг их удалгүй феодалуудын хямрал
тэмцэл болж тасалдсан. Ард түмэн феодал ноёдод татвар
төлөхийн хамт Манжийн хаанд алба өргөх, цэрэгт явах
зэргээр мөлжигдөж байв.

байдал
• Манж нар Халхын 34 хошууг 1725 онд 75 болгожээ
• Засаг ноёдын цалин пүнлүүг эрс нэмсэн.
• Өртөө, хил хязгаарын харуул цагдааны алба, Манжийн
хааны сүрэг, албаны сүрэг адуулах, тариалан тарих, ав
хоморгод орох зэрэг алба барьдаг болсон
• Манж нар аймгийн хаадад цөөн тооны хамжлага үлдээж
албат нарын олонхийг Манж улсын албат болгожээ
• 1725 онд Түшээт ханаас нэг аймаг салгаж Сайн ноён
хан аймаг бий болгожээ.
• XVIII зууны тэргүүн хагаст Зүүн гарын хаант улсын
байлдан эзлэх, Халхыг дарангуйлан захирах зорилгоор
Халхад олон тооны цэрэг суулгаж байв

байдал
• Зүүн гарын дайнд Халхаас маш их хэмжээний
цэрэг, мал хөрөнгө дайчлан гаргаж байжээ. Жилд
230000 морь, 2000000 хонь, 252000 гаруй ямаа,
30000 эсгий дайчлан гаргасан.
• Үхрийг ердийн хөсөгт ашиглах явдал XVII зууны
2-р хагаст эхэлжээ. Манжийн үед мал өсөөгүй
харин улам доройтсон нь тодорхой.
• Манжийн үеийн тоо томшгүй алба татварыг төлөх
төлбөрийн хэрэгсэл нь мал болж байсан. Энэ нь
малын тоо буурах гол шалтгаан болсон.
• Монголчуудын гар урлал нь төмрийн ба модны
дархны ажил, арьс нэхий элдэх, сур томж үйлдэх,
эсгий хийх зэрэг нилээд олон зүйл байсан. Хүрээ,
сүм хийдийн дэргэд гар урлал нилээд сайн
хөгжсөн, зураг, төмрийн дархан г.м

байдал
Манжийн төр улс орны албан татварыг зохицуулж байв.
Албан татварын үндсэн 3 хэлбэр байсан. Үүнд:
1. Манжийн хаанд өргөх татвар
2. Засаг ноёдод өргөх татвар
3. Хутагт хувилгаадад өргөх хийдийн татвар
Манжийн хуулинд засаг ноёдын өөрийн хамжлагаас авах
татварыг тогтоохдоо жил бүр өөрийн албатаас 20 хонь
бүрт 1 хониор, 40 бол 2 хониор татвар авна гэж
тогтоожээ.

байдал
Монгол улсыг Манж Чин улсын төр эдийн засгийн
хавсарсан хэлбэрийн МАА-тайгаа хослуулан эдийн засгийн
харилцааг зохицуулах нь Манж улсын сонирхол байв. Гэвч
үндэсний дэвшилтэт үзэлтэй ноёд эдийн засгаа бие даасан
байдалтай байлгахын тулд:
1. Хошуу нутгийн ардуудад оногдох Манжийн татварыг
багаар оногдуулахыг оролдсон
2. Өөрийн газар нутгийн ашигт малтмалыг гадаадын харьяат
иргэдэд ашиглуулахгүй байхыг эрмэлзсэн.
3. Малын ашиг шимийг бүрэн ашиглах арга ухааныг
малчдад сургав.
4. Ухаалаг хэрэглээг эзэмшүүлэн аж ахуйн бус байдлыг
арилгахыг оролдсон.
5. Гар үйлдвэрлэлийг айл бүрт эрхэлж сургах аргад сургав
6. Эдийн засагт илүүдэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх аргад
суралцуулав.

байдал
Гэсэн хэдий ч аж ахуй эрхлэл арга ухаан Монголчуудад
дорвитой хөгжөөгүй ажээ. Үүний шалтгааныг эрдэмтэд
янз бүрээр тайлбарладаг. Үүнд;
1. Байгалийн баялаг их учир барагтай юмыг тоодоггүй.
2. Нүүдлийн МАА-г их анхаарснаас аж ахуй эрхэлж
хуримтлуулахыг зохих түвшинд бий болгоогүй.
3. Байгалийн бэлэн баялаг нь аж ахуй эрхлэлтийг
сулруулсан онцлогтой

Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын
нийгэм, эдийн засгийн байдалд
гарсан өөрчлөлтүүд

Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын нийгэм, эдийн
засгийн байдалд гарсан өөрчлөлтүүд
Ард түмний үндэсний ухамсар сэргэн
дээшилж, улс орны улс төр, эдийн засаг, соёлыг
хөгжүүлэх талаар олон янзын шинэ саналууд
дэвшин гарч байсан байна. Тухайлбал:
• 1914.02 сард дээд, доод танхимтай улсын 2
хурлыг бий болгож, ард иргэд идэвхтэй
оролцох болсон.
• Нийслэл хүрээний сонин бичигтэй ард
түмнийг улс орныхоо төлөө зүтгэхэд нь нэмэр
болохуйц ухааруулсан, зоригжуулсан
зүйлүүдийг бичсэн байдаг.
• 1915 онд Түшээт ханы Мээриндорж
аймгуудын дунд өртөө байгуулъя, Богдын
шавьд өртөөний алба ноогдуулъя гэдэг санааг
бага хуралд тавьж байжээ.
• 1916 оны 03 сард лам Ёндонжамц улсын дээд,
доод хуралд Монголын дотоодод ургадаг цайг
ашиглан улсын баялгийг арвитгах талаар
санал дэвшүүлж байжээ.

Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын нийгэм,
эдийн засгийн байдалд гарсан
өөрчлөлтүүд
Төрийн тусгаар тогтнол, нийгмийн харилцааг зорхицуулах
талаар хийсэн өөрчлөлтүүд:
• Монгол Улсын газар нутаг, хил хязгаарыг батлан
хамгаалах зорилгоор 4 аймгаас цэрэг дайчлан татаж,
баруун зүүн хязгаарыг тохинуулах сайд нарыг томилон
суулгасан.
• 1912 онд Хужирбуланд цэргийн сургууль бий
болгож, байлдааны урлагийг зааж байсан. Манж улсын
үеийн цэргийн зохион байгуулалтыг өөрчилж байсан.
• 1913 оны 02 сард ерөнхий сайд Намнансүрэн Оросын
тусгай төлөөлөгч И.Я. Коростовецтэй хэлэлцэж “Монгол
цэргийн бригадыг бий болгох Хаант Оросоос цэргийн
сургагч авч ирэх гэрээнд гарын үсэг зурсан.
• Монгол Улсын хууль цааз боловсруулах тусгай комисс
байгуулагдаж, тэр үеийн боловсролтой гэгдэх О.Жамъян,
Магсаржав, Бат-Очир, Пүрэвдож, Минжүүр нар байлаа.

Тэд манжийн үеийн хууль зүйлийн бичиг нийт 396
дэвтэр, монголчуудын хэв хуулийн дурсгал зэргийг
нэмж, хасаж, эмхлэн 1913-1918 онд зарлигаар тогтоосон
”Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг” 65 дэвтрийг
зохион дуусгажээ. Шинэ зохиогдсон хууль цаазын
бичигт монголын нийгмийн өвөрмөц харилцааг
зохицуулахад чиглэгдсэн олон зүйлийг нэмж залруулсан
боловч урьдах үеийн харгис ёс дэглэм оршсоор байсан.
Жишээ нь: гав гинж, дөнгө зүүх, нойтон ширээр ширлэх,
зодох занчих зэрэг харгис цээрлэлүүд хэрэглэж байхаар
хуульд заажээ.

Эдийн засгийн амьдралд гарсан өөрчлөлтүүд:
• Богд гэгээний засгийн газар тулгар төр байгуулагдсанаас
хойш Монголын аливаа орлогын албан татвар манжид
зарцуулагдахаа больж МонголУлсын санд” орох болсон.
1912 оноос Ховд, Улиастай, Хиагт зэрэг газар гаалийн
албан татварын албыг нээж, хүрээнд “Гаалийн хэргийг
ерөнхийлөн шийтгэх яам” байгуулагдсанаар улсын сан
нэмэгдэх болсон. Зөвхөн Хятад, Монголын худалдаанд
гаалийн татвар авч, бусад гадаад худалдаанаас татвар
авдаггүй байсан.
• Монголд нээгдсэн гадаадын хөрөнгө
оруулалттай “Монголор”алтны уурхайтай 1912 онд гэрээ
байгуулж монгол түшмэдээр хянуулан, бүх олсон
алтны 16.5хувийг улсын санд алтаар болон Орос цаасан
мөнгөөр оруулж байхаар болсон.

Олноо Өргөгдсөн Монгол улсын нийгэм,
эдийн засгийн байдалд гарсан
өөрчлөлтүүд
• Монгол Улсын засгийн газар 1914.03 сард газар
тариаланг ашиглах талаар журам гаргасан. Энэ ажлыг
өрнүүлэхдээ эхний удаа улсаас эд материалын тусламж
үзүүлж, тарьсаны дараа 3 хувийнх нь 1%-ийг үр болгож,
1%-ийг улсын санд өгч, 1%-ийг нутаг хошууны иргэдийн
хэрэгцээнд гэсэн хувиараар явуулав. Энэ шийдвэр төдий
л үр дүн өгөхгүй байсаар 1919 онд хүчингүй болсон.
• 1916 оны байдлаар Монгол Улсын төсвийн орлого 6 сая,
зарлага 6 сая байсан нь орлого нь зарлагаа нөхөж
чадахгүйд хүрсэн тул жилээс жилд алдагдалд орж,
Оросоос 5 сая рублийн зээл авч байжээ.

Монгол оронд доорхи жижиг үйлдвэр, аж ахуйнууд
байгуулагдсан.
а/. Монголын алтны уурхайн эзэд Хараа голын эрэг дээр усны
халуун уурын хүчээр тээрэм барих зөвшөөрөл авсан.
б/. 1915-16 онуудад Налайхын Чулуун нүүрсний уурхай
ажилласан.
в/. 1915 онд Орос Монголын хэвлэлийн газар байгуулагдсан.
г/. Цахилгаан станц, туйпууны заводын барилга баригдаж
эхэлсэн.
д/. 1915 онд Орос хүрээнд “Монголын үндэсний банк”
байгуулсан.
е/. Цахилгаан мэдээний хороо байгуулагдсан, Дундад Иргэн Улс,
Орос, Монгол гурвыг холбосон ба дотроо Улиастай, Ховд, Хүрээ,
Хиагтыг холбосон байлаа.
ё/. 1912 онд Орос улсын худалдаа үйлдвэрийн яамны
төлөөлөгчдийн газар байгуулагдсан байна.

• Õ¿í õ¿ì¿í áîëîõûí ñóóðü õ¿ì¿¿æèë
Õ¿í õºãæèæ òºëºâøèõèéí ñóóðü ñóðãàëò
Ýíý õî¸ðûí õîëáîîñ íü èðãýí òàëäàà íèéãýìøèë,
áèå õ¿í ãýäýã òàëäàà òºëºâøèë þì.

• Àÿãàòàé öàé ãàøèëñàíûã àìñààä àñãàæ
áîëäîã
Àìðàãèéí ñýòãýë ãàøèëñàíûã àìàð ìýäýæ
áîëäîãã¿é
¯¿ö õîîë ìóóäñàíûã ¿íýðëýýä ìýäýæ áîëíî
¯çýë ñàíàà õóâèðñàíûã ¿íýñýâ÷ ìýäýõ
àðãàã¿é

Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý
• Ìàë õºðºíãºíä õàíäàõ ñýòãýëãýý ( ìàë ¿éëäâýðëýëèéí,
õóðèìòëàëûí ,ã¿éëãýýíèé õýðýãñýë áîëîõ íü): Õîò àéë ãýã÷
òýðõ¿¿ íýãæ áîë í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí ÷óõàìõ¿¿ àìèí ñ¿íñ
áîëñîí áýë÷ýýð àøèãëàëòûí íýãæ, ìàë ìàëëàãààíû íýãæ,
íóòàãøèë í¿¿äëèéí íýãæ, õºäºëìºð çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãæ
ìºí.Ìîíãîë÷óóä ìºíãºí òýìäýãò, öààñ, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº ìýò íü
¿ðæäýãã¿é,ÿâäàãã¿é, ºñäºãã¿é ¿õìýë õºðºíãº ìýòýýð
òºñººëºãääºã áàéæýý.Õ¿íí¿ãèéí ¿åýñ íààø ìîíãîëûí ò¿¿õýíä
ÿìàãò çîîñîí ìºíãº, Þàíü ã¿ðíèé ¿åýñ öààñí ìºíãº ã¿éëãýýíä
õýðýãëýñýýð áàéñàí àòàë õîíü- âàëþòûã á¿ðýí øàõàí ãàðãàæ
÷àäàëã¿é XX –ð çóóíä çîëãîñîí áèëýý.

• Ãàçðûí áàÿëàã áýë÷ýýð óñàíä õàíäàõ ñýòãýëãýý ( Ãàçðûã
í¿¿äýë÷èä ¿éëäâýðëýëèéí õýðýãñýëèéí õóâüä áýë÷ýýð áîëãîí
àøèãëàäàã áîëîâ÷ ºì÷ëºäºãã¿é, çºâõºí ýçýìøèæ àøèãëàäàã þì.
Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ãàçàð áîë ýýæ .”Õàëõ æóðàì” ( 1725 îí) “
õàçààðò ìîðèíä óñ ýñ ºãâººñ ø¿äëýí õîíü àâ” ãýñýí öààç áóé.
Áýë÷ýýð íóòãèéã ìîíãîë÷óóä ºíºº ÷ ºì÷ëººã¿é áºãººä “ Õàçààð
áàãòâàë èäýõ, õàÿà áàãòâàë áóóõ” õóó÷èí óëàìæëàëûã
õàäãàëñààð áàéíà.)
• Îþóíû áàÿëàãò õàíäàõ ñýòãýëãýý : ( “ Ýðäìèéí áàÿí äýýä,
ýäèéí áàÿí àäàã ” Ýðäýì ìýäëýã áîë áóñäàä ºãºõ òóòàì óëàì
¿ðæäýã áàéíà.Õàðèí àëò ýðäýíýñ áîë áóñäàä ºãºõºä õîðîãäîæ
ººðºº õîîñîí ¿ëäýõ àæýý. Èéìýýñ õýíä ýä áóé ò¿¿íä õàðàì áóé
ãýäýã. “ Ýäýýð áèåý ÷èìýõýýð ýðäìýýð áèåý ÷èì, ýðõýì áàÿí
ýðäýì íîì ” )

• Ýäèéí áàÿëàã ¿ë õºäëºõ õºðºíãºíä õàíäàõ ñýòãýëãýý:
Ìîíãîë÷óóäàä ýä õóðààõ óëàìæëàë áàðàã áàéõã¿é. Òýäíèé
ýðõëýí àæ òºðäºã “ õºäºëãººíò ¿éëäâýðëýë” íü ¿ë õºäëºõ
õºðºíãºòýé ÿìàãò çºð÷èëääºã.Õàðèí çîõèñò õýðýãëýý, àðâè÷
õÿìãà÷ çàíøèë íèéòëýã áàéíà.Ýíý íü í¿¿äëèéí àæ àõóéí íýãýí
îíöëîã þì.”Õóðààõûí áàõàíä á¿¿ øóíà, õýðýãëýõèéí çîõèñò
ìýðýãø”ãýäýã ñóðãààëä á¿ðíýý øèíãýñýí áàéíà.Äîðíî äàõèíû
óëàìæëàëò ñóðãààëààð õ¿íèé àìüäðàëûí àç æàðãàë ãýäýã íü “
ñýòãýëèéí àìãàëàí ” ìºí. “ Ñýòãýëèéí àìãàëàíàã æàðãàë, áèåèéí
àìãàëàíã ýð¿¿ë ãýíý.” ãýæ ñóðãàäàã.Àëòûã “ îðîéä íü
ãàðøã¿é æàðãàë, ¸ðîîëä íü õ¿ðøã¿é çîâëîí àâ÷èðäàã “ãýæ
õýëäýã. Õºäºëãººíò ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäýñí õýðýãöýý íü
õºäºëãººí áîëîõîîñ ñóóðüøèë áèø áîëîé.

• Õóäàëäàà àðèëæààã ¿çýõ ñýòãýëãýý : Ìîíãîë÷óóä íàéìàà
àðèëæààã òºäèéëºí òààøààäàãã¿é óëàìæëàëòàé þì. Ýíý íü
òýäíèé ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé íýãýí ñîäîí îíöëîã áîëíî. Ýçýí
×èíãèñèéí “ Èõ Çàñàã” õóóëüä àðèëæàà íàéìàà õèéæ 3 äàõèí
äàìïóóðñàí õ¿íèéã øèéòãýõ çààëò áàéäàã. Ìîíãîë÷óóäûí ìàë íü
ýäèéí áîëîí ñýòãýëèéí áàÿëàã áîëæ îþóíû öýíãýë ýäë¿¿ëäýã
áîë àðèëæàà õóäàëäàà íü ÿìàãò ñýòãýëèéã ãóòààæ,
ñýòãýëýýð õîõèðîîíî ãýæ ¿çäýã àæýý.Òèéìýýñ íàéìàà õèéñýí
õîéíîî àâñàí ºãñºíäºº ºëçèéòýé áîëòóãàé ãýæ áèëýãääýã àæýý.

• Í¿¿äýë÷äèéí ìýäýýëýë õàðèëöààíû ñýòãýëãýý:
Ìîíãîë÷óóäûí ìýíä÷èëãýýíä “ Ñîíèí ñàéõàí þó áàéíà”
ãýäýã ¿ã ÿìàãò îðîëöîæ áàéäàã íü øèíý ìýäýýëëèéã
ýðýõ ºíèéí óëàìæëàë þì. XIII çóóíä ºðòºº ãýã÷èéã
áàéãóóëæ òºðèéí ìýäýýëëèéã ìîðèîð áóóõèà÷ëàí
äàìæóóëäàã áàéâ.Ëîäîíãèéí Ò¿äýâ õýëýõäýý “
Ìîíãîë÷óóäûí íýãýí èõ îíöãîé øèíæ áîë øèíæýý÷ çàí
þì”ãýñýí íü í¿¿äýë÷èä áýë÷ýýð íóòàã, öàã àãààð, ìàë
ñ¿ðýã, õºðø àéë, õ¿ çîíûã ÿìàãò “ øèíæèæ” àæ
òºðäºã.

• Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèë
,õóâüñàë,¿å÷ëýë ( Ìîíãîëûí í¿¿äëèéí àæ àõóéã ýðõëýí àæ
òºðºõ óõààí íü á¿õýëäýý àæ àõóéã ýðõëýõ íýãýí îíîë
ìºí.Ãàãöõ¿¿ òýð îíîëûã öýãöëýí áè÷èæ áè÷ìýë íîìëîë ñóðãààë
áîëãîõ ¸ñòîé. ¯õýð òýðãýýð æèíä ÿâàõ öàãò ÿìàð òýðýã õýäèéä
áýëòãýõ, ÿìàð ¿íýýð õºëñëºõ ýñâýë õóäàëäàæ àâàõ, à÷àà
áàðàà õýä¿é ¿íý, õºëñ òºëºõ, àëü õýð à÷àà à÷èõ, õýä¿é
õóãàöààíä ÿìàð çàðëàãà çàðæ ÿìàð îðëîãî îëîõ ìýò íü ýäèéí
çàñàã áèçíåñèéí áîäëîãî áóþó ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý
áîëíî.Æèí òýýõýä õàëõ, õàð÷èí ãýæ õî¸ð àðãà áàðèë áóé ãýõ
ìýò í¿¿äýë÷íèé øèíæëýõ óõààí õºãæñºí áóé. )

• Äýýðõ ìàÿãààð àæ àõóé ýðõëýõ àðãà áàðèë, îþóí
ñýòãýëãýýíä äýâøèë ãàðñààð ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý íü
äýâøèí ººð÷ëºãäñººð èðñýí áàéíà. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéã ìîíãîë îðíû ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿å
øàòòàé õàðüöóóëàí õýä õýäýí ¿å÷ëýëä àíãèëñàí þì.¯¿íä:
1. Ìîíãîë íóòàãò ò¿ð¿¿ ôåîäëûí óëñóóä ¿¿ñýí õºãæèõ ¿å áóþó
í¿¿äëèéí àæ àõóéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæëèéí
ýõýí ¿å. Ýíý ¿åä Õ¿íí¿, Ñÿíüáè, Íèðóí, Æóæàí,Ò¿ðýã,
Óéãóðûí õààíò óëñóóäûí óëñ òºð- öýðýã, ýäèéí çàñãèéí
áîäëîãî, àëáà òàòâàð, äîòîîä õóäàëäàà, ãààëü õóðààìæ
õèéãýýä òýäãýýð óëñûí öààç, çàñàãò òóññàí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíèéîíöëîãèéã ñóäëàõ àñóóäëûã ýíä õàìðóóëíà.

2. Ìîíãîëä íýãäñýí óëñ áàéãóóëàãäàí ôåîäàëûí õàðèëöàà òºëºâøèí
öýãöðýõ ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýã òóñãàéëàí àâ÷
¿çíý. Ýíý ¿åèéí ìîíãîëûí Èõ Õààäûí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî,
ÿâóóëãà, ñýòãýëãýý íü í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéãààð äàãíàí àæ
òºðäºã, òàëûí í¿¿äýë÷äèéí àæ òºðëººñ õýòèéäýí äàâæ
í¿¿äýë÷èä õèéãýýä ñóóðèí àæ òºðºëò îëîã àðä ò¿ìíèé àæ
àõóéã ýðõëýõýä áèé áîëîõ ýäèéí áàÿëàãèéã ýçýìäýí, äýëõèéí
òàëûã ýçëýñýí èõ ã¿ðíèé íóòãèéã çàõèðàõ æè÷
ñýòãýëãýýòýé áàéñàí íü ìýäýýæ áèëýý. Ãýõäýý ìîíãîëûí Þàíü
ã¿ðíèé ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî íü ýðõáèø ÿëãàâàðòàé
ãýæ ¿çýæ äýä õýñýã áîëãîí ñóäëóóøòàé þì.

3. Ìîíãîëûí èõ ã¿ðýí çàäàð÷ õààíò òºð íü àëäðàí îëîí
æèæèã íî¸äûí ýðõøýýëä îðæ äîòîîäûí óæèä ñàìóóíä
¿éìýí ñàðíèõ ¿åèéã àâ÷ ¿çíý. Ýíý ¿åèéí ìîíãîë÷óóä
ýäèéí çàñãèéí ñàëàíãèä áóòàðìàë áàéäëàà õóóëü
öààçààð øàõàí íýãòãýõèéã ÷àðìàéæ áàéí áàéí
íî¸äûí ÷óóëãàí ÷óóëæ îëîí öààç òîãòîîæ ýâëýõ
íýãäýõèéã õè÷ýýâ÷ çýðãýëäýýõ èõ ã¿ðíèé èë
äàëä ÿâóóëãàä àâòàí õàðèëöàí äàéòàæ ýâäðýí
ñàðíèñààð áóñäûí ýðõøýýëä îðñîí áèëýý.

4.Ìàíæèéí ýçýðõèéëëèéí 200 îð÷èì æèëèéí ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýã àâ÷ ¿çíý.Ýíý ¿åä ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò áóëààí
ýçëýã÷äèéí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî õýðýãæèæ, àðä îëíû àæ
àõóé íü äîòîîä ãàäààäûí ìºëæèã÷äèéí äàâõàð òàëõèíä àâòàæ
áóóðàí äîðîéòñîí áèëýý. Ýíý ¿åä ìàë÷èí ìîíãîë õ¿í àëáà
ãóâ÷óóðààñ çàéëñõèéõûí òóë ìàëàà ÿìàãò äóòóó òîîëóóëàõ,
áàãà ºñãºõ,àæ àõóéí àæëààñ õºíäèéðºí õèéäýä øàâèëàõ,
óëìààð õ¿í àìûí ãýðëýëò áóóð÷, òºðºëò ñààð÷, íèéãìèéí
ñýòãýëãýýíä õîéðãî èäýâõèã¿é õàíäëàãà ãàçàð àâñàí.,îëíîîð
ÿäóóðàí äîðîéòñîí ¿å áîëíî.

5. XIXçóóíû ýöýñ XX ýõýí ¿åñ ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé
òóéëûí ñîäîí ¿å þì. Ýíý ¿åä õàðèéí ýçýðõýã÷äèéí 200 æèëèéí
ìºëæëºãèéí áàëãààð ìîíãîëûí í¿¿äëèéí àæ àõóé ìºíºõí äîðîéòîæ,
í¿¿äýë÷ ìîíãîë÷óóä ìàëã¿é áîëæ èõ çàì ,ýëäýâ ñóóðèí áàðààäàí
òîõèîëäëûí îðëîãîîð àìü óëæèõàä õ¿ð÷, õýðìýë, áîñóóë,
ãóéëãà÷èí, áàäàð÷èí ãýãäýõ õ¿ì¿¿ñ îëøèð÷ õàðèéí æóóë÷èí
ñóäëàà÷èä ìîíãîë÷óóä ìºõºæ áàéíà óó õýìýýí áè÷èõ áîëñîí þì.
Òèéìýýñ ¿íäýñíèé äýâøèëò ¿çýëòýí íàð àæ àõóéãàà ñýðãýýí
òýíõð¿¿ëýõýýð ýëäýâ ñóðãààë, óõóóëàõ áè÷èã áè÷èæ
òàðààõ, àðä îëîí çàðãà òýìöýë õèéõ, ò¿ðõýðýí áîñîõ, õàðèéí
ýçýðõýã÷¿¿äèéã ýõ îðíîîñîî ãàðãàõûã ÷àðìàéõ, óëìààð çýâñýãò
òýìöýëä áîñîõîä õ¿ðýýä áàéâ.

Äýëõèé äàõèíàà ÷ èìïåðèàëèñò êîëîíèéí ñèñòåì çàäðàõ,
¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òýìöýë
õóðöäàí, øèíý çàëóó óëñóóä áèé áîëæ áàéëàà.
Ìîíãîë÷óóä ÷ ìºí õàðèéí ýðõøýýëýýñ ãàð÷ òóñãààð
óëñ áîëæ, òºäºëã¿é òóñãààð òîãòíîëîî ýðã¿¿ëýí
àëäàæ áàñ äàõèí îëæ ãýõ ìýòýýð óëñ òºð- ýäèéí
çàñàã ýðõ ÷ºëººíèé ýãçýãòýé òýìöëèéí ¿å áàéëàà.
Ýíý ¿åèéí íéèãìèéí ñýòãýõ¿é íü íýí ºâºðìºö þì.
Ò¿¿íèéã òóñãàéëàí ñóäëóóøòàé áàéäàã áèëýý.

6. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé øèíý ¿å ãýæ Àðäûí
õóâüñãàëààñ õîéøèõ ¿åèéã æè÷ àâ÷ ¿çýýñ çîõèìîé. Ýíý ¿åä
óëñ îðíûõîî óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ýäèéí çàñãèéí õóâüä
áýõæ¿¿ëýõèéã ÷àðìàéæ, ìºëæèã÷ àíãèéí ýäèéí çàñãèéí
¿íäñèéã óñòãàõ, ãàäààäûí øóíàõàé êàïèòàëûã øàõàí ãàðãàõ,
õºãæëèéí êàïèòàëèñò áóñ çàìààð çàìíàõ, ýõ îðîíäîî ñîöèàëèñò
íèéãýì áàéãóóëàõ, áèå áèåý íºõºí õàíãàñàí îëîí ñàëáàðò ýäèéí
çàñàãòàé áîëîõ, ýäèéí çàñãèéí õýòèéí òºëºâëºãººòýé
õºãæ¿¿ëýõ, ñîöèàëèñò õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäòàé ýäèéí
çàñãèéí õàðèëöààãàà õºãæ¿¿ëýõ, îéðòîí íÿãòðàõ, õºãæëèéí
ò¿âøèíã æèãäð¿¿ëýõ, ãýõ ìýò áîäëîî õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ.

Ò¿¿õýí ýíý ¿åä ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíä äýâøèë ãàð÷
ñîíãîäîã óëñ òºð ýäèéí çàñãèéí óõààí, ìàðêñèçì ëåíèíèçìèéí îíîë
ãýõ ìýò øèíý ñóðãààë îíîë íýâòðýí èðñýí áîëîâ÷ ººðèéí ÿçãóóð
ñýòýëãýýãýý îðõèí ÿìàãò áóñäûí àì õàðæ, ãàäààäûí çºâëºõ
ìýðýãæèëòýí íàðò çàõèðàãäàí ãàäíû òóðøëàãà îíîëûã àëáàäàí
íýâòð¿¿ëæ, àìæèëò, àëäàñûã ¿éëäýí, àëäàà îíîî àëü àëèíûã
¿çýæ òóóëñàí áàéíà.Ýíý ¿å íü íàðèéâ÷ëàí ¿çâýë äîòðîî õýä
õýäýí õýñýã áîëæ õóâààãäàõ áîëíî.
7. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèõ áîäëîãî
õýðýãæ¿¿ëýõ ¿åýñ ýõëýí ìîíãîëûí íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíä ýðñ õóâèðàë ãàð÷ èðëýý. Íèéãìèéí áàÿëàãèéã
¿íýëýõ, á¿òýýõ, õóâààðèëàõàä õàíäàõ ñýòãýëãýý îãöîì
ººð÷ëºãäºæ ýíý íü ¸ñ ñóðòàõóóíû óëàìæëàëò áàðèìòëàëä ÷
òóñàæ áàéíà.

Òîâ÷ ä¿ãíýëò: Ìîíãîëûí èõ ã¿ðíèé ¿åèéí
ºìíºõ ¿åèéí ÝÇÑýòãýëãýý. Ýðòíèé ìîíãîëûí ÝÇÑ-
íèé ò¿¿õèéí òîéì.
1. Ýðòöàãèéí ìîíãîë÷óóäûí ºâºã äýýäýñ îþóíû õèéãýýä ýäèéí
ñî¸ë, àæ àõóéí áàéãóóëàëòûí ñýòãýëãýýíèé òºâøèí íü òóõàéí
öàãèéíõàà áóñàä ¿íäýñòýí óãñààòàí íàðààñ îíöãîéðîí
ò¿ð¿¿ëýýã¿é, îðõèãäîí ãýýãäýýã¿é ººðèéí çàìààð, ººðèéí
æàì ìàíäàë, áóóðëûã ¿çýí òóóëæ îðøñîîð áàéæýý.
2. Ìîíãîë íóòàã äàõü ýðòíèé óëñóóäûí àæ àõóé íü í¿¿äëèéí ìàë
àæ àõóé ãîëëîñîí áîëîâ÷ òàðèàëàí, óðëàë, àâ øóâóó ýðõëýõ
ÿâäàë õàâñàðãà áîëý áàéæýý. Òèéìýýñ îëîí ñàëáàðò ýäèéí
çàñàã íü íýí õîæóó ¿¿ññýí áóñ õàðèí ýðò öàãààñ óëàìæëàí
îðøñîîð èðñýí áàéíà. Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé íü áóñàä
ñàëáàðóóäààñààà èë¿¿ ºãººæòýé áîëæ òºëºâøñºí òóë ýäèéí
çàñãèéí ãîëëîõ ñàëáàð áîëæ õºãæñºí áàéíà.

3. Ýðòíèé óëñóóäûí ºì÷èéí õàðèëöààíä îâîã á¿ëãèéí
ºì÷ººñ èõ ãýð á¿ëèéí ºì÷èä óëìààð õóâèéí ºì÷èä
øèëæèõ ÿâö àëàã öîîã õóðäòàéãààð ÿâàãäàæ
áàéæýý. ªì÷ëºõ ãîë áàÿëàã íü ìàë áàéâ.
4. Õ¿íí¿, Íèðóí, Õÿòàä çýðýã ò¿ð¿¿ ôåîäëûí óëñ
á¿ðýëäýæ õóâààðèëàëòûí õàðèëöààíä òýãø áóñ
çàð÷èì õýðýãæèæ ýõëýñýí òºäèéã¿é àëáà ,
òàòâàð, ãóâ÷óóð, ò¿ðýýñ ãýõ ìýò íýð òîìü¸îä
õýðýãëýýíä õýâøñýí áàéíà.

5. Ìîíãîë íóòàã äàõü ýðòíèé óëñóóäàä ìºíãºíèé íýãæ
áîëãîæ õîíü, ñ¿õ, õóòãà, çîîñ çýðýã àðèëæààíû
ò¿ãýýìýë òýíö¿¿ëýã÷ õýðýãëýæ áàéæýý. Ýíý íü
ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé õóâüä òóõàéí
õºãæëèéí òºâøèíä áóé áóñàä àðä ò¿ìí¿¿äèéí àäèë
çýðãýìæèä áóéã èëòãýæ áàéãàà õýðýã.
6. Ýíý ¿åä õýä¿é ìàëûã ºì÷ëºõ õóâèéí ºì÷èéí õàðèëöàà
¿¿ñýí òîãòîæ áàéñàí áîëîâ÷ “ ãàçàð áîë óëñûí
¿íäýñ ” ãýäýã áàðèìòëàë ÷óõàë áàéæýý.Íóòàã
ãàçàð íü õààí ýçíèé ìýäýëä áàéâ.

7. Ìîíãîë íóòàãò îðøèæ àãñàí ýðòíèé óëñóóä çýðãýëäýýõ ñóóðèí
òàðèàëàíãèéí îðíóóäòàé ººð ººðèéí óëàìæëàëò áàðààãààð
ÿìàãò àðèëæàà ã¿éëãýý õàðèëöàæ èðñýí áºãººä
õóäàëäààíäàà àëü àëü íü ïðîòåêöèîíèñò áîäëîãî áàðèìòàëæ,
çýð çýâñýãèéí òºðëèéí áàðààíä õîðèã ( âåòî ) òàâüæ, õýí
õýíèéõýý öýðãèéí õ¿÷íèéã çóçààòãàõ ç¿éëñèéã õàðèëöàí
àðèëæàõã¿é, ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëîî àëäàõã¿é, äàéí
ñàìóóíã¿é àæ òºðºõèéã ÷àðìàéæ áàéæýý.
8. Ýíý ò¿¿õýí ¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé óëàìæëàë íü
õîæóó ¿åä óëèðàí ºâëºãäºæ, áàÿæèí õºãæñººð èðæýý.

Ëåêö11: Ýðòíèé Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õýí òîéì
• Ìîíãîë äàõü ýðòíèé óëñóóäûí àæ àõóé ( Ìîíãîë íóòàãò
äàðóé 800.000 æèëèéí òýðòýý ýðòíèé õ¿í àæ òºðæ
èðñýí óë ìºð îäîîãèéí Áàÿíõîíãîð àéìãèéí íóòãààñ
îëäæýý. Ýõ ñóðâàëæ :Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õ.òýðã¿¿í
áîòü ÓÁ 2003 60äàõü òàëä. Ýðòíèé ñóäëàà÷äûí
òýìäýãëýñýí÷ëýí ìîíãîë íóòãàò îðøèæ áàéñàí ýðòíèé
õ¿ì¿¿ñ õ¿ðëèéí ò¿ð¿¿ ¿åä àãíóóðààñ ìàë àæ
àõóéä øèëæèõ ÿâö óëàì ã¿íçãèéðýí ìàëûíõ íü òîîíû
á¿òöýä õîíü äèéëýíõè áîëñîí íü ºíººãèéí òºðõòýé
í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéòàé áîëñîí áàéíà. Ýõ
ñóðâàëæ: Ý.À. Õîâîãîðîäîâà. Äðåâíÿÿ Ìîíãîëèÿ. Ì.
1989 Ñòð-120 .

Ýðòíèé Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí
Õ¿íí¿ãèéí ¿åèéí áóëøíààñ ìàø íàðèéí õèéöòýé íîîñîí íýõìýë, ýñãèé
óðëàë, íýõìýëä çîðèóëàí áýëäýæ ýýðñýí íîîñîí óòñàí ò¿¿äýã íýã
áóñ îëäñîí áóéã ¿çâýýñ òýìýý õîíèíû íîîñîîð æèãä íàðèéí ýýðñýí
,îí÷ ñàéòàé íàðèéí óòàñ áàéñàí íü íýõýõ ýýðýõ íü äàí ãàö ãàð
àæèëëàãààòàé áóñ îíüñîí õºäºëã¿¿ð, ýýð¿¿ë ìýòèéã
õýðýãëýæ áàéñàí ãýäýã ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýâ.Ãàçàð áîë óëñûí
¿íäýñ ãýæ ¿çäýã áàéæýý.Ìîíãîëûí á¿õ ò¿¿õèéí òóðøèä ãàçàð
íü òºðèéí ìýäýëä áàéëàà. Îëîí ñàëáàðò ýäèéí çàñàã íü íýí
õîæóó ¿¿ññýí áóñ õàðèí ýðò öàãààñ óëàìæëàí ìàíäàë
áóóðëûã ¿çýí îðøñîîð èðñýí ãýæ ¿çýõýä áîëíî.Íàñ áàðàã÷äûã
äàãàëäóóëàí ãýðãèé, ýä ìàë, çàðö íºõäººñ íü õàìò îðøóóëæ
áàéñàí íü ºíºº ìàëòëàãààð íîòëîãäñîîð áàéãàà áºãººä ò¿¿íèé
óëáàà íü XII çóóíä ÷ òàñðààã¿é áàéñíûã Ò¿ìäèéí Àëòàí õààí
(1507-1588) 1578 îíä çàðëèã ãàðãàæ öààçàëñàíûã ò¿¿õ
øàñòèðò òýìäýãëýñýí áàéíà.)
• Àðèëæàà õóäàëäàà

• ªì÷èéí õàðèëöàà( Àëóíãîî íàñ áàðñàí õîéíî àõ ä¿¿ òàâóóëàà
ºì÷ºº õóâààõ áîëæ Áýëã¿í¿òýé, Á¿ã¿í¿òýé, Áóõà õàòàãè,
Áóõàòó Ñàëæè äºðâ¿¿ëýý þìàà õóâààæ àâààä “ä¿¿ Áîäîí÷àð
ìóíàõãèéã áÿäóó ãýæ óðàãò ¿ë òîîöîæ õóâü ýñ ºãºâ “ ãýæ
ãàðäàãýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî )
• Õóâààðèëàëòûí õàðèëöàà ( Ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä
öýðãèéí îëç, àíãèéí õèøèã, òýíãýðèéí ºãººæèéã òýãø
õóâààðèëàõ çàð÷èì íî¸ðõîæ áàéâ.Îäîî ÷ ãýñýí Êàçàê,
ßêóò,Áóðèàä çýðýã õºðø óãñààòàíä ýíãèéí õèøãèéã òýãø
õóâààðèëäàã. Ìîíãîë÷óä ÷ ãýñýí ºíººäºð õîíü ãàðãàâàë òýãø
õóâààðèëäàã. Æàìóõ ñýöýí îëçîî òýãø õóâààðèëæ áàéñàí áîë
Òýì¿¿æèí îëçîî äàéí òóëààíä îðîëöîã÷äûí ç¿òãýëèéí áàéäëààð
õóâààðèëäàã íü íèéãìèéí øèíý õàðèëöàà öààøèä òºëºâøèõ,
ò¿¿íèé áàã õ¿÷æèõ íýãýí ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí áàéíà.

Õ¿íí¿, Íèðóí,Õÿòàä çýðýã ò¿ð¿¿ ôåîäàëûí óëñûí ¿åä òýãø áóñ çàð÷èì
õýðýãæèæ ýõëýñýí òºäèéã¿é àëáà òàòâàð ãóâ÷óóð ò¿ðýýñ ãýõ ìýò
íýð òîìü¸îä õýðýãëýýíä õýâøñýí áàéíà. )
• Àðèëæàà õóäàëäàà:Í¿¿äýë÷èä íýí ýðòíýýñ äàâñ, òºìðèéí àðèëæààã
èõýä àíõààð÷ Õÿòàäàä õóäàëäàõã¿é áàéõ áîäëîãî áàðüæ áàéæýý.
Õ¿íí¿ Õÿòàäòàé ÿìàãò àäóó ìàë, ÌÀÀ-í ò¿¿õèé ýä , ãàð óðëàëûí
àðèëæàà õèéäýã áàéâ.Ìºí çýðãýëäýýõ óëñóóäòàé ÷ íàéìàà õèéäýã
áàéâ. Èíãýõäýý Õÿòàäûí çîîñîí ìºíãèéã àøèãëàæ áàéæýý.
• Çîîñ ìºíãºíèé áîäëîãî ( Ñóäëàà÷äûí òîãòîîñíîîð Õ¿íí¿ íàð “Ç¿¿í ¿ç¿¿ðò
õóòãàí ìºíãº “õýðýãëýæ áàéñàí áîë Ò¿ðýã, Óéãàð óëñóóä ãóéëàí çîîñ
öóòãàí ã¿éëãýæ áàéâ. Óéãóðûí õààí Ìîþí÷óð ( 747-758 îí ) “ Óéãóðûí
òýíãýð êóëü áèëãý Ìîþí õààí ” ãýñýí ¿ãòýé çîîñ ãàðãàñàí íü ºäãºº
ñóäëàãäñàí àæýý. Ýíý íü èõ õààíûã òýíãýð ÿçãóóðò, äàëàé ìýò èõ
õ¿÷èðõýã ãýñýí ñàíàà áîëîâ óó . Ò¿ðýã õýëíèé êóëü ãýäýã ¿ã íü íóóð
äàëàé ãýñýí ¿ã áºãººä Õºâñãºë íóóðûí íýð Êºê ñó êóëü, Õºõ óñò íóóð,
Áàéãàëü íóóð íü Áàé êóëü áóþó Áàÿí íóóð ãýñýí ¿ã ãýäýã. )

Ìºí çîîñûã í¿õòýé õèéæ õýëõýí ã¿éëãýýíä ãàðãàæ íýã á¿ð÷ëýí
òîîëîõ áóñ õýëõýýãýýð íü òîîöäîã áàéæýý. Çîîñûã äóóðèàëãàí
õèéâýýñ öààçòàé áàñàí áéíà.Çîîñíû çýðýãöýý ìàë, òîðãî, áóëãà,
õýðýì ìýò ¿íýò ¿ñëýã ã¿éëãýýíèé õýðýãñýë áàéâ.
• Ãàçðûí áîäëîãî Ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ ãýñýí áîäëîãî àëü
¿íäýñòíèé õóâüä áàéâ. XIII çóóíä Ìîíãîëûí Èõ Ã¿ðíèé ¿åä
öàãààí õýðýì íü ýäèéí çàñãèéí ïðîòåêöèîíèñò áîäëîãûí
õýðýãë¿¿ð áàéâ.Õÿòàäûí áîäëîãî “ õ¿ð õîðõîé íàâ÷èéã èäýõ
àäèë õºðøèéí íóòãèéã èäýõ ”ãýäýã æè÷ áîäëîãûã ¿å óëèðàí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéæýý.

Ëåêö11: Òîâ÷ ä¿ãíýëò: Ìîíãîëûí Èõ Ã¿ðíèé
¿åèéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý
1. Àëèâàà ºì÷èéí ýçýí íü õààí áàéæýý. Àëèâàà õàðü
ã¿ðýí óëñ ëóãàà äàéëàõäàà îëçîî öýðýã äàé÷èä
áóþó æàíæèí íü àâàõ áóñ ãàãöõ¿¿ ýçýí õààíû ºì÷
ãýæ ¿çýæ õààíû ýðõ ìýäëèéã õ¿ëýýæ áàéñàí
òóõàé Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îîíä èõ ë òîäîðõîé
äóðüäæýý.
2. Ãàçàð íóòàã ýçýí õààíû ìýäýëä áàéæ, ººðñäèéí ýõ,
ä¿¿ íàð õèéãýýä à÷ëàëò õ¿ì¿¿ñòýý æè÷ íóòàã
äàðõëàí ñî¸ðõîë ãàçàð îëãîý áàéñíààñ õàðàãäàæ
áàéíà. Ìàë ñ¿ðýã íü ìàë÷äûí ºì÷ áàéæýý.

Òîâ÷ ä¿ãíýëò: Ìîíãîëûí Èõ Ã¿ðíèé ¿åèéí ýäèéí
çàñãèéí ñýòãýëãýý
3. Õóäàëäàà àðèëæàà ÿëàíãóÿà óëñ õîîðîíäûí õóäàëäààã äýìæèõ
áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ ,àðèëæààã íýýãä¿¿ëýõ íü í¿¿äýë÷äèéí
õýðýãöýý , õààíò òºðèéí íýãýí ãîë çîðèëãî áàéâ.
4. Ìîíãîë çàí çàíøèë , óëàìæëàëàà õàäãàëàõ, ¿íäýñíèé õóâüä òîîò
¿íäýñòýíä óóñàõã¿é áàéõ áîäëîãî ÿâóóëæ èðñýí áàéíà.
5. Ìºíãº ñàíõ¿¿ãèéí àæëûã òîãòìîëøóóëæ, íýãýí ãàðò òºâëºð¿¿ëýõ,
ìºíãºíèé íýãäñýí òîãòîëöîî áèé áîëãîõûã ÷àðìàéæ èðñýí áîëîâ÷
óëàì á¿ð ñàðíèæ, ìóæ, õààíò óëñ á¿ð îí òóòàìä çîîñ äýëäýæ
áàéñàí áàéíà.

Òîâ÷ ä¿ãíýëò: Ìîíãîëûí Èõ Ã¿ðíèé ¿åèéí ýäèéí
çàñãèéí ñýòãýëãýý
6. Àëáà òàòâàðûã æóðàìëàõ, òîî á¿ðòãýë õÿíàëòûã öýãöëýõèéã
õè÷ýýñýýð áàéñàí áîëîâ÷ íýí óóäàì íóòàã, ýðõëýõ àæ àõóéí
îëîí òºðºë áîëãîíä òîõèðñîí àëáà òàòâàð òîãòîîõ øààðäëàãààñ
¿¿äýí íýãýí ìºð áîëãîæ øóóäðààã¿é áàéíà.
7. Òèéíõ¿¿ ýõëýýä íýãäýí òîìðîõ ÿâö èäýâõèæèæ áàéñàí áîë
ààæèìäàà áóòðàí æèæãýðýõ ÿâöàä àâòæýý.
8. Õààíò òºðèéí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî íü þóíû ºìíº ººðèéí, äàðàà íü
òºðºë òºðºãñäèéí, óäààä íü øàäàð ºðëºã¿¿äèéí ºì÷èéã ºìãººëºí
àðâèòãàõàä ÷èãëýæ áàéñíààñ áóñ ýãýë àðäûí ÿëàíãóÿà
ýçëýãäñýí îðíû õàðü÷àò íàðûí ºì÷èéã ºìãººëºí àðâèòãàõàä
øóóä ÷èãëýæ áàéãààã¿é.

Ãýðò: Õàëõ ìîíãîë ìàíæèéí íî¸ðõîëä îðñîí
íü ( XVII-XX çóóíû ýõýí ¿å)
• - Õàëõ ìîíãîë ìàíæèéí íî¸ðõîëä îðñîí íü
• - Ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãî,
ò¿¿íèé ìºí ÷àíàð
• - Ìàíæèéí ¿åèéí ìîíãîëûí ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë

“ Îþóòíû àìüäðàë “ ø¿ëýã
• Îþóòíû àìüäðàë 90 ìèíóò
• Íîéðìîã í¿äýíä áàãø ñ¿¿ìýëçýíý
• Íîìîí ¿ñýã í¿äýíä æèðýëçýíý
• Óíøñàí íîì òîëãîéä ä¿íãýíýíý
• Óõààí áàéõã¿é õîîñîí ä¿íãýíýíý
• Áàãøèéí äóóíä öî÷èí ñýðýõä
• Áàðüö àëäàí áîñîõ øàõëàà
• ¯ñýã áè÷èõèéí îðîíä çóðààñ çóðëàà
• ¯ã áè÷èõèéí îðîíä çóðàã çóðëàà
• Ãàðàà äýðëýýä ò¿ð óíòàõààð
• Ãàéòàé ø¿ëñ àìíààñ áóëòàéæ
• Õýëýý õàçàæ èíýýä àëäàõàä
• Õîíõ äóóãàð÷ çîâëîí äóóñíà
• Àíãèàñ ãàð÷ íîéðîî ñýðãýýíý
• Ãàäàà ãàð÷ äýâòðýý ¿çâýë
• Ãàëçóó õ¿íèé ºäðèéí òýìäýãëýë

“ Çàëóó ä¿¿ íàðòàà õ¿ðãýõ ø¿ëýã”-èéí õýñãýýñ
Î. Äàøáàëáàð
• ¯çýýä ºíãºðºõ àìüäðàëûã ìºíõèéí þì øèã ñýòãýæ
• ¯äýýä áóöàõ õîðâîîã ¿¿ðäèéí þì øèã áîäîæ
• Çàëóó èäýð íàñàà õºãøðºõã¿é þì øèã áîäîæ
• Çàìáóó òèâèéí ýëãýí äýýð òóéëæ ÿâàà ä¿¿ ìèíü
• ªíãº àëàã ýíý õîðâîî äýýð ººðèéí ñàéíäàà ÷è òºðººã¿é
• ªäºð ºäðèéí íàðûã ¿çýõ òýíãýðèéí èõ õóâü òàâèëàí õàéðëàñàí ýýæ
ààâäàà áàéÿðëà
• ¯äøèéí öýíãýýíèé ãàçàð ñîãòóó þì øèã äàðâèæ
• ¯åèéí õîíãîð á¿ñã¿éòýé ìàíñóóðàí öýíãýæ ÿâàõàä
• Íàñàí áóóðàë ýýæèé ÷èíü ¿íýýíèé äýëýí øóâòàð÷
• Íàìðûí õ¿éòýí øºíº çýëýí äýýðýý æèõ¿¿öýæ ñóóãàà…..

Ø¿ëýã
• Íààõíóóð íü õàðâàë àìüäðàë ãýäýã
• Íàíñàëìàà, Þíäýí õî¸ð þì
• Àðààñ íü ç¿¿ëòòýé õýðýãöýý íü Õîðîëìàà þì
• Áàéíãèéí çîâîîäîã õºðºíãº íü Áàëãàí þì
• Àìüäðàëäàà ýíý æ¿æãèéã õýí íàéðóóëñàíààð
• Àæ òºðºõèéí óõààí îðøâîé

Ìîíãîëûí Íýãäñýí Èõ Ã¿ðíèé èõ õààäûí ýäèéí
çàñãèéí áîäëîãî ÿâóóëãà áàðèìòëàë
• Èõ Õààäûí ¿çýë ñàíàà ,ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî á¿ðýëäýí òîãòñîí
íºõöºë
• Èõ Õààäûí àæ àõóé, ýäèéí ¿àñãèéí áîäëîãî
• Èõ Õààäûí ¿åèéí ãàçðûí áîäëîãî
• Ãàäààä õóäàëäàà, ãààëèéí áîäëîãî
• Èõ Õààäûí ¿åèéí àëáà, òàòâàðûí áîäëîãî
• Èõ Õààäûí ¿åèéí ìºíãºíèé áîäëîãî
• Ýçëýí “ òºâøèòãºõ ” áîäëîãî, ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
ñýòãýëãýýíèé øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð

Èõ Õààäûí ¿çýë ñàíàà ,ýäèéí çàñãèéí
áîäëîãî á¿ðýëäýí òîãòñîí íºõöºë
• Ýíý ò¿¿õýí ¿å áîë ìîíãîëûí ò¿¿õèéí õàìãèéí èõ ñóäëàãäñàí ¿å
áîëîâ÷ áèäíèé õºíäºæ áóé ñýäýâ íü ýíý ¿åèéí õàìãèéí áàãà
ñóäëàãäñàí õýñýã ìºí ãýæ áàòòàé õýëæ áîëíî.Óäààí
õóãàöààíä ñóäëàà÷èä Èõ Ã¿ðíèé ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, Èõ
Õààäûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýã õºíäºí ¿çýõèéã ÿìàãò
îðõèãäóóëæ, èõ òºëºâ öýðýã, äàéí, áàéëäààíû àðãà áàðèë,
îëîëò àìæèëò, òºðèéí áîäëîãî, ÿâóóëãà, ýçëýãäñýí îðíóóäûí õ¿í
àìûí ýñýðã¿¿öýë ìýòèéã èë¿¿òýé òîâîéëãîõ õàíäëàãà áàðüæ
èðñýí ìýò. Ìîíãîë÷óóäûã ýíý ¿åä õ¿÷èðõýã áîëãîñîí ¿éëâýðëýë,
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí óã ÿçãóóð ñýòãýëãýýíèé
øàëòãààíûã íü îðõèãäóóëàí ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàð ,èëðýë áîëñîí
öýðãèéí àæèëëàãààã íü äºâèéëãºõ õàíäëàãàä àâòàæ áàéâ.

• Ìîíãîëûí Èõ Õààäûí ¿çýë áàðèìòëàë ,áîäëîãî ÿâóóëãà íü òóõàéí õóâü
õ¿íèé îíöëîã, òóõàéí ¿åèéí ìîíãîëûí íèéãìèéí äîòîîä ãàäààä ºõöºë
ãýñýí õýä õýäýí øàëòãààíààð íºõöºëäºí á¿ðýëäñýí ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Òóõàéëáàë: ×èíãèñ áîëîí ìîíãîëûí áóñàä õààäûí ¿çýë ñàíàà, îþóíû
áàðèìòëàë íü
1. ªìíºõ ¿åýñýý óëàìæëàí àâñàí ò¿¿õýí ñóðâàëæ ¿íäýñòýé
áèëýý.Òèéìýýñ ýíý ¿åèéí ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýý íü ºìíºõ
ò¿¿õýí ¿åèéíõýý ç¿é ¸ñíû ¿ðãýëæëýë íü áîëíî. Æèøýý íü Ýðòíèé
õ¿íí¿ ã¿ðíýýñ óëàìæëàí Ò¿ðýã, Óéãóð ìýò í¿¿äýë÷äèéí óëñóóäûí
òºðèéí áîäëîãîîð çàëãàìæëàí èðñýí õºðø ñóóðèí òàðèà÷èí àðä
ò¿ìýíòýé ýí òýãø õàðèëöàõûã ãîë áîëãîõ, òýäíèé ýäèéí çàñàã,
öýðãèéí äàðàìòëàëûã ñºðãººí íÿöààõ, äýâñãýð íóòãàà “ ãàçàð áîë
óëñûí ¿íäýñ ” õýìýýí ¿çýæ õàìãààëàõ, õàðèéí õ¿÷èðõýã ã¿ðíèé
ýäèéí çàñãèéí õàðààò áàéäàëä àâòàõã¿é áàéõûã ýðìýëçýõ áîäëîãî
ÿâóóëæ áàéæýý.

2. Ìîíãîëûí îëîí àéìãóóä òàðõàé ñàëàíãèä àæ òºðæ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä
àìèà àðãàöààí öýðýã- óëñ òºðèéí íýãäýëã¿é áàéñàí íü òýäíèéã
íýãäýí ýâëýõèéã ç¿é ¸ñîîð øààðäàæ áàéæýý. Òýð ¿åä ìîíãîë îëîí
àéìãèéã íýãòãýõ íü ò¿¿õýí øààðäëàãà, áîäèò õýðýãöýý áîëæ
Õýðýéä, Ìýðãèä çýðýã àéìãèéí õààä ÷ ¿¿íèé òºëºº ç¿òãýí òýìöýæ
áàéâ. Òèéìýýñ îëîí àéìãóóä íýãäýí íýãýí óëñ áîëîõûí òºëºº òýìöýõ
¿çýë ñàíàà òóõàéí öàãò á¿ðýëäýí áèé áîëæ õ¿÷èðõýã íýãýí
æîëîææäîã÷èéí ºìãººëºëä áàãòàí íýãäýõ õàíäëàãà èõñýæ áàéñàí
àæãóó. Òýðõ¿¿ ò¿¿õýí õàíäëàãûã öàã òóõàéä íü çºâººð óàõààðàí
çîõèñòîéãîîð õýðýãæ¿¿ëýõ ñýòãýëãýý Åñ¿õýéí Òýì¿¿æèíä
á¿ðýëäýí òºëºâøñºí áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûã íýãýí æîëîîíä îðóóëàí çàëàõ
çîðèëòûã ãàãöõ¿¿ ×èíãèñ õààí ã¿éöýëä¿¿ëæ ÷àäñàí íü îþóí
ñýòãýëãýýíèé òºâøèí, óð ÷àäâàðààð áóñäààñàà äàâóó áàéñíû
áàòàëãàà þì.

• ×èíãèñ õààíû ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûí á¿òöèéã äàðààõ áàéäëààð
òîäîðõîéëæ áîëîõîîð áàéíà. ¯¿íä:
• Ìàë àæ àõóéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëòóä
• Áàéãàëü îð÷íûã õàéðëàí õàìãààëàõ, ç¿é çîõèñûã õàíãàõ
• Äîòîîä ãàäààä õóäàëäààã ºðãºòãºõ
• Ýäèéí çàñãèéí äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ
• Òºðèéí ñàíõ¿¿, òàòâàðûí òîãòîëöîîã æóðàìëàõ
• Ýðäýì ìýäëýã, àâüÿàñ ÷àäâàð, òåõíèê òåõíîëîãèéí äýâøëèéã àæ àõóéí
¿éë æèëëàãààíä ºðãºí àøèãëàõ ÿâäàë áàéæýý.
3. Ìîíãîëûí Èõ Õààäûí òýð äóíäàà ýçýí ×èíãèñ õààíû ¿çýë ñàíààã òóõàéí
öàã ¿åä ìîíãîë÷óóäûí ñýòãýëèéã ýçýìäýæ áàéñàí òýíãýð ø¿òëýãò
áººãèéí ¿çýë ñàíààíààñ ñàëàíãèä àâ÷ ¿çýæ áîëîõã¿é þì.

• Áººãèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü þóíû ºìíº äýýäñèéã òýíãýð ÿçãóóðòàé ãýæ ¿çýõ,
Òýíãýðèéã ø¿òýõ, òàéëãà òàõèëãà ¿éëäýõ ¸ñòîé áàéâ. Òýíãýðèéã ø¿òýõ,
Òýíãýð ÿçãóóðò õýìýýí õýëýõ, Òýíãýðèéí çàðëèãòàé , ýñâýë Äýýä òýíãýðýýñ
çàÿàò òºðñºí , Ìºíõ òýíãýðèéí õ¿÷èí äîîð ãýõ ìýò ¿ãñèéí ó÷ðûã áèä îäîî ÷ ãýñýí
á¿ðýí ã¿éöýä óõààðààã¿é ë áàéíà.
4. Òóõàéí öàã ¿åä Ìîíãîëûí Íýãäñýí Ã¿ðíèéã õ¿ðýýëæ õàÿà çýðãýëäýý îðøèæ
áàéñàí óëñóóäûí ÿâóóëæ áàéñàí áîäëîãî ÿâóóëãààñ Ìîíãîëûí Èõ Õààäûí ¿éë
àæëûã ñàëàíãèä ¿çýõ àðãàã¿é þì. Èõ Ìîíãîë Ã¿ðýí á¿ðýëäýí áèé áîëîõîõõñ ºìíº
ìîíãîëûí îëîí îâîã àéìãóóä óëñ òºðèéí íýãäýëã¿é òºäèéã¿é õàìãèéí ãîë íü ýäèéí
çàñãèéí õóâüä òóñãààð òîãòíîõ ÷àäâàðã¿é, çýðãýëäýýõ òîì óëñàä àëáà áàðüæ
àæ òºðäºã áàéñàí íü ºíºº íóóö áèø þì. Ìîíãîë÷óóä íýãäýí íýãýí óëñ áîëîõûã
çýðãýëäýýõ ñóóðèí óëñóóä òýð äóíäàà ÿëàíãóÿà Àëòàí óëñ, óëìààð
Õÿòàä,Ñàðòóóë, òàíãóä íàð îãòõîí ÷ òààøààõã¿é áàéâ. Òýäíèé õóâüä
í¿¿äýë÷èä òàðõàé ñàëàíãèä áàéæ,ýâíàéðàìäàëã¿é õàðèëöàí áàéëäàæ áàéõ
íü òóéëûí ÷óõàë õýðýãöýýòýé áàéæýý.

• Õÿòàä áîäëîãî: “ ¿¿ë õóðàëäàõóéä áîðîîøèõ, ìîíãîë õóðàëäàõóéä
öýðýãëýõ òóë ÿìàãò ñàðíèóëæ áàé”
• Ñàðòóóë óëñûí áîäëîãî “ Õîëûí óëñòàé õîëáîî áàéãóóëæ, îéðûí
äàéñíûã äàðàõ” ãýäýã áîäëîãîîð ºðíº ç¿ãèéí àðèëæààíû çàìûã
ìýäýëäýý àâàõ, ººðèéí óëñàä òîðãî, ìàãíàã àðèëæàõûã äýìæèõ, ëàëûí
îðíóóäòàé ¿ãñýæ ìîíãîëûã áóòàðãàõ, ëàë õóäàëäàà÷äûã ìîíãîëòîé
àðèëæàõûã áîîãäóóëàõ áîäëîãûã ¿å óëèðàí áàðèìòàëæ áàéëàà.
• Òèéíõ¿¿ ×èíãèñ õààíû õààí÷ëàëûí ¿å íü óëñ îðíîî òóñãààð òîãòíîñîí
íýãäñýí óëñ áîëãîñîí óëñ òºðèéí òóñãààðò òîãòíîëò ýõíèé ¿å, óëìààð
áóñäàä àëáà òºëäºã õàðààò óëñ áàéñíàà áóñäààñ àëáà àâäàã ýçýí
óëñ áîëãîñîí ýäèéí çàñãèéí òóñãààð òîãòíîëò óäààõ ¿å ãýñýí ¿íäñýí
õî¸ð ¿åä õóâààãäàõ áîëíî.

• Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààí 1206 îíä Èõ Õààíä ºðãºìæëºãäºí èõ îð ñóóñíààñ
Õóáèëàéí áàéãóóëñàí Èõ Þàíü óëñ 1368 îíä ìºõºõ õ¿ðòýë Ìîíãîëûí Èõ
Ã¿ðýí 162 æèë îðøñîí áîëîé. ¿¿íèé 108 æèëä íü Õÿòàä îðîí ìîíãîëûí
õàðüÿàò óëñ áàéæ íýãýí õààíòàé Þàíü ã¿ðýí ãýãäýæ áàéæýý.Ìîíãîëûí
Èõ Ã¿ðýí íü í¿¿äýë÷äèéí îëîí óãñààòíûã íýãòãýí æîëîîäñîí Èõ Ýçýí
×èíãèñ õààíû ñýòãýëãýýíèé ñóóò á¿òýýë , õ¿í òºðºëõòºíèé ò¿¿õíýý
ìÿíãàíûã ýëýýâ÷ ¿ë áàëðàõ ò¿¿õýí áîäèò ¿íýí áîëíî. Ìîíãîëûí Èõ Ã¿ðíèé
ýõýí ¿åèéí õààäûí äîòðîîñ ×èíãèñ õààí 38 æèë, ªãºäýé 13 æèë, Ìºíõ 8
æèë, Õóáèëàé 35 æèë õààí ñóóñàí íü õàìãèéí óðò õóãàöàà áîëíî.
• Ýíý ¿åèéí ýäèéí çàñàã àæ àõóéí õºãæèë íü òóõàéí ¿åäýý îíöãîéðîí
ò¿ð¿¿ëñýí ãýõýä õýëñäýõã¿é áèëýý.

Èõ Õààäûí àæ àõóé, ýäèéí çàñãèéí
áîäëîãî
• ×èíãèñ õààí 1206-1227 îí õ¿ðòýë õààí÷èëàõäàà íýãýí æîëîîíä îðæ
öýãöýðñýí ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéã áóñäûí ýðõøýýë õÿíàëòààñ
ãàðãàæ áèåèéã äààëãàõã¿éãýýð óëñ ã¿ðýí îðøèí òîãòíîõîä áýðõèéã
àíõààð÷ àðèëæààã ÷ºëººòýé áîëãîõ, çýðãýëäýýõ óëñûã àðãàäàí àëáà
áàðüæ àãò íèéë¿¿ëæ õàðèëöäàãèéã çîãñîîõ ñàíààã õýðýãæ¿¿ëñýí
áàéíà. Àëòàí óëñûã öîõèõ, Óìàðä Õÿòàäûã ýðõøýýëäýý àâàõ íü íèëýýä
öàã õóãàöàà çàðàõ àëñûí õýðýã ãýäãèéã àíõààð÷ ëàëûí
õóäàëäàà÷äûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ, äóíäàä àçè òèéø àðèëæèõ çàìûã
íýýãä¿¿ëýõ áîäëîãî ÿâóóëæ áàéëàà. Æèøýý íü ÌÍÒ-ä ( 182 ) –ä
áè÷ñýíýýð áóëãà õýðýì, ìÿíãàí èðãý õóäàëäàí àâ÷ ÿâàà ñàðòóóë
õóäàëäàà÷èí Õàñàí ×èíãèñ õààíä áàðààëõàí óóëçàæ áàéñàí
àæýý.Ëàëûí îðíóóäûí õóäàëäàà÷äûã äýìæèõ ×èíãèñ õààíû áîäëîãûã
ªãýäýé, Õóáèëàé, Ìºíõ çýðýã Èõ Õààä ¿å óëèðàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéâ.

áîäëîãî
• Íýãäñýí óëñ áàéãóóëñàíààñ 5 æèëèéí äàðàà ×èíãèñ õààí Óìàðä
Õÿòàä, Àëòàí óëñ, Òàíãóä ëóãàà äàéëæ ( ÌÍÒ247 ) òýäãýýðèéã
äàãààð îðóóëæ, òýäýíä àëáà òºëºõ áóñ õàðèí òýäíýýñ àëáà àâ÷ Àëòàí
óëñûí ýäèéí çàñãèéí äàðàìòààñ àíãèæðàâ. 1225 îí ãýõýä Ñàðòóóë îðíû
çàõ çýýë ìîíãîëûí ýðõøýýëä îðñîí áóé. Ýçýí ×èíãèñèéí ¿åä áàðóóí
ìîíãîëä ×èíãàé áàëãàñóí ãýãäýõ òàðèàëàí÷äûí õîò áèé áîëæ õÿòàä
ñàðòóóëûí îëçíû òàðèà÷äààð òàðèà òàðèóëæ áàéñàí íü äàí ãàíö
í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áóñ ýäèéí çàñãèéí ººð ñàëáàð ýðõëýõ
ýõëýë áàéæýý.×èíãèñ õààí óëñ òºðèéí íýãäìýë áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ
ýðõ ÷ºëººãºº ýäèéí çàñãèéí íýãäñýí áîäëîãî ÿâóóëàõ áîëîìæîîð
áàòàòãàæ èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîîð
áàòàëãààæóóëæýý.

áîäëîãî
• Ýíý ¿åèéí Èõ Õààäûí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî íü çºâõºí í¿¿äëèéí ìàë àæ
àõóéä ñóóðèëñàí ýäèéí çàñàãòàé íýãýí óëñûí õýìæýýíýýñ íýãýíò
õàëüñàí áîäëîãî ÿâóóëæ , Íýãäñýí Èõ Ã¿ðíèé õýìæýýíèé ýäèéí
çàñãèéã õýðõýí çàëàõ, àëü îðíû ÿìàð íóòãààñ õýä¿é õýð òàòààñ,
òàòâàðûã ÿìàð íýðýýð, ÿìàð õóãàöààãààð õýä¿éä òàòàõ, õààíà ÿìàð
çîîñ õýä¿éä òàðõààõ ãýõ ìýòýýð ýðõáèø ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýã
ã¿éëãýõ øààðäëàãàä òóëæ ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëæ áàéñàí áàéíà.
• ªãýäýéí áàéãóóëñàí ºðòºº íü ýäèéí çàñãèéí îéëãîëòîîð áîë Õàëõûí òºâ
íóòãààñ Áàò õààíû ýçýìøèë îðîñûí íóòàãò õ¿ðòýë õàðèëöàà õîëáîîíû
áèå äààñàí ñàëáàð áèé áîëãîñîí õýðýã àæýý.Ìîíãîëûí ìîðèí ºðòººíèé
õýëáýð íü õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàðûí õóâüä ýíý ¿åýñ Þàíü ã¿ðýí,
Ìàíæèéí ýçýðõèéëëèéí á¿õ ¿åèéã äàìíàí Àðäûí õóâüñãàëòàé çîëãîîä
XX çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë çîõèîí áàéãóóëàëòûí õóâüä õýâýýð
õàäãëàãäñààð èðæýý.

áîäëîãî
• Ìîíãîëûí Èõ Ã¿ðíèé ýõýí ¿åä äàí ãàíö í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéä
òóëãóóðëàñàí ýäèéí çàñàãòàé ìàë÷ í¿¿äýë÷äèéí óëñ áàéñàí áîë
ààæìààð ìàë, òàðèàëàí, íýõìýë, ¿éëäâýð óðëàë õîñîëñîí ýäèéí
çàñàãòàé , í¿¿äýë÷ ñóóðèí èðãýäèéí óëñûã íýãòãýñýí èõ ã¿ðýí áîëæ
ºðãºæñºí áàéíà. Ìýäýýæýýð òýð öàãò ìàøèíò ¿éëäâýðëýë îãò ¿ã¿é
áàéñàí òóë Èõ Ìîíãîëûí Èõ Ã¿ðýí òóõàéí öàãòàà öîãöîëáîð øèíæòýé
îëîí ñàëáàðòýäèéí çàñàãòàé áîëñîí õýðýã þì.
• ªãýäýé õààíû ýäèéí çàñãèéí ¿çýë áàðèìòëàë, ÿâóóëãà áîäëîãûã
íýãòãýí àâ÷ ¿çâýë Õààí ýöãèéíõýý öýðýã-óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí ¿çýë
áàðèìòëàëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðãæ¿¿ëæ, çàðèì òàëààð õºãæ¿¿ëñýí
áàéíà. Ò¿¿íèé õààí÷ëàëûí ¿åä õýðýãæ¿¿ëñýí áýë÷ýýðèéã óñæóóëàõ,
ºðãºòãºõ, àí ãºðººñèéã õàøèæ áàéãàëèéí ºãººæèéã õàìãààëàõ, ºðòºº
áàéãóóëàõ, öààñàí ìºíãèéã ã¿éëãýýíä õýðýãëýõ, çýâñãèéí
¿éëäâýðëýëèéã ºðãºòãºõ òîìîîõîí àæèë íü ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, àæ
àõóéí ã¿í áîäëîãûí èëðýë áîëíî.

áîäëîãî
• Èõ Õóðóëäàé çàðëàí 1245 îíä íî¸ä ÷óóëæ Ã¿þ¿ã õààí îð ñóóõ õ¿ðòýë
Òóðóõàí õàòàí ( Ýíý õàòíû íýðèéã Äîðãèíà, Òóðàêèíà, Íàéìàëæèí
õàòàí ãýõ ìýòýýð áè÷äýã)4 æèë îð÷èì òºð õàìààð÷ áàéâ. Ã¿þ¿ã áàðàã
3 æèë õ¿ðýëã¿é õààí÷ëààä 1248 îíä õàëèâ. Ìºí Èõ Õóðóëäàé ÷óóëàõ
õààäàä çàð õ¿ð÷ ãàçðûí õîëîîñ “ Ýë÷èä äóó áàðèóëàí ” çºâøèæ öàã
òîâëîí öóãëàð÷ ÷óóëòàë Õàéìèø õàòàí 3 æèë øàõàì òàìãà õàìààð÷
áàéãààä 1251 îíä Ìºíõ õààí èõ îð ñóóâ. Ìºíõ õààí äóð çîðãîîðîî çàðëèã
ãàðãàí äýýðýíã¿é ààøèëæ áàéñíûã çîãñîîí àëáûã öýãöýëæ,
õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñ óëàà õýðýãëýõèéã áîëèóëæ, ººðñäèéíõ íü õºñãººð
ÿâàõ áîëãîæ áàéæýý. Ìº îðîí äàÿàð õ¿í àìûí òîîëëîãî ÿâóóëæ àëáà
ãóâ÷óóðûí ñóíæèðñàí ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ “ Õàòóó øèð¿¿íýýð
ìºðäºí íýõýìæëýæ ºíãºðñºí ºðèéí òºëºº áèòãèé ìàðãàëä, Ó÷èð íü áèä
óëñûí ñàí õºìðºãèéã íýìýãä¿¿ëýõ ãýñýí áèø, õàðüÿàò íàðûí àæ
áàéäëûã õºíãºâ÷ëºõ ãýñýí áóé ” ãýæ çàðëèã áóóëãàæýý.

áîäëîãî
• 1260-1294 îíä Òóëóéí Õóáèëàé õààí áîëæ ýíý ¿åä Õÿòàä îðîí ÈÕ
Ìîíãîë Ã¿ðíèé á¿ðäýëä á¿ðýí îðñîíîîîð æèìñ, áóäàà, ¿ð òàðèà, õ¿íñíèé
íîãîîíû òàðèàëàí, òóõàéí öàãòàà äýëõèé çàõ çýýëä ÷óõàë áàðàà áîëæ
áàéñàí òîðãî, öààñ, øààçàíãèéí ¿éëäâýðëýëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í îðæ
èðýõ íü ÷ºëººòýé áîëæýý. Õÿòàä Ìîíãîë õî¸ð íýãýí õààíòàé áîëæ
õàðèëöàí äàéòàõ íü çîãññîí òóë èõ öàãààí õýðýìèéí öýðýã áàéëäààíû
òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéí ¿¿ðýã íü àëäàãäæýý. Õóáèëàé õààí
õÿòàäûí ýäèéí çàñãèéã ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò íèéö¿¿ëýí õÿòàä
àðãààð çàëæ óäèðäàõ ñàíààã õýðýãæ¿¿ëæ äàÿàðøèëëûí ýäèéí
çàñãèéã áèé áîëãîñîí áàéíà.

Èõ Õààäûí ãàçðûí áîäëîãî
• Í¿¿äýë÷ ìîíãîë÷óóäûí ýä áàÿëàãèéí ãîë íü õýä¿é ìàë áîëîâ÷ õààä
ýçäèéí ñýòãýõ¿éä “ ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ ” õýìýýí ¿çäýã óëàìæëàëò
áàðèìòëàë Õ¿íí¿ãèéí Ìîîäóí õààíû ¿åýñ òàñðàëòã¿é óëàìæëàñààð
èðñýí ãýäãèéã ìàðòàæ áîëîõã¿é.
• ×èíãèñ Ìýðãèä, Òàòààð, Òàé÷óóä, Õýðýéä àéìãóóäûã ñºíººæ
íýãòãýñýí äàðóé ººðèéí ñóóãóóë íóòàã, óãóóë óñ “ Ãóðâàí ìºðíèé ýõýíä
áóñäûã á¿¿ íóòàãëóóëòóãàé ” ( ÌÍÒ179 ) ãýæ çàðëèã áîëãîæ
¿¿íèéãýý Æàìóõàä ýë÷ èëãýýí àíõààðóóëæ áàéñàí áèëýý. Îíîí, Õýðëýí,
Òóóë ãóðâàí ãîëûí ýõýí íü “ Ìîíãîëûí Íóóö Òîâ÷îîíä ” ºã¿¿ëñýí÷ëýí “
öàòãàëàí ìîãîé øóðãàõ çàâñàðã¿é øóãóé ìîäòîé, íàéìàí øàðãà ìîðèíû
ìºðèéã ºâñíèé íàëàðõàéãààð ìºøãèõ ” (ÌÍÒ90, 102 ) áîëîìæòîé ºòãºí
ºâñòýé áàÿëàã ñàéõàí íóòàã áèëýý.

Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх /Economic History/

Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх /Economic History/

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (18)

Similar to Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх /Economic History/

Similar to Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх /Economic History/ (20)

Эдийн засгийн сэтгэлгээний түүх /Economic History/