SlideShare a Scribd company logo

Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive

•Download as DOCX, PDF•
•
Valmir Istogu
Valmir Istogu

Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive

Law
1 of 261
TREGTIA NDERKOMBETARE DHE E DREJTA INVESTIVE TEORIA E TREGTISE NDERKOMBETARE: Ne ekonomine boterore eksportohet dhe importohet lidhja empirike apo modeli I gravitetit qe tregon vleren e tregtise ndemjet te cilit do qift te shteteve si dhe pengesat qe kufizojne tregtine nderkombetare madje edhe ne ekonomine e sotme globale. Shtetet tregtojne ne mes veti nepermjet madhesise se ekonomive te shteteve dhe vellimit te importit dhe eksportit te tyre ekziston nje lidhje e rendesishme empirike , tregtia nderkombetare kryesisht perfshine transaksione monetare gjithashtu mundeson specializimin e vendeve ne prodhimin e nje numri te vogel te te mirave si dhe rezulton me efikasitet me te madh te prodhimit me te madh. AVANTAZHET KRAHASUESE DHE AVANTAZHI KONKURRUES: Shume ekonomiste kan theksuar rolin nga avantazhi krahasues ne avantazhin konkurrues apo avantazhit te shfaqur ne sektoret e teknologjise se larte, aftesia konkurruese nderkombetare dhe tipet e tregtise shpesh jane rezultat I specializimit arbitrar te bazuar me shume ne rritjen e te ardhurave se sa fryt I perpjekjeve per te siguruar avantazhe prej dallimeve themelore kombetare nga pikpamja e burimeve dhe pasurive natyrore. Avantazhi krahasues ka te beje me rritjen e rendesise se teknologjise dhe ekonomive te shkalles qe eshte bere nje factor I rendesishem ne strategjine ekonomike kombetare dhe te korporatave, nje ekonomi me nje avantazh krahasues ne nje sector te veqant po ashtu ka disa forma te fuqishme ne ate sector pra kur te flitet per avantazh kuptohet rendesia e dallimeve ne praktikat kombetare ne vendet e veqanta. Termi avantazh konkurrues eshte zevendesu me termin avantazh krahasues ku studimi mbeshtet idene se avantazhi ne tregtine nderkombetare te pakten ne industrine e teknologjise se larte krijohet prej politikave te vedijshme te korporatave dhe atyre kombetare.
QEVERIJA E EKONOMISE GLOBALE RICHARD COOPER: Ne vepren e tij Ekonomiksi I Ndervarsise, argumentonte se problem me serioz I ekonomise nderkombetare te pasluftes ishte perplasja gjithehere me intensive midis forcave ekonomike dhe teknologjike qe e bashkojne globin me fragmentizmin politik ne vazhdim , sipas COOPER flukset e tregtise te investimeve dhe ato financiare po krijojne nje ekonomi globale vazhdimisht me te integruar dhe me te ndervarur, zgjidhja ideale eshte nje lloj qeverisje nderkombetare per ekonomine globale por ende dyshohet nese kombet do te ishin te gatshme te sakrifikonin sovranitetin kombetar dhe autonomine politike ekonomike per hire te funksionimit te mire te ekonomise nderkombetare. Globalizmi I shpejte I ekonomise e ka ngrite qeshtjen e qeverisjes ne prioritetet me ta larta te gjendjes ekonomike, as ekonomite kombetare as ekonomia boterore perher me e integruar nuk mund te bazohet vetem ne tregje per te drejtuar e kontrolluar vetveten. Nevojitet nje mekanizem I qeverisjes nderkombtare qe te marr mbi vete disa funksione I cili duhet te ofroje disa te mira publike dhe ti zgjidhe deshtimet e tregut. Shume eknomiste theksojne se nevojiten rregulla me te gjera per shume fusha drejtime dhe regjime formale. Ekzistojne tri pozicione mbizotruese shpjeguese ne lidhje me qeverisjen: 1. Insitucionalizmi neoliberal- I bazuar ne rendesine e vazhdushme te shtetit beson ne regjimet dhe insitucionet nderkombetare formale dhe domosdoshmerine e tyre 2. Mesjetarizmi I ri – bazohet ne bindjen se bota po perjeton fundin e sovranitetit kombetar 3. Transgovernmentalizmi – me shpejtesi poi a ze vendin funksioneve te vendimarrjes se qeverive te centralizuara kombetare. INSTRUMENTET E POLITIKES TREGTARE: Analiza e doganave krijon ndryshimin ndermjet qmimeve te jashtme dhe atyre vendore me kete raste duke rritur qmimin vendor per nje shume me te vogel se qe eshte vete shkalla e doganes .
Dogana si politika me e thjeshte tregtare paraqet tatimin ne te miren e inportuar, doganat gjithashtu paraqesin formen me te vjeter te politikes tregtare dhe tradicionalisht jane perdorur si burim I te ardhurave publike. EKONOMIA E VELLIMIT DHE TREGTIA NDERKOMBETARE: Shume industri I karakterizon ekonomia e vellimit e njohur me emrin rendiment ne rritje kshtu qe sa me I madh te jete vellimi prodhimi eshte me efikas kur ekziston ekonomia e vellimit dyfishimi I faktoreve te prodhimit do tar rise prodhimtarine industrial me shume se dyfish, secili shtet me qellim q eta shfrytzoje ekonomine e vellimit prodhimin e vete duhet ta koncentroje ne nje numer me te vogel te te mirave . tregtia nderkombetare secilit shtet I mundeson prodhimin e nje numri te caktuar te te mirave dhe shfrytzimin e perparsise se ekonomise se vellimit pa hequr dore nga konsumi I llojllojshem. DEFINIMI JURIDIK I INVESTIMEVE TE HUAJA DIREKTE (IHD): IHD-te I njohin shume perkufizime shpesh here edhe me pasoja per matjen e tuyre por perkufizimi me qe merret per baze ne kete punim do te jete koncept me nderkombetar si ne vijim |: IHD sipas OECD-se reflektojne synimin e sigurimit ten je interesi rezidente ten je ekonomie tjeter. Koncepti I interest te qendrushem nenkupton ekzistencen e nje marrdhenie afatgjate midis investitorit direct dhe nderrmarrjes si dhe ten je ndikimi te konsiderushem te investitorit ne administrimin e proqesit te vendimarrjes ne nderrmarrje. Indeksi I IHD-ve eshte I rendesishem ne vendet ne zhvillim si dhe ne ato te zhvilluara. IHD jane forme e investimeve qe fiton interes ne nderrmarrje e cila funksionon jashte territorit te vendit te investitorit, IHD- te kerkojne nje marrdhenie biznesi ndermjet shoqerise dhe deges saje te jashtme. Marrdheniet e jashtme te drejtperdrejta japin rritje te biznesit per koprporatat multinacionale , qe nje investim te konsiderohet si nje IHD shoqeria meme duhet te kete te pakten 10% te aksioneve te zakonshme nga filialat e saje te jashtme.
INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE KOSOVA: Investimet e huaja direkte ne kuptimin klasik quhen aktivitete komerciale kur kompanite nga nje vend investojne apo me thjesht ndertojne repart perpunimi ne nje vend tjeter, perfitimet e investitorit jane:  Tregjet e reja  Fuqia e lire punetore  Infrastruktura e mire per prodhim  Teknologjia ose edhe aftesite e klases punetore per prodhime te caktuara apo financat. Per tu konsideruar nje investim si IHD shoqeria meme duhet te kete te pakten 10% te aksioneve te zakonshme nga filialet e saje te jashtme. Firma investuese mund te kualifikohet per investime te huaja ne qoft se e zotron fuqi te votimit ne nje ndermarrje e cila vepron ne nje vend te huaj. IHD-te klasifikohen ne dy lloje : 1. IHD te jashtme – referohen si nje investim I drejteperdrejte jashte vendit I cili investohet ne disa burime te jashtme. IHD te jashtme mund te gjejne perdorim ne eksport dhe ne import me ndonje vend te huaj. 2. IHD-te te brendshme perfshijne kredit me shkalle te ulet te interest, zbutjen e taksave, grandet, si dhe heqjen e kufizimeve dhe limiteve. IHD horizontale ndodhin kur nje kompani shumekombshe kryen veprimtari biznesore te ngjashme ne vende te ndryshme , perparsi e IHD-ve eshte se ajo ndihmon ne zhvillimin ekonomik te vendit ku derdhen investimet. IHD ndihmojne ne krijimin e vendeve te reja te punes rritjen e pagave te punetoreve lehtsimin e menyres se jeteses etj. Politikat e IHD-ve jane rregulla te ndryshme te cilat jane hedhur posht nga vende te ndryshme me qellim per te rregulluar investimet e huaja qe jane bere ne ato vende.
POLITIKA E IHD-VE: Luajne role te rendesishem ne percaktimin e shumes se investimeve per nje vende si dhe procesin e vendimarrjes se investitoreve te huaj te drejteperdrejte investimet protofolio jane investime passive me letra me vlere te cilat perfshine menaxhimin aktiv apo kontrollin e titujve te emetuar nga investitori I cili nuk eshte I interesuar qe te perfshihet ne menaxhimin e asaj kompanie por eshte I dedikuar vetem per perfitime financiare qe nuk krijojne interest e qendrushem afatgjate ose kontrolle te menaxhimit mbi nderrmarrje. KONKURRENCA MONOPLISTIKE DHE TREGTIA: Ne modelet e konkurrences ekzistojne dy supozime vendimtare me te cilat anashkalohet problemi I ndervarsise, I pari secila nderrmarrje ka mundesi ti dalloje prodhimet e veta nga prodhimet e konkurrenteve te vete. I dyti secila nderrmarrje eshte marrse e qmimeve qe caktojne konkurrencat e saja. Zbatimi I konkurrences monopolistike ne tregti bazohet ne faktin se tregtia e zmadhon madhesin e tregut , llojllojshmeria e te mirave te cilat shteti I prodhon ne industrine ku present eshte ekonomia e vellimit si dhe vellimi I prodhimtarise se tij kufizohet me madhesin e tregut. Secili vend mund te specializohet per prodhimtarine e disa prodhimeve ne raport me numrin e prodhimeve qe prodhohen ne mungese te tregtise. TREGTIA DHE EKONOMIA: Debate mbi tregtine e lire ka disa keqkuptime lidhur me ate se qfar mund te beje ose jo tregtia keto kuptime kan ushqyer retoriken pretekstiniste ato kan kontribuar per nxitjen e qendrimeve negative kunder globalizmit ekonomik dhe rrjedhave te tij te mundshme ne ekonomi . Deficiti tregtar I nje kombi eshte rezultat I praktikave te padrejta e te pa ndershme tregtare te perdorura prej nje vendi me partnered e tij tregtar , bilanci tregti-
pagesa I nje vendi eshte rezultat i modelit I tipit te shpenzimeve ten je kombi dhe vjen si rrjedhoj e dallimeve ne mes normave te kursimeve kombetare dhe investimeve te brendshme. Nje vend me nje norme te larte kursimesh ne krahasim me normen e tij te investimeve do te kete nje bilanc pozitiv ne tregti pagesa, norma e papunsise se nje vendi kushtezohet me politikat e tij makroekonomike. SHTETI DHE KORPORATAT MULTINACIONALE: Roli I rendesishem I korporatave multinancionale eshte nje tipar kyq I globalizimit te ekonomise botrore, korporatat multinacionale kan dale jashte kornizave te ekonomise kombetare dhe jane bere force e pavarur e fuqishme qe percakton si marrdheniet ekonomike kombetare ashtu edhe ato nderkombeatare, dhjetra korporata multinacionale me nje sasi te panumert filialash te tyre bejne biznes anekend botes. Qellimi I firmave te tilla eshte qe te zgjerojne biznesin apo veprimtarine e tyre ne mbare boten perms investimeve
DEFINIMI JURIDIK I IHD-SE Duke vazhduar me këtë kapitull hyrës, Kapitulli 1 Demonstron rëndësinë e klimës së biznesit dhe investimeve të çfarëdo shteti, duke vënë në dukje që Shtetet pjesëmarrëse të OSBE-së, të cilat kanë ritmin më të shpejtë të zhvillimit të klimës së biznesit, janë njëkohësisht shtetet me nivelet më të larta të rritjes së IHD-së dhe PBB-së në vitet e fundit (shtetet e Evropës Qendrore dhe Lindore në veçanti). Theksi vihet në rolin e IHD-ve në zhvillimin ekonomik, ashtu edhe tek mundësitë për IHD-të në ekonomitë në zhvillim. Në vitin 2004, 42 % e fluksit global të IHD-ve shkonte për ekonomitë në zhvillim. Ekonomitë në zhvillim, që aspirojnë të rrisin IHD-të dhe rritjen ekonomike, mund të mësojnë nga mrekullia ekonomike e Irlandës, ku liberalizimi tregtar, sistemi tatimor i thjeshtë dhe i drejtë, dialogu midis sektorit privat dhe publik, zhvillimi i infrastructures dhe nxitja e investimeve me objektiva të qarta kontribuan duke e bërë Irlandën shtetin me ekonominë më dinamike në Evropë. Politikat dhe programet e Shteteve Baltike, gjithashtu, shërbejnë si shembuj pozitivë. Kapitulli mbyllet duke theksuar se roli I qeverisë nuk është që të menaxhojë ekonominë apo të ndërhyjë në dinamikën e tregut, por të sigurojë një kuadër të nevojshëm për ndërmarrjet, që ato të lulëzojnë nëpërmjet një klime të fuqishme biznesi. Ky aspect është veçanërisht vendimtar për shtetet të cilave u mungojnë burimet për industritë nxjerrëse. Përmirësimi i klimës së biznesit dhe investimeve është alternativa më e mirë dhe, nëse qeveria ka vullnetin politik, ky përmirësim është i arritshëm. Kapitulli 2
Flet për rolin e rëndësishëm që ka mjedisi i shëndetshëm politik në thithjen e IHD-ve dhe rritjen e bizneseve. Investuesit shkurajohen nga problemet e sigurisë dhe stabilitetit dhe nxiten nga rritja e transparences dhe qeverisja e mirë. Ky kapitull prezanton edhe një numër masash për mbrojtjen e të drejtave investuese dhe forcimin e stabilitetit legjislativ. Çdo vend i përcaktuar për investime duhet t’u jape investuesve potencialë një sens parashikimi dhe sigurie. në Manualin e OSBE-së për Praktikat Më të Mira Kundër Korrupsionit Kapitulli evidenton efektin negativ që korrupsioni ka mbi investimet dhe sipërmarrjet dhe propozon masa kundër korrupsionit, përfshirë ato të rekomanduara Klima e favorshme e biznesit është thelbësore për tërheqjen e investimeve të huaja të drejtpërdrejta (IHD) dhe për zhvillimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM). Një mjedis i dobët biznesi, domethënë i karakterizuar nga faktorë që imponojnë kosto të larta, vonesa dhe risk të lartë, pengojnë zhvillimin ekonomik dhe mund të frikësojnë dhe largojnë IHD-në. IHD është burimi më I madh i financave të jashtme në ekonomitë në zhvillim dhe në tranzicion. Vendet e Evropës Lindore dhe Qendrore dhe të Azisë Qendrore janë në pozita të mira për të konkurruar për IHD, nëse miratojnë politika pro-zhvillim dhe ligje e praktika që mbështesin investimet dhe zhvillimin e biznesit. Siç është ilustruar edhe nga transformimi ekonomik i republikës irlandeze, edhe ato vende me nivele të ulëta IHD- je mund të rrisin konsiderueshëm IHD-në me përpjekje të përqendruara për përmirësimin e klimës së biznesit. Çfarë është “klima e biznesit dhe investimeve”? Nuk ka një përkufizim preciz për “klimën e biznesit dhe të investimeve”. Banka Botërore në klimën e biznesit dhe të investimeve përfshin mundësinë dhe incentivat për firmat që të investojnë në mënyrë produktive, të hapin vende pune dhe të zgjerohen. Në vija të ngjashme, për qëllimet e Udhëzuesit, klima e biznesit dhe e investimeve shërben si kuadër që u mundëson kompanive të huaja dhe vendëse, që të kryejnë biznes dhe të kërkojnë
fitime në një vend të caktuar. Klima e investimeve mund të përkufizohet nga tre variabla komplekse dhe politikat tregtare; Klima e biznesit dhe e investimeve përbëhet jo vetëm nga niveli i taksave dhe incentivave fiskale të disponueshme për bizneset. Komponentë të tjerë vendimtare janë edhe stabiliteti politik, shteti i së drejtës, kushtet makroekonomike, perceptimet e qeverisë dhe mjedisi rregullator. Rëndësia e klimës favorizuese të biznesit dhe investimeve Gjendja e klimës së biznesit dhe investimeve të një shteti është një faktor kyç i aftësisë së këtij shteti për të thithur investime të huaja dhe për të zhvilluar ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Ndërmarrjet ndërnacionale parapëlqejnë të investojnë në vende me klimë të shëndetshme biznesi ku kostot, vonesat dhe risku janë të minimizuar. Përveç kësaj, NVM-të janë më të prirura të lulëzojnë në një klimë ku nuk rëndohen së tepërmi me taksa dhe rregullime. Faqja zyrtare e Bankës Botërore shkruan kështu: “Klima e mirë e investimeve është një shtyllë jetike për strategjinë e një shteti për të stimuluar rritjen ekonomike, e cila pastaj gjeneron mundësi për të varfërit, që të kenë punë më produktive dhe të ardhura më të larta” Në mbarë globin dhe brenda OSBE-së, vendet e pasura priren të kenë klimë më të favorshme për biznesin dhe investimet. Ka një lidhje të pandashme ndërmjet rritjes ekonomike dhe lulëzimit, investimeve dhe klimës së biznesit. Shumë nga vendet e Evropës Lindore pa rezerva të mëdha energjie apo lënde të parë, i kanë kthyer ekonomitë e tyre në destinacione globale për tërheqjen e IHD-së nëpërmjet reformimit të klimës së tyre të biznesit dhe investimeve. Sipas Treguesit të besueshmërise të “AT Kearney” në tetor 2004, një studim mbi aftësinë e shteteve për tërheqjen e IHD-së renditën Poloninë dhe Republikën Çeke, përkatësisht në vendet 12 dhe 14, përpara “tigrave” aziatikë si Malajzia, Singapori dhe Tajvani, madje edhe para gjigantit në zhvillim, Brazilit2. Qeveritë shpesh e shpërfillin rëndësinë e klimës së biznesit kur ftojnë investimet e huaja të drejtpërdrejta. Ato priren të përqëndrohen në përmasat e tregut, niveli i burimeve natyrore dhe kostot.
Edhe pse këta faktorë janë të rëndësishëm, klima e investimeve është një factor vendimtar dhe nuk duhet nënvlerësuar. Rëndësia e IHD-ve Në botën e sotme të globalizuar, rritja ekonomike dhe hapja e vendeve të reja të punës në ekonomitë në zhvillim dhe në tranzicion, varen nga dy faktorë kryesorë: IHD dhe zhvillimi i NVM-ve. IHD është burimi kryesor i financimeve të jashtme në vendet në zhvillim. Investimet e huaja të drejtpërdrejta mund të rrisin formacionin e kapitalit fiks dhe ndihmojnë në bilancin e pagesave. Në pikëpamjen e UNCTAD-it, IHD ka potencialin për të gjeneruar punësim, rritje të prodhueshmërisë, aftësi transferuese dhe teknologji të re, rritjen e eksporteve, si dhe kontribuon në zhvillim afatgjatë ekonomik të vendeve të zhvillim. Filialet e huaja të 64 000 koorporatave ndërnacionale gjenerojnë 53 milion vende pune3. Gjithsesi, vendet në zhvillim tërheqin investime të huaja. Sipas UNCTAD, vendet në zhvillim tërhoqën 42% të fluksit global IHD dhe në vitin 2004 niveli I shtimit të IHD-së së tyre ishte më i lartë sesa i vendeve të zhvilluara. Stoku i brendshëm i IDH-së në vendet në zhvillim (stoku i brendshëm IDH kuptohet si sasia cumulative e investimeve të drejtpërdrejta të regjistruara nga investees të rinj dhe ekzistues) ishte rreth një e treta e PBB-së së tyre; një rritje domethënëse krahasuar me 10% në 1980. Ekonomistët debatojnë nëse është IHD që gjeneron rritje ekonomike, apo është rritja ekonomike që gjeneron IHD. Konstantja, që shfaqet nga ky debat akademik, është se rritja e IHD-së dhe rritja ekonomike priren të shoqërojnë njëra-tjetrën. Nga pikëpamja e ofertës, IHD varet nga disponibiliteti i kapitalit investues i gjeneruar nga fitimet e përbashkëta ose huat, të cilat vetë varen nga kushtet vendëse ekonomike, përfshi rritjen. Nga pikëpamja e kërkesës, zgjerimi I tregjeve në vende të huaja bën që TNC-të (korporatat ndërnacionale) të investojnë më tepër, ndërkohë që tregjet e tkurrura i frenojnë.Gjatë dy dekadave të fundit, bumet në IHD globale kanë ardhur pas periudhave të
rritjeve të larta ekonomike, ndërsa rëniet kanë ardhur pas rënieve ose rritjeve të ngadalta. Rënia e flukseve të IHD-së në 2001 dhe 2002 pasoi me rritme të rritjes së IHD-së gjatë fundit të viteve 1990. Një prirje e tillë u vu re edhe gjatë fundit të viteve 1980 dhe fillimit të viteve 1990, si dhe në periudhën 1982-1983. Prirjet e fundme ekonomike pozitive sugjerojnë që rritja e IHD-së vjen pas rënies të investimeve. Faktoret qe pengojne terheqjen e IHD Qeverisë së Kosovës i mungon një strategji e qartë dhe gjithëpërfshirëse për tërheqjen e investimeve të huaja direkte (IHD). Niveli i investimeve të huaja direkte në Kosovë për gjatë tre viteve të fundit ka qenë i pakënaqshëm dhe krahasuar me vitin 2007 në vitin 2012 niveli i tyre është përgjysmuar, kështu është thënë të hënën në debatin me temën,“A ka Kosova përparësi krahasuese për tërheqjen e IHD-ve: Mundësitë dhe barrierat” të organizuar nga Grupi për studime Juridike dhe politike (GSJP). Niveli i IHD-ve në Kosovë ka qenë ndër më të ulëtat në rajonin e Evropës Juglindore, ndërsa vendet tjera si Rumania, Bullgaria, Kroacia, dhe serbia kanë tërhequr fluksin më të madh të IHD-ve. Arbëresha Loxha, nga GSJP duke prezantuar raportin ka thënë se përkundër faktit që Kosova ka përmirësuar performancën në indikatorin e hapjes së biznesit, marrjen e lejes së ndërtimit si dhe regjistrimin e pronës, qasja në financa dhe pagesa e taksave mbetet e dobët. Ajo ka potencuar se zbatimi i kontratave është treguesi me rangun më të varfër ku Kosova rangohet më keq se çdo shtet i Evropës Juglindore. “Kosova nuk ka ndërmarr asnjë reformë të vetme për të lehtësuar zbatimin e kontratave. Andaj numri i madh i rasteve të pazgjidhura, koha që u duhet investitorëve të zbatojnë kontratat dhe perceptimi i gjyqësorit si institucioni më i korruptuar janë disa nga faktorët që po vazhdojnë të pengojnë ardhjen e investitorëve të huaj në Kosovë”, ka thënë ajo. Po ashtu sipas saj, pengesë kyçe mbetet imazhi jo i mirë që ka Kosova karshi investitorëve të huaj të cilët vazhdojnë ta perceptojnë si një vend jo të favorshëm për investime të huaja direkte me mangësi të mëdha në sundimin e ligjit si dhe nivelin e lartë të korrupsionit.
Niveli i lartë i korrupsionit dëmton efikasitetin operacional të bizneseve si dhe rrit rreziqet dhe kostot që lidhen me të bërit biznes.“Për të tërhequr IHD-të, shumica e vendeve të rajonit ofrojnë paketa stimuluese, përfshirë ato financiare të cilat janë shumë më të pasura se sa ato të Kosovës. Çështja e implikimeve financiare do të mund të tejkalohej në mënyrë strategjike, apo duke zvogëluar shpenzimet enorme që bëhen çdo vit nga buxheti i Kosovës në telefona, dreka zyrtare apo karburante”, ka thënë Loxha. Sipas saj, politika dhe praktikat e qeverisë duhet të orientohen në reduktimin e kostove dhe rreziqeve që lidhen me investimet si dhe të ofrohen stimuj të ndryshëm që të krijohet një klimë e favorshme investuese në mënyrë që vendi të përfitojë sa më shumë nga IHD- të.“Qeveria duhet të rritë atraktivitetin e sektorëve me potencial investues, të bëjë reforma si dhe të fokusohet në targetimin e IHD-vë me potencial zhvillimor”, ka vlerësuar ajo. Bernard Nikaj, ministër i Tregtisë dhe Industrisë, ka thënë se hapja e një biznesi merrte kohë deri në 52 ditë, ndërsa tashmë me formën më të komplikuar të regjistrimit të një ndërmarrje bëhet për tri ditë. Ky shërbim sipas tij, është i mirë, por nuk duhet të shërbej që të ndjehen të kënaqur. Ai ka potencuar se zbatimi i kontratave mbetet një sfidë e përgjithshme për aktivitetin ekonomik në Kosovë, si për investitorët e huaj dhe ata vendor. “Shpresoi se reformat e fundit të implementuara nga Ministria e Drejtësisë sa i përket riorganizimit të sistemit gjyqësorë dhe përmbaruesve privat, shpresojmë të sjellin rezultate dhe të shohim progres në këtë fushë”, ka thënë Nikaj. Ai ka shtuar se do të krijohet një bazë e të dhënave qendrore që të listohen të gjitha licencat dhe ngarkesat tjera administrative që investitorët kudo që janë ta kenë parasysh se me çka përballen kur të vijnë për të investuar në Kosovë. “Jo të kemi një investitor që vjen në Kosovë e pastaj të përballet me procedura të zgjatura të marrjes së lejes së licencave nëpër institucione të ndryshme”, ka thënë Nikaj. Ndryshe, sipas hulumtimit të GSJP-së, Kosova ka nevojë për investime të huaja direkte të cilat do të zbutnin nivelin e lartë të varfërisë dhe papunësisë si dhe të kontribuojnë në zhvillimin e kapitalit human përmes trajnimeve dhe lëvizjes së fuqisë punëtore.
Kosova po ashtu mund të përfitojë shumë nga potenciali investues nga diaspora duke zhvilluar politika që kanalizojnë kapitalin e tyre drejt investimeve e jo kryesisht në konsum./ar/ Analiza komparative sa i perket politikave tregtare dhe IHD Instituti Kosovar për Kërkime dhe Zhvillim të Politikave (KIPRED), organizoj tryezë të rrumbullakët ku është publikuar analiza gjithëpërfshirëse “Kosova në Kontekst Rajonal: Marrëdhëniet Ekonomike dhe Tregtare”, me 12 shtetet e rajonit, me theks të veçantë në pozitën ekonomike të Kosovës përballë këtyre shteteve, karakteristikat dhe problemet e shkëmbimeve tregtare me shtetet fqinje, ato të CEFTA-së, ato që nuk e kanë njohur Kosovën dhe me bllokun e shteteve të BE-së në rajon. Për të diskutuar në këtë tryezë të pranishëm në panel ishin: Ilir Deda (Drejtor Ekzekutiv i KIPRED), Mimoza Kusari-Lila (Ministre e Tregtisë dhe Industrisë) si dhe Jan Braathu (Ambasador i Mbretërisë së Norvegjisë në Kosovë). Pas fjalës hyrëse dhe inkurajimit të panelistëve për publikimin, prezantimi i analizës u bë nga autori Shpend Kursani, i cili theksoj se “madhësia ekonomike e Kosovës është shumë e vogël në aspekt të ekonomisë së përgjithshme të rajonit dhe se kjo rezulton më shumë për shkak të mungesës së zhvillimit të brendshëm ekonomik, përkatësisht mungesës së sektorit të prodhimit dhe industrisë, e që nuk është i mjaftueshëm as për konsumin e brendshëm, dhe i cili mbulohet kryesisht nga importet. Me fjalë të tjera, Kosova ka një ekonomi e cila nuk merr pjesë me prodhim në këtë rajon por kryesisht konsumon nga ai”. Analiza pohon se gjatë viteve 2008-2012 në përgjithësi kishte një rritje ekonomike të Kosovës me mesatare vjetore prej 4.50% të shoqëruar me inflacion të lartë prej më shumë se 5%, çka edhe ndikon negativisht në rritjen reale të ekonomisë së Kosovës. Ndërsa, në aspektin tregtar, autori potencon se gjatë periudhës pesë vjeçare, Kosova gradualisht dhe për një nuancë është integruar më shumë me vendet jashtë këtij rajoni ku përfaqësimi i
këtyre vendeve në portfolion e përgjithshme tregtare të Kosovës është rritur për 3%. Integrimi i tregtisë së Kosovës me vendet jashtë rajonit është bërë vetëm në favor të importit nga këto vende në Kosovë, ndërsa në aspekt të eksportit, janë vendet brenda rajonit ato që kanë rritur pjesëmarrjen e tyre në portfolion tregtare të Kosovës. Këtu theksohet se Turqia është i vetmi vend, në këtë rast bllok i rajonit, me të cilin Kosova e ka rritur integrimin si për importe ashtu edhe për eksporte. Në aspektin e partneritetit tregtar, në vitet 2008 - 2012 Shqipëria qëndron e para për eksportin e Kosovës, përcjellë nga Maqedonia dhe Mali i Zi, ndërsa sa i përket partnerëve importues, tri të parët që nga vitet 2008-2012 janë Maqedonia, Serbia dhe Turqia, me një ngritje të ndjeshme të Serbisë. Ndërsa për specifikat e mallrave ku Kosova është neto importuese e dukshme, thuhet se tregtia e mallrave industriale të Kosovës me rajonin është tri herë më e madhe se tregtia me mallra ushqimore. Ndikimi i ndërtimit të autostradës ka rezultuar në rritjen e shfrytëzimit të pikës doganore me Shqipërinë por jo edhe në integrimin e ekonomive të të dyja vendeve. Ndërtimi i autostradës sipas Kursanit ka ndikuar vetëm për përdorimin e territorit të Kosovës dhe Shqipërisë për përdorimin e territoreve të këtyre vendeve për importimin dhe eksportimin nga dhe në vende tjera. Ndërlidhur me temën, në analizë thuhet se Hani i Elezit ka qenë pika më e shfrytëzuar doganore për import - eksport ku 51% e eksporteve të Kosovës kanë kaluar nga kjo pike, dhe 34% e importeve kanë hyrë në Kosovë përmes kësaj pike brenda viteve 2008-2012. Në aspektin e pikave kufitare, nga analiza është konkluduar në kontrabandë dhe mospërputhje të shumta mes të dhënave tregtare me vendet e rajonit, apo edhe të mospërputhjeve statistikore zyrtare mes Agjencive të Statistikave të vendeve përkatëse me ato të Kosovës. Gjithashtu është analizuar edhe reciprociteti 58 ditor me Serbinë, ku mallrat nga Serbia kryesisht janë zëvendësuar me ato nga Maqedonia dhe Kroacia, e më pak nga Greqia e Bullgaria. Ndërsa sipas kësaj analize, produktet nga Shqipëria apo Turqia nuk i kanë zëvendësuar produktet Serbe gjatë periudhës së reciprocitetit. Si një nga temat kyçe në zhvillimin ekonomik të vendit, investimeve nga jashtë, në analizë vlerësohet se Investimet e Huaja Direkte (IHD) në Kosovë brenda periudhës 2008-2012
kanë shënuar rënie prej 37.61%, ndërsa IHD nga rajoni kanë shënuar një rënie më të vogël prej 11.55%, ku Turqia zë vendin e parë si investuesi më i madh, i përcjellur nga Sllovenia, Bullgaria dhe kështu me radhë. Ky punim është vetëm fusha e parë nga pesë sosh që KIPRED është duke e bërë në lidhje me marrëdhëniet e Kosovës me shtetet e rajonit, ku katër të tjerat (analizimi i marrëdhënieve politike të Kosovës me rajonin; analizimi i marrëdhënieve në sektorin e sigurisë të Kosovës me rajonin; analizimi i marrëdhënieve ndëretnike të Kosovës me rajonin; dhe anëtarësimi i Kosovës në organizata dhe forume rajonale) do të publikohen ndërkohë deri në fund të vitit 2014. Këto publikime mbështeten nga Ambasada e Mbretërisë së Norvegjisë në Kosovë. 1. Politikat tregtare dhe funksionimi i Organizates Boterore te Tregtise Çeshtjet e Bujqesise 2. Bujqesia ne bote: 11% e tregtise boterore Kosova -14% te eksporteve -26% te importeve Por me shume se -Mineralet, automobilat, kimikatet, tekstilet apo celiku Dhe shume me e ndjeshme ne problematike: - Punesimi - Veshtiresite ne ristrukturimin e burimeve - Perballja me ndryshimet klimatike - Siguria e ushqimit 80% e tregtise ne produkte bujqesore
-Ushqimet Per rrjedhoje pengesat ne tregti ne bujqesi kane qene ne nje shkalle shume me te larte se per produktet e tjera 3. Perse nje marreveshje e vecante? Prej 1947: Tregtia ne bujqesi mbulohej nga rregullat e GATT -MFN -Nivelet detyruese -Trajtimi kombetar -Ndalimi i kufizimeve sasiore 4. Produktet Bujqesore HS: Kapitujt 1-24 -Kafshet e gjalla e produktet e kafsheve (pa perfshirepeshkun) -Produktet bujqesore -Vajrat e yndyrerat … -Prodhimet ushqimore, pijet, uthulla, duhani e cigaret etj. Pjese te Kapitujve 29 - 53 Aneksi 1 i Marreveshjes Per qellime praktike/negociata -Prodhimet tropikale (vendet e varfra) -Te tjera (vendet ne zhvillim/zhvilluara)
5. Shtyllat e Marreveshjes Hyrja ne treg “ Tarifikimi” Kuotat tarifore Reduktimet tarifore Masat mbrojtese Mbeshtetja vendase Subvencioni ne eksporte Vazhdimi i procesit te reformave 6. Hyrja ne Treg Masat tarifore Masat jo-tarifore -Sasiore -Jo-sasiore “ Tarifikimi” 7. “ Tarifikimi” Neni 4 (Marreveshja mbi Bujqesine) Sqarim
Ekuivalentet tarifore -GATT (1947): Ndalimi i kufizimeve sasiore Perjashtimi i bujqesise -Marreveshja mbi Bujqesine (1994) Tarifikimi => bujqesia nuk perjashtohet me -Note sqaruese (Aneksi 1A) 8. Kuotat Tarifore Tarifa MFN Tarifa “preferenciale” per nje sasi te percaktuar = Kuote tarifore (TQ) -TQ nuk eshte nje kufizim sasior Hyrja aktuale Hyrja minimale 3% e konsumit (5% ne perfundim te periudhes tranzitore) 9. Reduktimet Tarifore Reduktimet mesatare -Vendet e zhvilluara: 36% -Vendet ne zhvillim: 24% -Vendet e varfra: pa reduktim
Reduktimi minimal per linje tarifore -Vendet e zhvilluara: 15% -Vendet ne zhvillim: 10% -Vendet e varfra: pa reduktim 10. Reduktimet tarifore Periudhat tranzitore -Vendet e zhvilluara: 6 vjet -Vendet ne zhvillim: 10 vjet -Vendet e varfra: pa reduktim 11. Masat mbrojtese speciale Mund te zbatohen vetem per produkte te ‘tarifikuara’ Rritje e perkohshme ne tarifat doganore 12. Kutia jeshile Pa, ose e shumta, efekte minimale ne: -tregti -prodhim
Asistence nepermjet -Programeve te financuara nga qeveria -qe nuk permbajne transferta nga konsumatoret -qe nuk sjellin mbeshtetje ne cmim per prodhuesit 13. Shembuj te kutise jeshile Kerkimi shkencor bujqesor Inspektimi i kafsheve Klasifikimi i produkteve Marketingu dhe sherbimet ndihmese Programet e ushqimit Pagesat per fatkeqesite natyrore Ambienti Programet rajonale Pagesat per zhvendosjen e fermereve/tokes drejt funksioneve te tjera 14. Kutia blu Pagesa ne programe kufizimi prodhimi Jo subjekt i reduktimeve nese: -Bazohen ne zona fikse ose -Jepen per 85% ose me pak te nivelit te prodhimit -Pagesat per gjedhe kryhen mbi nje numer te caktuar te tyre 15. Shperndarja e ndihmes vendase 16 Mbeshtetja Vendase Matja Teresore e Mbeshtetjes - AMS
-Mesatarja vjetore 1986-1988 Angazhimet per reduktime Reduktimi i AMS -Vendet e zhvilluara: 30% -Vendet ne zhvillim: 20% -Vendet e varfra: pa reduktim Periudha tranzitore -Vendet e zhvilluara: 6 vjet -Vendet ne zhvillim: 10 vjet -Vendet e varfra: pa reduktim 17. Subvencionet ne eksport Kane efektin me ndikues ne tregti Perdoren me shume nga vendet e zhvilluara Sherbejne per te ndihmuar fermeret ne shitjen e produkteve ne tregjet e huaja - Subvencionet ne eksport per produktet industriale jane te ndaluara Per vendet e zhvilluara Per vendet ne zhvillim qe prej 2003 -Subvencionet ne eksport per produktet bujqesore lejohen nga marreveshja e bujqesise sipas 6 kategorive Nese angazhohen per reduktime ne vlere dhe te sasise se subvencionuar Trajtimi i diferencuar 18. Subencionet ne eksport Kategorite e lejuara: -Dhenia e subvencioneve varur nga ecuria e eksporteve
-Shitja e produkteve shteterore bujqesore me cmim me te ulet se i tregut te brendshem -Pagesa mbi eksportin e produkteve bujqesore bazuar ne nje veprim qeveritar -Subvencionet per reduktimin e kostove te marketingut te eksportit -Subvencionet ne transportin nderkombetar me terma me te mire se ne ate kombetar -Subvencione ndaj produkteve bujqesore kushtezuar me eksportimin e tyre 19. Subvencionet ne eksport Vlera totale e subvencioneve ne eksport -Mesatarja vjetore 1986-1988 Angazhimet per reduktime -Reduktimi i vlerave totaleVendet e zhvilluara: 36% Vendet ne zhvillim: 24% Vendet e varfra: pa reduktim 20. Subvencionet ne Eksport Periudha tranzitore -Vendet e zhvilluara: 6 vjet -Vendet ne zhvillim: 10 vjet -Vendet e varfra: pa reduktim
PJESE TE SHKEPUTURA NGA LIBRI I AUTORIT P. KRUGMAN Per : Tregtine nderkombetare dhe te drejten investive Efektet e tregtisë ndërkombëtare te ekonomive dyfaktorëshe Pasi qe e kemi prezantuar strukturën prodhuese të ekonomisë dyfaktorëshe, mund ta shqyrtojmë situatën, në të cilën dy ekonomitë, Atdheu dhe Shteti i Jashtëm bashkëpunojnë në tregti. Si gjithmonë, Atdheu dhe Shteti i Jashtëm kanë shumë cilësi të ngjashme. Ato i kanë shijet e njëjta, dhe për këtë arsye kërkesat identike relative për ushqim dhe pëlhurë, kur ballafaqohen me çmim të njëjtë relativ të dy të mirave, gjithashtu, ato e kanë teknologjinë e njëjtë: sasia e dhënë e truallit dhe punës rezulton me sasi të njëjtë të prodhimit, si të pëlhurës, ashtu edhe të ushqimit. Dallimi i vetëm ndërmjet këtyre shteteve ka të bëjë me resurset e tyre. Atdheu ka raport më të lartë të punës dhe truallit se Shteti i Jashtëm. Çmimi relativ dhe mostra e tregtisë Pasi që Atdheu ka raport më të madh të punës dhe truallit se Shteti i Jashtëm, ai ka në bollëk punën, ndërsa Shteti i Jashtëm ka në bollëk truallin. Keni parasysh se bollëku definohet me raport , e jo me njësi absolute. Nëse Shtetet e Bashkuar të Amerikës kanë 80 milionë punëtorë dhe 200 milionë hektarë truall (raporti i punës dhe truallit është një me dy e gjysmë), ndërsa Britania ka 20 milionë punëtore dhe 20 milionë hektarë truall (raporti punë-truall është një me një ).
4 Efekti i ndryshimit të resurseve në njëanshmërinë e prodhimtarisë së pëlhurës është cekur edhe te ekonomisti polak T. M. Rybczynski në artikullin Factor Endowments and Relative Commodity Prices, Ekonomika 22, 1955, fq. 336 – 341. Ky efekt është i njohur me emrin Efekti i Rybczynskit. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Britaninë do ta marrim si shtet me bollëk të punës, ndonëse oferta e punës në Britani është më e ulët se në Shtet e Bashkuara te Amerike. ”Bollëku “ definohet gjithmonë në kuptimin relativ, me krahasimin e raporteve të punës dhe truallit në dy shtete, kështu që asnjëri shtet nuk mund të ketë bollëk të të gjithë faktorëve të prodhimit . Pasi qe pëlhura është e mirë intensive punuese, kufiri i mundësive prodhuese të Atdheut në raport me atë të Shtetit të Jashtëm është vendosur më shumë në drejtimin e prodhimit të pëlhurës se sa në drejtimin e prodhimit të ushqimit. Për këtë arsye, nëse faktorët tjerë mbesin të pandryshueshëm, Atdheu do të ketë raport më të lartë të prodhimit të pëlhurës dhe prodhimit të ushqimit. Pasi që tregtia e bën barazimin e çmimeve relative, njëri çmim që do të barazohet është çmimi i pëlhurës me çmimit të ushqimit. Mirëpo, pasi që shtetet dallojnë në bollëkun e faktorëve të prodhimit, Atdheu me çfarëdo raporti të dhënë të çmimit të pëlhurës dhe çmimit të ushqimit, do të prodhojë raport më të madh të pëlhurës dhe të ushqimit se sa Shteti i Jashtëm. Atdheu do të ketë ofertë më të madhe relative të pëlhurës. Për këtë arsye, lakorja e ofertës relative të Atdheut qëndron më në të djathtë në raport me lakoren e ofertës relative të Shtetit të Jashtëm.Lakorja RD paraqet lakoren e kërkesës relative, për të cilën supozojmë se është e njëjtë për të dy shtetet. Në rast se tregtia ndërkombëtare nuk do të ekzistonte, baraspesha në atdhe do të ishte në pikën 1, ndërsa baraspesha në Shtetin e Jashtëm në pikën 3. Me fjalë tjera, në mungesë të tregtisë, çmimi relativ i pëlhurës do të ishte më i ulët në Atdhe se në Shtetin e Jashtëm. Kur Atdheu dhe Shteti i Jashtëm bashkëpunojnë në tregtinë ndërsjellët, çmimet relative do të barazohen. Çmimi relativ i pëlhurës do të rritet në atdhe dhe do të bie në Shtetin e Jashtëm, ndërsa çmimi i ri relativ botëror i pëlhurës do të jetë në pikën që paraqet çmimin relativ ndërmjet çmimeve relative në mungesë të tregtisë, për shembull, në pikën 2. Nëse tregtia krijohet
fillimisht si pasojë e ndryshimit të çmimeve relative të pëlhurës, si reflektohet barazimi i çmimeve relative PC / PF në mostrën e tregtisë? Për tu përgjigjur në këtë pyetje duhet t’i cekim marrëdhëniet themelore ndërmjet çmimeve, prodhimit dhe konsumit. Në shtetin që nuk merr pjesë në tregti, prodhimi i të mirave duhet të jetë i barabartë me konsumin e tij. Nëse DC shënon konsumin e pëlhurës, kurse DF konsumin e ushqimit, në ekonomitë e mbyllura vlen se DC = QC dhe DF = QF. Tregtia ndërkombëtare mundëson konsumin e kombinimit të pëlhurës dhe të ushqimit që është e ndryshme nga kombinimi i prodhimit të pëlhurës dhe ushqimit. Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave E çmimit relativ të pëlhurës dhe të sasisë për të cilën prodhimi i pëlhurës e tejkalon konsumin e saj, gjegjësisht eksportin e pëlhurës. Barazimi tregon se importi i ushqimit është i barabartë me eksportin e pëlhurës të shumëzuar me çmimin relativ të pëlhurës. Ndonëse ky barazim i njëjtë nuk tregon se sa do të importojë apo të eksportojë ekonomia, ai tregon se sasia e importit që mund t’ia lejojë vetes ekonomia është i kufizuar me sasinë e eksportit. Për këtë arsye, barazimi (4-6) quhet kufizimi buxhetor. Kufizimi që tregon se vlera e konsumit është e barabartë me vlerën e prodhimit (apo se vlera e importit është e barabartë me vlerën e eksportit) nuk duhet të jetë i vlefshëm nëse shtetet kanë borxhe të mëdha tek shtetet tjera ose kanë huazuar nga shtetet tjera. Tani për tani do të supozojmë se sitata e tillë nuk është e mundshme dhe se kufizimi buxhetor (barazimi (4-6)) vlen gjithmonë. Borxhin dhe huazimin ndërkombëtar do ta shqyrtojmë në kapitullin e shtatë. Ky kapitull tregon që konsumi i ekonomisë me kalimin e kohës do të jetë edhe më tutje i kufizuar me kthimin e borxheve kredidhënësve të huaj. Tregtia e bën barazimin e çmimeve relative Në mungesë të tregtisë baraspesha në atdhe do të ishte në pikën 1, ku lakorja vendore e ofertës relative RS e prenë lakoren e kërkesës relative RD. Ngjashëm me këtë, baraspesha
në shtetin e jashtëm do të jetë në pikën 3. Tek tregtia, çmimi relativ botëror do të jetë ndërmjet çmimeve relative në mungesë të tregtisë, për shembull, në pikën 2. Kufizimet buxhetorë të ekonomisë që tregton Pika 1 paraqet prodhimin e ekonomisë. Konsumi i ekonomisë duhet të qëndrojë diku në vijën që kalon nëpër pikën 1, por edhe në vijën, pjerrtësia e së cilës është e barabartë me vlerën negative të çmimit relativ të pëlhurës. Konsumi i ushqimit, DF Prodhimi i ushqimit, QF Kufizimi buxhetor (pjerrtësia = -PC / PF) Kufiri i mundësive prodhuese Konsumi i pëlhurës DC Prodhimi i pëlhurës QC Teoria e tregtisë ndërkombëtare Figura 4-12 i paraqet dy pasoja të rëndësishme të kufizimit buxhetor për ekonominë që tregton. Së pari, pjerrtësia e kufizimit buxhetor është e barabartë me vlerën negative të çmimit relativ të pëlhurës PC / PF, pasi që konsumi më i vogël i një metri të pëlhurës do t’i kursejë ekonomisë shumë PC. Kjo është e mjaftueshme për të blerë PC / PF njësi shtesë të ushqimit. Së dyti, kufizimi buxhetor e prekë kufirin e mundësive prodhuese në pikën që paraqet vendimin mbi prodhimtarinë e ekonomisë, me çmim të dhënë relativ të pëlhurës që është e paraqitur në figurë me numrin 1. Me fjalë tjera, ekonomia gjithmonë mund t’ia lejojë vetes konsumin e të mirave në shumë të barabartë me prodhimin. Tani mund të shfrytëzojmë kufizimin buxhetor të atdheut dhe të shtetit të jashtëm që ta paraqesim me figurë baraspeshën tregtare. Në figurën 4-13 e kemi paraqitur prodhimin, kufizimet buxhetore dhe vendimet konsumuese të atdheut dhe shtetit të jashtëm krahas çmimeve në baraspeshë. Rritja e çmimit relativ të pëlhurës në atdhe do të sjellë deri te rritja e konsumit të ushqimit në raport me pëlhurën, si dhe deri te rënia e prodhimit relativ
të ushqimit. Atdheu prodhon sasinë e ushqimit Q1F dhe konsumon D1F, për ç’shkak do të bëhet eksportues i pëlhurës dhe importues i ushqimit. Në Shtetin e Jashtëm rënia pastregtare e çmimit relativ të pëlhurës do të sjellë deri te rritja e konsumit të pëlhurës në raport me ushqimin, si dhe deri te rënia e prodhimit relativ të pëlhurës. Shteti i jashtëm për këtë shkak do të bëhet importues i pëlhurës dhe eksportues i ushqimit. Në baraspeshë eksporti i pëlhurës së Atdheut duhet të jetë i barabartë me importin e Shtetit të Jashtëm, ndërsa importi i ushqimit të Atdheut duhet të jetë i barabartë me eksportin e Shtetit të Jashtëm. Figura 4-13 i paraqet këto barazi me barazimin e dy trekëndëshave të ngjyrosur. T’i përmbledhim të gjitha që i mësuam deri tani mbi mostrën e tregtisë: Atdheu ka raport më të lartë të punës dhe trualli se sa Shteti i Jashtëm, gjegjësisht Atdheu ka punë në bollëk, ndërsa Shteti i Jashtëm ka truall në bollëk. Prodhimi i pëlhurës do të përdorë raport më të madh të punës dhe truallit se sa prodhimi i ushqimit, gjegjësisht pëlhura është e mirë me punë intensive, derisa ushqimi është e mirë me truall intensiv. Atdheu, shtet me bollëk të punës e eksporton pëlhurën, e mirë kjo intensive e punës; Shteti i Jashtëm, shtet me bollëk të truallit e eksporton ushqimin, e mirë intensive e truallit. Përfundimi i përgjithshëm është: shtetet eksportojnë të mira në prodhimin e të cilave shfrytëzojnë në mënyrë intensive faktorët e prodhimit që i kanë në bollëk. Tregtia dhe shpërndarja e të ardhurave Tregtia i barazon çmimet relative. Ndryshimet e çmimeve relative pastaj kanë efekt të konsiderueshëm në fitimet relative të punës dhe të truallit. Rritja e çmimit të pëlhurës e rritë fuqinë blerëse të punës të shprehur me sasinë e dy të mirave. Rritja e çmimit të ushqimit ka efekt të kundërt. Për këtë arsye, tregtia ndërkombëtare ka efekt të konsiderueshëm në shpërndarjen e të ardhurave. Në Atdhe, ku do të rritet çmimi relativ i pëlhurës, tregtia do t’u ndihmojë njerëzve që i marrin mëditjet, ndërsa njerëzve që e fitojnë rentën do t’u zvogëlohet mirëqenia. Në Shtetin e Jashtëm, ku do të bie çmimi relativ i pëlhurës, do të ngjan e kundërta: tregtia e zvogëlon mirëqenien e punëtorëve dhe e rritë mirëqenien e pronarëve të truallit. Resursi që e ka shteti në ofertë relativisht më të madhe (puna në Atdhe, trualli në Shtetin e Jashtëm) është faktor me bollëk në këtë shtet, ndërsa resursi që e ka shteti në ofertë relativisht të vogël (trualli në Atdhe dhe puna në Shtetin e
Jashtëm) është faktor i mangët. Konkludimi i përgjithshëm mbi efektet e tregtisë ndërkombëtare mbi shpërndarjen e të ardhurave është: për shkak të tregtisë, pronarët e faktorëve të bollshëm të prodhimtaris Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave Do të jenë në fitim, ndërsa pronarët e faktorëve të mangët prodhues të shtetit do të jenë në humbje. Së shpejti do të shohim se mostra e tregtisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës sugjeron që në krahasim me pjesën tjetër të botës, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës puna me kualifikim të lartë paraqet faktor të bollshëm, ndërsa puna me kualifikim të ulët është faktor i mangët i tyre. Kjo do të thotë se tregtia ndërkombëtare do ta zvogëlojë mirëqenien e punëtorëve me kualifikim të ulët – jo vetëm përkohësisht, por edhe në afat të gjatë. Efekti negativ i tregtisë në punëtorët me kualifikim të ulët paraqet problem të përhershëm politik. Industritë të cilat i shfrytëzojnë intensivisht punëtorët me kualifikim të ulët, siç është industria e veshjeve dhe këpucëve, kërkon gjithmonë mbrojtje nga konkurrenca e jashtme e kërkesat e tyre hasin në mirëkuptim të madh pasi që punëtorët me kualifikim të ulët paraqesin shtresën e varfër të njerëzve. Barazimi i çmimeve të faktorëve Në mungesë të tregtisë, fitimi nga puna është më i vogël në Atdhe se sa në Shtetin e Jashtëm, ndërsa kthimi nga trualli është më i madh në Atdhe se në Shtetin e Jashtëm. Pa tregti, Atdheu me punë të bollshme do të kishte çmim më të ulët relativ të pëlhurës se sa Shteti i Jashtëm me truall të bollshëm, ndërsa ndryshimet në çmimet relative të të mirave do të reflektoheshin në ndryshimin më të madh në çmimet relative të faktorëve të prodhimit.
Baraspesha tregtare Importi i ushqimit të Atdheut është i barabartë me eksportin e Shtetit të Jashtëm, ndërsa importi i pëlhurës së Shtetit të Jashtëm është i barabartë me eksportin e Atdheut. Sasia e pëlhurës Kufizimi buxhetor i Atdheut Kufizimi buxhetor i Shtetit të Jashtëm Sasia e pëlhurës Sasia e pëlhurës Eksporti i ushqimit i Shtetit të Jashtem: (a) Atdheu (b) Shteti i Jashtëm Eksporti i pëlhurës i Atdheut Importi i ushqimit të Atdheut Importi i pëlhurës i Shtetit të Jashtëm. Sasia e ushqimit Sasia e ushqimit Teoria e tregtisë ndërkombëtare Tabela 4-1. Krahasimi i mëditjeve ndërkombëtare (Shtetet e Bashkuara të Amerikës = 100) Shteti Mëditjet për orë të punës së punëtorit në prodhimtari, më 2000 Shtetet e Bashkuara të Amerikës ……………..100 Gjermania ………………………………………………..121 Japonia ……………………………………………………..111 Spanja………………………………………………………..55 Koreja Jugore …………………………………………….41
Portugalia ………………………………………………….24 Meksiko………………………………………………………12 Shri Lanka…………………………………………………..2 *1999 Burimi: Zyra për statistikën e punës, ueb faqja fillestare foreign labour statistics. Kur bashkëpunojnë Atdheu dhe Shteti i Jashtëm në tregtinë e ndërsjellët, çmimet relative të të mirave barazohen. Ky barazim do të shkaktojë pastaj barazimin e çmimeve relative të truallit dhe punës, e me këtë ekziston afiniteti i qartë i barazimit të çmimeve të faktorëve. Sa do të jetë i fuqishëm ky afinitet? Përgjigja është befasuese dhe ka të bëjë me faktin se në modelin tonë do të ekzistojë afiniteti ndaj barazimit të plotë të çmimeve të faktorëve. Tregtia ndërkombëtare do të sjellë deri te barazimi i plotë i çmimeve të faktorëve. Ndonëse Atdheu ka raport më të lartë të punës dhe truallit se Shteti i Jashtëm, në një moment kur të fillojnë shtetet të tregtojnë ndërmjet vetes, mëditja dhe renta në truall do të jenë të barabarta në të dy shtetet. Për ta parë këtë, t’i kthehemi figurës 4-6 që paraqet se me çmime të dhëna të pëlhurës dhe ushqimit, është e mundur të përcaktohet mëditja dhe renta pa e shqyrtuar ofertën e truallit dhe të punës. Nëse Atdheu dhe Shteti i Jashtëm ballafaqohen me çmime të njëjta të pëlhurës dhe të ushqimit, ato do të kenë, gjithashtu, çmimet e njëjta të faktorëve. Për ta kuptuar se si vjen deri te barazimi, duhet të jemi të vetëdijshëm për faktin se ajo që ndodhë në momentin kur Atdheu dhe Shteti i Jashtëm tregtojnë ndërmjet vetes nuk ka të bëjë vetëm me këmbimin e thjeshtë të të mirave. Në mënyrë indirekte dy shtete tregtojnë me faktorët e prodhimit. Atdheu i lejon Shtetit të Jashtëm shfrytëzimin e një pjese të punës së saj të bollshme, por jo me shitjen e drejtpërdrejtë të punës, por me këmbimin e të mirave që prodhohen me raportin e lartë të punës dhe të truallit për të mira të prodhuara me raportin e ulët punë – truall. Prodhimtaria e të mirave që i shet Atdheu kërkon më shumë punë se sa prodhimtaria e të mirave që i fiton ai me këmbim, pra, më shumë punë përmbahet në eksportin e Atdheut, se sa në importin e tij. Pra, Atdheu e eksporton punën e
vet të inkorporuar në eksportin me intensitet të punës. Anasjelltas, eksporti i Shtetit të Jashtëm përmban më shumë truall se importi i tij, kështu që Shteti i Jashtëm në mënyrë indirekte e eksporton truallin. Shikuar nga ky aspekt, nuk është befasuese se tregtia sjell deri te barazimi i faktorëve të prodhimit në të dy shtetet. Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave Mangësi e madh: në botën reale çmimet e faktorëve nuk janë të barazuara. Për shembull, nuk ekziston diapazon pafundësisht i gjerë i mëditjeve në shtetet e ndryshme (tabela 40-1). Derisa një pjesë e këtyre ndryshimeve e shpreh dallimin në kualitetin e punës, ato janë tepër të mëdha që të mund të shpjegohen vetëm me këtë faktor. Që ta kuptojmë pse modeli nuk jep parashikim të saktë, duhet të kthehemi në supozimet e modelit. Tri janë supozime kyçe për parashikimin e barazimit të çmimit të faktorëve që në botën reale nuk plotësohen. Këto supozime kanë të bëjnë me : (1) prodhimtarinë e dy të mirave në të dy shtetet, (2) teknologjitë e njëjta të prodhimtarisë dhe (3) tregtinë që i barazon çmimet e të mirave në të dy shtetet. 1. Për t’i përcaktuar mëditjet dhe rentat nga çmimet e pëlhurës dhe ushqimit në figurën 4- 6, kemi supozuar se Shtetet i prodhojnë të dy të mirat, mirëpo kjo nuk duhet të jetë gjithmonë kështu. Shteti me raport të lartë të punës dhe truallit do të mund të prodhonte vetëm pëlhurë, ndërsa shteti me raport të lartë të truallit dhe punës do të mund të prodhojë vetëm ushqim. Kjo tregon faktin se deri te barazimi i çmimeve të faktorëve do të vihet vetëm nëse shtetet janë mjaft të ngjashme në bollëkun e tyre relativ të faktorëve. (Për këtë çështje do të diskutojmë më në detaje në shtojcën e këtij kapitulli). Pra, çmimet e faktorëve nuk duhet të barazohen ndërmjet shteteve me raporte tejet të ndryshme të kapitalit dhe punës apo të punës me kualifikim të lartë dhe punës me kualifikim të ulët.
2. Konstatimi se tregtia i barazon çmimet e faktorëve të prodhimit nuk do të vlejë nëse shtetet posedojnë teknologji të ndryshme të prodhimtarisë. Për shembull, shteti që ka teknologji më të avancuar do të mund të kishte mëditje më të larta dhe rentë më të madhe, se sa shteti me teknologji të vjetruar. Siç do ta përshkruajmë më vonë në këtë kapitull, hulumtimet e kohëve të fundit kanë treguar se është vendimtare të mundësohen këto ndryshime në teknologji në mënyrë që parashikimet e modelit të proporcioneve të faktorëve të mund t’u afrohen të dhënave reale mbi tregtinë botërore. Në fund, konkludimi i barazimit të plotë të çmimeve të faktorëve të prodhimit varet nga barazimi i plotë i çmimeve të të mirave. Në botën reale, tregtia ndërkombëtare nuk e barazon çmimin e të mirave në tërësi. Ky barazim i pamjaftueshëm paraqitet për shkak të kufizimeve natyrore (siç janë shpenzimet e transportit) dhe kufizimeve tregtare, siç janë doganat, kuotat e importit etj.__ Çmimet e faktorëve të prodhimit dhe çmimet e të mirave Të supozojmë për një moment se ekonomia prodhon edhe ushqim edhe pëlhurë. (Kjo nuk duhet të jetë ashtu, nëse shteti merr pjesë në tregtinë ndërkombëtare, ngase do të mundë të specializohej plotësisht në prodhimin e njërës të mire, apo të mirës tjetër; mirëpo, ta anashkalojmë përkohësisht këtë mundësi.) Në atë rast konkurrenca e prodhuesve në secilin sektor do të sigurojë, që çmimi i secilës të mirë të jetë i barabartë me shpenzimin e prodhimit. Shpenzimi i prodhimit i të mirës varet nga çmimi i faktorëve të prodhimit: nëse është renta për truall e madhe, atëherë, në rast se të gjithë faktorët tjerë janë të pandryshuar, çmimi i cilësdo të mirë, që e shfrytëzon truallin për prodhim, duhet të jetë i lartë. Mirëpo, rëndësia e çmimit të caktuar të faktorit të prodhimit për shpenzimin e prodhimit të së mirës së caktuar varet nga sasia e faktorëve që i shfrytëzon prodhimi i asaj të mire. Nëse prodhimi i pëlhurës shfrytëzon sasi të vogël të truallit, atëherë rritja e çmimit.Në shtojcën e kapitullit do ta shqyrtojmë vendimin optimal mbi raportin e truallit dhe punës,të truallit nuk do të ndikojë dukshëm në çmimin e pëlhurës; nëse prodhimi i ushqimit shfrytëzon sasi të madhe të truallit, rritja e çmimit të truallit do të ketë ndikim të
dukshëm në çmimin e ushqimit. Për këtë arsye, mund të konstatojmë se ekziston përpjesëtimi një-për-një ndërmjet raportit të mëditjeve dhe të rentës w/r dhe raportit të çmimit të pëlhurës dhe çmimit të ushqimit PC/PF. Çmimet e faktorëve të prodhimit dhe çmimet e të mirave Pasi që prodhimi i pëlhurës është me intensitet të punës, ndërsa prodhimi i ushqimit me intensitet të truallit, ekziston marrëdhënia një-për-një ndërmjet raportit të mëditjes dhe rentës w/r si dhe raportit të çmimit të pëlhurës dhe çmimit të ushqimit PC /PF; sa më i madh të jetë shpenzimi relativ, aq më i madh do të jetë çmimi relativ i të mirës me intensitet të punës. Marrëdhënia është paraqitur me lakoren SS . Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare. Në kapitullin e tretë i kemi cekur dy shkaqe, pse shtetet specializohen dhe tregtojnë. Së pari, shtetet dallojnë ose sipas resurseve, ose sipas teknologjisë dhe specializohen në prodhimin e të mirave, të cilat mund t’i prodhojnë në mënyrë relativisht më efikase; së dyti, ekonomia e vëllimit (rendimentet që rriten) kontribuojnë në specializimin e secilit shtet në prodhimin e një numri të kufizuar të të mirave dhe të shërbimeve. Në tre kapitujt e fundit i kemi shqyrtuar modelet në të cilat tregtia bazohet në përparësinë komparative. Me fjalë tjera, dallimet ndërmjet shteteve janë shkaku i vetëm i tregtisë. Ky kapitull e fut nocionin e ekonomisë së vëllimit. Analiza e tregtisë, që bazohet në ekonominë e vëllimit përfshin disa probleme të caktuara, të cilat deri më tani kemi pasur sukses t’i anashkalojmë. Deri tani kemi supozuar se tregtia ka konkurrencë të përkryer, sikur nuk ekzistojnë fitimet nga monopoli. Mirëpo, në situatën e rendimenteve në rritje, ndërmarrjet e mëdha shpesh kanë përparësi ndaj të voglave,
kështu që në tregje dominon vetëm një ndërmarrje (monopoli), apo edhe disa ndërmarrje tjera (oligopoli). Kur t’i fusim në lojë të ardhurat në rritje, tregjet do të bëhen me konkurrencë jo të përkryer. K<y kapitull fillon me pasqyrën e nocioneve të ekonomisë së vëllimit dhe të ekonomisë së konkurrencës jo të përkryer. Pastaj do tu përkushtohemi dy modeleve të tregtisë ndërkombëtare në të cilat ekonomia e vëllimit dhe konkurrenca jo e përkryer luajnë rol kyç: konkurrenca monopoliste dhe modeli i rrëzimit të planifikuar të çmimeve(angl. Dumping). Pjesa tjetër e kapitullit merret me rolin e llojeve të ndryshme të rendimenteve në rritje, ekonomive eksterne në përcaktimin e mostrave të tregtisë. Qëllimet e mësimit Pasi që ta lexoni këtë kapitull, do të mundeni: • Ta shpjegoni se pse të ardhurat – rendimentet- në rritje dhe konkurrenca jo e përkryer e krijojnë tregtinë ndërkombëtare • T’i kuptoni burimet e tregtisë brendaindustriale, dhe si dallohet ajo nga tregtia ndërindustriale • T’i paraqitni argumentet për rrëzimin të planifikuar të çmimeve, që i shfrytëzojnë ekonomitë vendore si bazë të proteksionizmit, si dhe ta shpjegoni raportin ndërmjet rrëzimit të planifikuar të çmimeve dhe të diskriminimit me çmime • Të diskutoni për rolin r ekonomive eksterne në kapërcimin e dijes në formësimin e përparësive komparative dhe të mostrave të tregtisë ndërkombëtare. Teoria e tregtisë ndërkombëtareEkonomia e vëllimit dhe tregtia ndërkombëtare (pasqyrë)
Modelet e përparësisë komparative, që i kemi prezantuar, bazohen në supozimin e rendimenteve konstante në vëllim. Me fjalë tjera, kemi supozuar se, nëse sasia e faktorëve të prodhimit në industri dyfishohet, prodhimtaria industriale gjithashtu do te dyfishohet. Mirëpo, në praktikë, shumë industri i karakterizon ekonomia e vëllimit (e njohur gjithashtu me emrin rendimentet në rritje), kështu që prodhimi është më efikas, sa më i madh të jetë vëllimi i tij. Kur veç ekziston ekonomia e vëllimit, dyfishimi i faktorëve të prodhimit do ta rrisë prodhimtarinë industriale për më shumë se dyfish. Shembulli i thjeshtë mund të na ndihmojë për ta kuptuar rëndësinë e ekonomisë së vëllimit për tregtinë ndërkombëtare. Tabela 6-1 na e tregon raportin ndërmjet faktorëve të prodhimit dhe të industrisë së trilluar. Prodhimi i pajisjeve elektronike e shfrytëzon vetëm një faktor të prodhimit, punën. Tabela tregon se si varet sasia e duhur e punës nga numri i pajisjeve të prodhuara. Për tu prodhuar 10 pajisje, për shembull, duhen 12 orë punë, ndërsa prodhimi i 25 pajisjeve kërkon 30 orë punë. Ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet nga fakti se dyfishimi i orëve të punës prej 15 në 30, më se e dyfishon prodhimtarinë industriale (më saktësisht, prodhimi do të rritet për 2,5 herë). Në mënyrë identike, ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet duke e shikuar sasinë mesatare të punës për njësi të prodhimit.: nëse prodhimi është vetëm 5 pajisje, puna mesatare për një pajisje është 2 orë, e nëse prodhimi është 25 pajisje, puna mesatare bien në 1,2 orë. Si e dimë këtë? Kur të rritet PC/PF, do të rritet raporti i truallit dhe punës edhe në prodhimin e pëlhurës edhe të ushqimit. Mirëpo, në ekonominë kompetitive faktorët e prodhimit e fitojnë shumën e barabartë me prodhimin e skajshëm (mëditja reale e punëtorëve, e shprehur në sasi të pëlhurës, është e barabartë me produktivitetin e skajshëm të punës në prodhimin e pëlhurës etj.). Kur të rritet raporti i truallit dhe punës në prodhimin e cilësdo të mirë, prodhimi i skajshëm i punës, i shprehur me sasinë e asaj të mire do të rritet ashtu, që do të rritet mëditja reale, e shprehur me sasinë e të dy të mirave. Në anën tjetër, prodhimi i skajshëm i shtetit do të zvogëlohet në të dy industritë , ashtu që renta reale, e shprehur me sasinë e të dy të mirave, do të zvogëlohet. Për këtë arsye, në këtë model, si edhe në modelin e faktorëve specifikë të prodhimit, ndryshimi i çmimeve reale ka ndikim të fuqishëm në shpërndarjen e të ardhurave. Jo vetëm se ndryshimi i çmimit të të
mirave e ndryshon shpërndarjen e të ardhurave, por ai do ta ndryshojë gjithmonë në atë masë, që pronarët e njërit faktor të prodhimit të kenë dobi, ndërsa pronarët e faktorit tjetër të kenë humbje. Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare . Në kapitullin e tretë i kemi cekur dy shkaqe, pse shtetet specializohen dhe tregtojnë. Së pari, shtetet dallojnë ose sipas resurseve, ose sipas teknologjisë dhe specializohen në prodhimin e të mirave, të cilat mund t’i prodhojnë në mënyrë relativisht më efikase; së dyti, ekonomia e vëllimit (rendimentet që rriten) kontribuojnë në specializimin e secilit shtet në prodhimin e një numri të kufizuar të të mirave dhe të shërbimeve. Në tre kapitujt e fundit i kemi shqyrtuar modelet në të cilat tregtia bazohet në përparësinë komparative. Me fjalë tjera, dallimet ndërmjet shteteve janë shkaku i vetëm i tregtisë. Ky kapitull e fut nocionin e ekonomisë së vëllimit. Analiza e tregtisë, që bazohet në ekonominë e vëllimit përfshin disa probleme të caktuara, të cilat deri më tani kemi pasur sukses t’i anashkalojmë. Deri tani kemi supozuar se tregtia ka konkurrencë të përkryer, sikur nuk ekzistojnë fitimet nga monopoli. Mirëpo, në situatën e rendimenteve në rritje, ndërmarrjet e mëdha shpesh kanë përparësi ndaj të voglave, kështu që në tregje dominon vetëm një ndërmarrje (monopoli), apo edhe disa ndërmarrje tjera (oligopoli). Kur t’i fusim në lojë të ardhurat në rritje, tregjet do të bëhen me konkurrencë jo të përkryer. Ky kapitull fillon me pasqyrën e nocioneve të ekonomisë së vëllimit dhe të ekonomisë së konkurrencës jo të përkryer. Pastaj do tu përkushtohemi dy modeleve të tregtisë ndërkombëtare në të cilat ekonomia e vëllimit dhe konkurrenca jo e përkryer luajnë rol kyç: konkurrenca monopoliste dhe modeli i rrëzimit të planifikuar të çmimeve(angl. Dumping). Pjesa tjetër e kapitullit merret me rolin e llojeve të ndryshme të rendimenteve në rritje, ekonomive eksterne në përcaktimin e mostrave të tregtisë. Qëllimet e mësimit Pasi që ta lexoni këtë kapitull, do të mundeni:
• Ta shpjegoni se pse të ardhurat – rendimentet- në rritje dhe konkurrenca jo e përkryer e krijojnë tregtinë ndërkombëtare • T’i kuptoni burimet e tregtisë brendaindustriale, dhe si dallohet ajo nga tregtia ndërindustriale • T’i paraqitni argumentet për rrëzimin të planifikuar të çmimeve, që i shfrytëzojnë ekonomitë vendore si bazë të proteksionizmit, si dhe ta shpjegoni raportin ndërmjet rrëzimit të planifikuar të çmimeve dhe të diskriminimit me çmime • Të diskutoni për rolin r ekonomive eksterne në kapërcimin e dijes në formësimin e përparësive komparative dhe të mostrave të tregtisë ndërkombëtare. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Ekonomia e vëllimit dhe tregtia ndërkombëtare (pasqyrë) Modelet e përparësisë komparative, që i kemi prezantuar, bazohen në supozimin e rendimenteve konstante në vëllim. Me fjalë tjera, kemi supozuar se, nëse sasia e faktorëve të prodhimit në industri dyfishohet, prodhimtaria industriale gjithashtu do te dyfishohet. Mirëpo, në praktikë, shumë industri i karakterizon ekonomia e vëllimit (e njohur gjithashtu me emrin rendimentet në rritje), kështu që prodhimi është më efikas, sa më i madh të jetë vëllimi i tij. Kur veç ekziston ekonomia e vëllimit, dyfishimi i faktorëve të prodhimit do ta rrisë prodhimtarinë industriale për më shumë se dyfish. Shembulli i thjeshtë mund të na ndihmojë për ta kuptuar rëndësinë e ekonomisë së vëllimit për tregtinë ndërkombëtare. Tabela 6-1 na e tregon raportin ndërmjet faktorëve të prodhimit dhe të industrisë së trilluar. Prodhimi i pajisjeve elektronike e shfrytëzon vetëm një faktor të prodhimit, punën. Tabela tregon se si varet sasia e duhur e punës nga numri i pajisjeve të prodhuara. Për tu prodhuar 10 pajisje, për shembull, duhen 12 orë punë, ndërsa prodhimi i 25 pajisjeve kërkon 30 orë punë. Ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet nga fakti se dyfishimi i orëve të punës prej 15 në 30, më se e dyfishon prodhimtarinë industriale (më saktësisht, prodhimi do të rritet për 2,5 herë). Në mënyrë identike,
ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet duke e shikuar sasinë mesatare të punës për njësi të prodhimit.: nëse prodhimi është vetëm 5 pajisje, puna mesatare për një pajisje është 2 orë, e nëse prodhimi është 25 pajisje, puna mesatare bien në 1,2 orë. Këtë shembull mund ta përdorim për ta kuptuar se pse ekonomia e vëllimit nxit krijimin e tregtisë ndërkombëtare. Paramendojeni botën që përbëhet nga dy shtete, nga Amerika dhe Britania, që kanë teknologji të njëjtë për prodhimin e pajisjeve dhe supozoni se fillimisht im do të kërkojë 15 orë pune në secilin shtet, kështu që në botë, si tërësi, për 30 orë pune prodhohen 20 pajisje. Mirëpo, të supozojmë tani se mund ta koncentrojmë prodhimin botëror në një shtet, për shembull në Amerikë, dhe t’i investojmë 30 orë punë në Amerikë në industrinë e pajisjeve. Në një shtet për ato 30 orë mund të prodhohen 25 pajisje, kështu që me koncentrimin e prodhimit të pajisjeve në Amerikë, ekonomia botërore mund ta shfrytëzojë sasinë e njëjtë të punës për të prodhuar 25 për qind më shumë pajisje. Por, ku do ta gjejë Amerika punën shtesë për t’i prodhuar pajisjet dhe çka do të ndodhë me punën, që ishte investuar në industrinë britanike të pajisjeve? Që ta fitojë punën e duhur për rritjen e prodhimit të një të mire, Amerika duhet ta zvogëlojë prodhimin apo ta ndërpresë prodhimin e të mirave tjera; për këtë arsye, këto të mira do të prodhohen në Britani, falë punës që ishte e angazhuar përpara në industri, prodhimi i të cilës është rritur në Amerikë. Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Karakterizon ekonomia e vëllimit dhe t’i shënojmë me 1,2,3,... Që ta shfrytëzojë ekonominë e vëllimit, secili shtet duhet ta koncentrojë prodhimin e vet vetëm në një numër të vogël të të mirave. Për këtë, për shembull, Amerika do të mund t’i prodhonte të mirat e shënuara me numrat 1,3,5 etj, ndërsa Britania do t’i prodhonte të mirat 2,4,6 etj. Nëse secili shtet prodhon vetëm disa të mira, atëherë secila e mirë mund të prodhohet në sasi më të madhe se në rastin, kur secili shtet të provonte t’i prodhonte të gjitha të mirat. Pra, ekonomia botërore prodhon sasi më të madhe të secilës të mirë. Si ngërthehet tregtia ndërkombëtare në këtë tregim? Konsumatorët në secilin shtet duan të blejnë të mira të llojllojshme. Të
supozojmë se industria 1 është e vendosur në Amerikë, ndërsa industria 2 në Britani. Në këtë rast konsumatorët amerikanë do t’i blejnë të mirat 2 si të mira nga importi nga Britania, ndërsa konsumatorët britanikë do të duhet t’i importojnë të mirat 1 nga Amerika. Tregtia ndërkombëtare luan rol vendimtar; ajo i mundëson secilit shtet prodhimin e një numri të caktuar të të mirave dhe shfrytëzimin e përparësisë së ekonomisë së vëllimit, pa heq dorë nga konsumi i llojllojshëm. Vërtetë, siç do ta shohim së shpejti, tregtia ndërkombëtare shpesh e zmadhon llojllojshmërinë e konsumit. Për këtë arsye shembulli ynë na drejton kah ajo se tregtia e dobishme për të dy anët mund të paraqitet si pasojë e ekonomisë së vëllimit. Secili shtet specializohet në prodhimin e një numri të kufizuar të të mirave, gjë që i mundëson prodhimtari më efikase të këtyre të mirave se në rastin, nëse provon t’i prodhojë të gjitha të mirat; në atë rast ekonomitë e specializuar do të tregtojnë njëra me tjetrën, me qëllim që të kenë llojllojshmëri më të madhe të konsumit. Për fat të keq, pasqyrimi i këtij tregimi në model, që bazohet në ekonominë e vëllimit, nuk është aq i thjeshtë, pasi që ekonomia e vëllimit shpesh rezulton me strukturën e tregut, që është e ndryshme nga konkurrenca e përkryer dhe për këtë arsye është e domosdoshme të analizohet në detaje struktura e tillë e tregut. Ekonomia e vëllimit dhe struktura e tregut Në shembullin nga tabela 6-1 e kemi paraqitur ekonominë e vëllimit duke supozuar se puna për njësinë e prodhimit është më e vogël, nëse është prodhimi më i madh. Nuk e kemi përmendur se si mund të arrihet një rritje e tillë e prodhimit (a prodhojnë ndërmarrjet ekzistuese më shumë, apo rritet numri i ndërmarrjeve). Mirëpo, që t’i analizojmë efektet e ekonomisë së vëllimit në strukturën e tregut, duhet të jemi të qartë se çfarë rritje e prodhimit nevojitet, që të zvogëlohet shpenzimi mesatar. Ekonomia eksterne e vëllimit paraqitet kur shpenzimi për njësi varet nga madhësia e industrisë, por jo medoemos edhe nga madhësia e secilës ndërmarrje.
Ekonomia interne e vëllimit paraqitet kur shpenzimi për njësi varet nga madhësia e ndërmarrjes së caktuar, por jo medoemos nga madhësia e industrisë. Ndryshimi ndërmjet ekonomisë eksterne dhe interne të vëllimit mund të paraqitet me shembull të trilluar. Paramendojeni industrinë që përbëhet fillimisht nga dhjetë ndërmarrje, secila prej të cilave i prodhon 100 pajisje, kështu që prodhimi i përgjithshëm industrial është 1000 pajisje. T’i shqyrtojmë tani dy raste. Së pari të supozojmë se madhësia e industrisë rritet dy herë, kështu që tani përbëhet nga 20 ndërmarrje, secila prej të cilave i prodhon nga 100 pajisje. . Teoria e tregtisë ndërkombëtare Bien si pasojë e rritjes së industrisë; për shembull, industria më e madhe mund të ofrojë shërbime apo makineri më efikase të specializuara. Nëse kemi të bëjmë me këtë, atëherë industria posedon ekonominë e vëllimit. Me fjalë tjera, efikasiteti i ndërmarrjes është rritur me rritjen e madhësisë së industrisë, ndonëse madhësia e secilës ndërmarrje ka mbetur e njëjtë. Së dyti, të supozojmë se prodhimtaria industriale mbetet e njëjtë në 1000 pajisje, por është zvogëluar përgjysmë numri i ndërmarrjeve, kështu që çdo ndërmarrje e mbetur prodhon 200 pajisje. Nëse shpenzimet e prodhimit në këtë rast bien, kjo është shenjë e ekzistimit të ekonomisë interne të vëllimit: ndërmarrja është m[ë efikase, nëse është prodhimtaria më e madhe. Ekonomia eksterne dhe interne e vëllimit kanë pasoja të ndryshme në strukturën e industrisë. Industria me ekonomi eksterne të vëllimit (ku nuk ekziston përparësia e madhësisë së ndërmarrjes) më së shpeshti përbëhet nga shumë ndërmarrje të vogla, që marrin pjesë në konkurrencën e përkryer. Ekonomia interne e vëllimit u jep ndërmarrjeve të mëdha përparësinë e shpenzimeve ndaj ndërmarrjeve të vogla dhe krijon strukturë të tregut me konkurrencë jo të përkryer. Edhe ekonomia eksterne edhe interne paraqesin shkaqe të rëndësishme të paraqitjes së tregtisë ndërkombëtare. Mirëpo, pasi që kanë pasoja të ndryshme në strukturën e tregut, është vështirë të diskutohet për të dy llojet e tregtisë në bazuar në ekonominë e vëllimit brenda modelit të njëjtë. Për këtë arsye, ekonomia e vëllimit do të merret me secilën veç e veç. Të fillojmë me modelin që bazohet në ekonominë interne të vëllimit. Mirëpo, siç thamë pikërisht, ekonomia interne e vëllimit sjell deri te thyerja e konkurrencës së përkryer. Ky
rezultat na bën t’i kthehemi ekonomisë së konkurrencës jo të përkryer para se të fillojmë me analizën e rolit të ekonomisë interne të vëllimit në tregtinë ndërkombëtare. Teoria e konkurrencës jo të përkryer Në tregun me konkurrencë të përkryer (tregun, në të cilin marrin pjesë shumë blerës dhe shitës, askush prej të cilëve nuk përfaqëson pjesën e madhe të tregut) ndërmarrjet janë marrëse të çmimeve. Me fjalë tjera shitësit e prodhimeve besojnë se mund ta shesin cilëndo sasi që dëshirojnë me çmime ekzistuese dhe se nuk mund të kenë kurrfarë ndikimi në çmim për prodhimet e veta. Për shembull, kultivuesi i grurit mund ta shesë cilëndo sasi që dëshiron të grurit, pa frikë se nëse dëshiron të shesë sasi më të madhe se kjo do ta zbresë çmimin e grurit. Shkaku se pse ai nuk duhet të frikohet për efektin e shitjes së vet në çmim është fakti se çdo bujk individual paraqet vetëm një pjesë tejet të vogël të tregut botëror. Mirëpo, në situatën, kur vetëm një numër i vogël i ndërmarrjeve e prodhon të mirën, gjërat janë ndryshe. Për shembull, prodhuesi i madh i aeroplanëve Boeing e ndan tregun e aeroplanëve të mëdhenj me vetëm një konkurrent, me ndërmarrjen evropiane Airbus. Për këtë arsye, Boeingu e di se nëse prodhon më shumë aeroplanë, kjo do të ketë efekt të dukshëm në ofertën e përgjithshme të aeroplanëve në botë, dhe se do ta zbresë dukshëm çmimin e aeroplanëve në botë. Boeingu e di, se nëse dëshiron të shesë më shumë aeroplanë, këtë mund ta bëjë vetëm me zbritje të dukshëm të çmimit. Për këtë arsye, në konkurrencën jo të përkryer ndërmarrjet janë të vetëdijshme se mund të ndikojnë Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Në çmimin e prodhimeve të veta dhe se mund të shesin më shumë vetëm nëse e zbresin çmimin. Konkurrenca jo e përkryer është karakteristike për industritë me numër të vogël të prodhuesve të mëdhenj dhe për industritë, në të cilat është secili prodhim i prodhuesve për secilin konsumator dukshëm i ndryshëm nga prodhimi i konkurrentit të tij. Në këto kushte secila ndërmarrje merret si përcaktuese e çmimeve (duke e përcaktuar çmimin e
prodhimit të vet) e jo si marrës. Në rast kur ndërmarrjet nuk janë marrëse të çmimeve, medoemos duhet të zhvillohen mjete shtesë, që ta përshkruajmë se si përcaktohen çmimet dhe prodhimtaria. Struktura më e thjeshtë e tregut të konkurrencës jo të përkryer ka të bëjë me monopolin, treg ky në të cilin ekziston vetëm një ndërmarrje; mjetet që do t’i zhvillojmë në këtë rast do t’i përdorim në analizën e strukturave të ndërlikuara të tregut. Monopoli: pasqyrë e shkurtër Figura 6-1 tregon situatën e një ndërmarrjeje të monopolit. Ndërmarrja ballafaqohet me lakoren rënëse të kërkesës, të shënuar në figurë me D. Pjerrtësia negative e lakores D tregon se kjo ndërmarrje mund të shesë më shumë prodhime vetëm nëse e zbret çmimin. Siç mund të kujtoheni nga bazat e mikroekonomisë, lakorja e të ardhurave të skajshme i përgjigjet lakores së kërkesës. Të ardhurat e skajshme kanë të bëjnë me të ardhurat e skajshme që i fiton ndërmarrja me shitjen e njësisë shtesë të prodhimit. Të ardhurat e skajshme të monopolistëve janë gjithmonë më të ulëta se çmimi, pasi që për ta shitur njësinë shtesë, ndërmarrja duhet ta zbresë çmimin e të gjitha njësive të prodhimit (e jo vetëm të atyre shtesë). Për këtë arsye, për monopolin, lakorja e të ardhurave të skajshme MR qëndron gjithmonë nën lakoren e kërkesës. Të ardhurat e skajshme dhe çmimi. Për analizën tonë të modelit të konkurrencës monopoliste, më vonë në këtë pjesë të kapitullit, është me rëndësi të përcaktohet raporti ndërmjet çmimit që e fiton monopolisti për njësinë e shitur të prodhimit dhe të ardhurave të Çmimet e monopolit dhe vendimi për prodhimin
Ndërmarrja monopoliste e përcakton pro-dhimin, me të cilin të ardhurat e skajshme, rritja e të ardhurave nga shitja e njësisë shtesë, janë të barabarta me shpenzimin e skajshëm, shpenzimin e prodhimit të njësisë shtesë. Prodhimi që e maksimizon fitimin është i paraqitur me pikën QM: çmimi me të cilin kërkohet kjo sasi e prodhimit është i shënuar me PM. Lakorja e të ardhurave të skajshme MR qëndron nën lakoren e kërkesës D, ngase të ardhurat e skajshme për monopolin janë gjithmonë më të ulëta se çmimi. Fitimi i monopolit është i barabartë me sipërfaqen e drejtkëndëshit të hijezuar, me prodhimin e ndryshimit ndërmjet çmimit dhe shpenzimit mesatar, si dhe QM Shpenzimi, C dhe çmimi, P Fitimi i monopolit Sasia, Q Teoria e tregtisë ndërkombëtare Të ardhurat e skajshme janë gjithmonë më të vogla se çmimi. Por, sa më të vogla? Marrëdhënia ndërmjet të ardhurave të skajshme dhe çmimit varet prej dy elementesh. Së pari, varet ngase sa është duke shitur aktualisht ndërmarrja: ndërmarrja që nuk shet shumë njësi të prodhimit, nuk do të humbë shumë me zbritjen e çmimit, që do ta llogarisin për to. Së dyti, ndryshimi ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme varet nga pjerrtësia e lakores së kërkesës, që na tregon se sa duhet ta zbresë çmimin monopolisti, që ta shesë një njësi shtesë të prodhimit. Nëse lakorja nuk ka pjerrtësi të madhe, monopolisti mund ta shesë njësinë shtesë me zbritje të vogël të çmimit, dhe nuk do t’i duhet ta zbresë dukshëm çmimin e të gjitha njësive tjera, të cilat do t’i shiste ashtu e ashtu, kështu që të ardhurat e skajshme do të jenë gati të barabarta me çmimin. Në anën tjetër, nëse është kërkesa tejet e pjerrët, shitja e njësisë shtesë kërkon zbritje të dukshme të çmimit, kështu që të ardhurat e skajshme do të jenë shumë më të vogla se çmimi. Mund ta përshkruajmë më në detaje raportin ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme, nëse supozojmë se lakorja e kërkesës, me të cilën ballafaqohet ndërmarrja, është
vijë e drejtë. Në atë rast, varshmëria e shitjes së përgjithshme të monopolistit nga çmimi mund të paraqitet me barazimin që vijon: Q = A – B × P (6-1) ku Q paraqet numrin e njësive të prodhimit që i shet ndërmarrja, P çmimin që e llogarit, ndërsa A dhe B janë konstanta. Në shtojcën e kapitullit do të tregojmë se të ardhurat e skajshme janë, në atë rast, barazi me Të ardhurat e skajshme = MR = P-Q / B (6-2) që rezulton me: P-MR = Q/B. Barazimi (6-2) tregon se ndryshimi ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme varet nga shitja Q e ndërmarrjes dhe nga parametri i pjerrtësisë B i lakores së kërkesës. Nëse është shitja Q më e madhe, atëherë të ardhurat kufitare janë më të ulëta, ngase zbritja e çmimit që nevojitet për shitjen e sasisë më të madhe i kushton ndërmarrjes më shumë. Me fjalë tjera, sa më i madh të jetë B, shitja do të bien dukshëm për çdo rritje të dhënë të çmimit, ndërsa të ardhurat e skajshme do të jenë më afër çmimit të të mirave. Shpenzimi mesatar përkundër shpenzimit të skajshëm Kjo figurë paraqet shpenzimin mesatar dhe shpenzimin e skajshëm si funksion të shpenzimit të përgjithshëm C = 5 + x. Shpenzimi skajshëm është gjithmonë 1: shpenzimi mesatar bien nëse rritet prodhimi. Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare
Do të jetë vendimtar në analizën tonë të modelit të tregtisë me konkurrencë monopoliste (fq. 132 – 150). Shpenzimi mesatar dhe i skajshëm. Në figurën 6-1 lakorja AC paraqet shpenzimin mesatar të prodhimtarisë së ndërmarrjes, gjegjësisht raportin e përgjithshëm të saj të shpenzimit dhe prodhimit. Pjerrtësia rënëse e lakores së shpenzimit mesatar e pasqyron supozimin tonë mbi ekzistimin e ekonomisë së vëllimit, kështu që sa më e madhe të jetë prodhimtaria e ndërmarrjes, më i vogël do të jetë shpenzimi i saj për njësinë e prodhimit. MC paraqet shpenzimin e skajshëm të ndërmarrjes (shpenzimin e prodhimit të një njësie shtesë). Nga bazat e ekonomisë e dimë se, nëse shpenzimi mesatar është funksion rënës i prodhimit, atëherë shpenzimi i skajshëm është gjithmonë më i vogël se shpenzimi mesatar. Për këtë arsye, lakorja MC është nën lakoren AC. Barazimi (6-2) paraqet marrëdhënien ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme. Ekziston gjithashtu barazimi e vë në marrëdhënie shpenzimin mesatar dhe atë të skajshëm, të supozojmë se shpenzimi i ndërmarrjes, C, ka formën që vijon. C = F + c × Q (6-3) Ku F shënon shpenzimin fiks që nuk varet nga sasia e prodhimit të ndërmarrjes, c është shpenzimi i skajshëm i ndërmarrjes, kurse Q shënon prodhimtarinë e ndërmarrjes. (Ky quhet funksion linear i shpenzimit). Shpenzimin fiks të funksionit linear të shpenzimit e nënkuptojnë ekonomitë e vëllimit ngase prodhimtaria më e madhe e ndërmarrjes rezulton me shpenzime më të vogla fikse për njësi të prodhimit. Konkretisht, shpenzimi mesatar i ndërmarrjes (shpenzimi i përgjithshëm i pjesëtuar me sasinë e prodhimit) është i barabartë. Shpenzimi mesatar = AC = C / Q = F / Q + c (6-4) Ky shpenzim mesatar bie me rritjen e Q, ngase shpenzimi fiks është i shpërndarë nëpër sasi të mëdha të prodhimit.
Nëse, për shembull, F = 5 dhe c = 1, shpenzimi mesatar i prodhimit të 10 njësive është 5 / 10 + 1 = 1,5 dhe shpenzimi mestar i prodhimit të 25 njësive 5 / 25 + 1 = 1,2. Këta numra ndoshta duken të ngjashëm, pasi që i kemi përdorur edhe në konstruktimin e tabelës 6-1. Raportin ndërmjet prodhimit dhe shpenzimit mesatar dhe të skajshëm të paraqitur në tabelën 6-1, tani e kemi paraqitur në figurën 6-2. Shpenzimi mesatar i afrohet vlerës së pakufishme, nëse prodhimi është i barabartë me zero, gjegjësisht vlerës së skajshme, nëse sasia e prodhimit është e madhe. Prodhimi që e maksimizon profitin monopolist do të realizohet nëse të ardhurat e skajshme (të ardhurat e fituara me shitjen e njësisë shtesë të prodhimit) janë barazi me shpenzimin e skajshëm (shpenzimin e prodhimit për njësi shtesë), pra, gjendet afërt pikëpresjes së lakoreve MC dhe MB. Në figurën 6-1 mund tëshohim se çmimi për të cilin kërkohet prodhimi që e maksimizon fitimin, QM është PM, dhe është më i madh se shpenzimi mesatar. Nëse është P > AC, monopolisti do ta ketë fitimin monopolist1. 1 Definicioni ekonomik i fitimit nuk është identik me atë në kontabilitet, ku secila e ardhur më e madhe se shpenzimet e punës dhe shpenzimet materiale quhet fitim. Ndërmarrja që fiton shkallë më të ulët të kthimit në kapitalin e vet se ç’do të mund të fitonte në këtë kapital në industritë tjera, nuk ka fitim; nga aspekti ekonomik, shkalla normale e kthimit në kapital paraqet pjesën e shpenzimeve të ndërmarrjes, e vetëm kthimet më të mëdha se kthimi normal paraqesin fitim. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Konkurrenca monopoliste Fitimi monopolist ekziston rrallë në praktikë. Ndërmarrja që ka fitime të mëdha do t’i tërheqë konkurrentët. Për këtë arsye, situata e monopolit të pastër është e rrallë në praktikë. Vërtetë, struktura e zakonshme e tregut të industrive të cilat i karakterizojnë ekonomitë interne të vëllimit kanë të bëjnë me oligopol: disa ndërmarrje, prej të cilave
është secila me madhësi të mjaftueshme që të ndikojë në çmime, por asnjë nuk paraqet monopol të pakontestueshëm. Analiza e përgjithshme e oligopolit është e ndërlikuar dhe problematike, ngase politikat çmimore oligopole të ndërmarrjeve janë të ndërvarura. Secila ndërmarrje në oligopol, gjatë vendimit mbi çmimin, do ta shqyrtojë jo vetëm reagimin e konsumatorit, por gjithashtu reagimin e pritur të konkurrentit. Mirëpo, këto reagime varen nga pritjet e konkurrentëve për sjelljen e ndërmarrjes, për ç’gjë kemi një lojë të ndërlikuar në të cilën ndërmarrja tenton t’i qëllojë strategjitë e ndërmarrjeve tjera. Në vazhdim do të debatojmë shkurtimisht mbi problemet e përgjithshme të rregullimit të oligopolit. Mirëpo, ekziston një rast i posaçëm i oligopolit i quajtur konkurrencë monopoliste, që është relativisht e thjeshtë të analizohet. Që nga viti 1980, modelet e konkurrencës monopolistike përdoren në masë të madhe në tregtinë ndërkombëtare. Në modelet e konkurrencës monopoliste ekzistojnë dy supozime vendimtare me të cilat anashkalohet problemi i ndërvarësisë. I pari, secila ndërmarrje është në mundësi t’i dallojë prodhimet e veta nga prodhimet e konkurrentëve të vetë. Me fjalë tjera, pasi që konsumatorët dëshirojnë të blejnë një prodhim të caktuar të ndërmarrjes së caktuar, këta konsumatorë nuk do të vrapojnë në blerjen e prodhimit të ndonjë ndërmarrjeje tjetër për shkak të dallimit të vogël në çmim. Dallimi i prodhimeve mundëson që çdo ndërmarrje të ketë monopol për prodhim të caktuar brenda industrisë dhe për këtë është e izoluar nga konkurrenca. I dyti, secila ndërmarrje është marrëse e çmimeve që e caktojnë konkurrentët e saj, pra, ndërmarrja e anashkalon ndikimin e çmimit të vet në çmimet e ndërmarrjeve tjera. Pasojë e kësaj është modeli i konkurrencës monopoliste, që supozon se, edhe pse secila ndërmarrje në fakt ballafaqohet me konkurrencën e ndërmarrjeve tjera, ajo sillet si të ishte monopolist, dhe prej këtu emri i modelit. A ekzistojnë në botën reale industri me konkurrencë monopoliste? Disa industri mund ta paraqesin një aproksimacion të arsyeshëm. Për shembull, industria automobilistike në Evropë, ku prodhues të shumtë (Fordi, General Motorsi, Volkswageni, Renaulti, Peugeoti, Fiati, Volvoja, e në kohë të fundit edhe Nissani) ofrojë shpesh automobila mjaft të ndryshëm, por prapëseprapë konkurrentë, do të mund të përshkruhej me supozimin e konkurrencës monopoliste. Mirëpo, tërheqësia kryesore e modelit të konkurrencës
monopoliste nuk është përputhshmëria e tij me botën reale, por thjeshtësia e tij. Siç do të shohim në pjesën tjetër të këtij kapitulli, modeli i konkurrencës monopoliste jep pasqyrë tejet të qartë se si i kontribuon ekonomia e vëllimit tregtisë së dyanshme të dobishme. Mirëpo, para se të fillojmë me analizën e tregtisë, duhet ta zhvillojmë modelin themelor të konkurrencës monopoliste. Për këtë arsye ta shtjellojmë industrinë që përbëhet nga ndërmarrje të shumta. Këto ndërmarrje prodhojnë prodhime të dallueshme, pra, të mira që nuk janë të njëjta por janë substitute për njëri tjetrin. Secila ndërmarrje është, pra, monopolist në kuptimin se është ndërmarrja e vetme që e prodhon një të mirë të caktuar, por kërkesa për këtë të mirë varet nga numri i prodhimeve tjera të ngjashme dhe nga çmimi i ndërmarrjeve tjera në industri. Supozimet e modelit. Të fillojmë me përshkrimin e kërkesës me të cilën ballafaqohet Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Çdo ndërmarrje në konkurrencën monopoliste. Në përgjithësi do të prisnim se ndërmarrja do të shesë më shumë nëse është më e madhe kërkesa e përgjithshme për prodhimet e industrisë së saj dhe nëse është më i madh çmimi që e kanë konkurrentët e saj. Në anën tjetër, mund të pritet se ndërmarrja do të shesë më pak, nëse industria përbëhet nga një numër i madh i ndërmarrjeve dhe nëse çmimi i saj është më i lartë. Barazimi i kërkesës me të cilën ballafaqohet ndërmarrja, dhe e cila posedon cilësitë e cekura është: Q = S × [1/n – b× [P - P)] (6-5) Ku Q shënon shitjen e ndërmarrjes, shitjen e përgjithshme të industrisë, n numrin e ndërmarrjeve në industri, b është konstanta që paraqet reagimin e shitjes së ndërmarrjes varësisht nga çmimi i saj, P paraqet çmimin që e ka llogaritur vetë ndërmarrja, ndërsa Pçmimin mesatar që e kanë konkurrentët e saj. Barazimi 6-5 nënkupton supozimet që vijojnë: nëse të gjitha ndërmarrjet e kanë çmimin e njëjtë, secila prej tyre do të ketë pjesëmarrje në treg të barabartë me 1/n. Ndërmarrja që e llogaritë çmimin më të lartë se
çmimi mesatar i ndërmarrjeve tjera do të ketë pjesëmarrje më të ulët në treg, ndërsa ndërmarrja që llogaritë çmimin më të vogël do ta ketë pjesëmarrjen më të madhe në treg.Është mirë të supozohet se ndryshimi i çmimit mesatar P, të cilin e llogarisin ndërmarrjet nuk ka ndikim në shitjen e përgjithshme industriale S, gjegjësisht të supozojmë se ndërmarrjet mund të kontribuojnë në mirëbesimin e konsumatorëve vetëm me shpenzimin e vet. Ky është supozim jorealist, por e thjeshtëzon analizën dhe na ndihmon të përqendrohemi në konkurrencën ndërmjet ndërmarrjeve. Ky supozim para së gjithash do të thotë se S është masa e madhësisë së tregut dhe se, nëse të gjitha ndërmarrjet e llogarisin çmimin e njëjtë, secila prej tyre do të shesë S/n njësi. Tani do t’i përkushtohemi analizës së shpenzimeve të ndërmarrjes mesatare. Këtu do të supozojmë thjeshtë se shpenzimet e përgjithshme dhe mesatare të ndërmarrjes mesatare janë të përshkruara me barazimet (6-3) dhe (6-4). Baraspesha e tregut. Që ta bëjmë modelimin e sjelljes së industrisë në konkurrencën monopoliste, do të supozojmë se secila ndërmarrje e kësaj industrie është simetrike, gjegjësisht se funksioni i kërkesës dhe funksioni i shpenzimeve janë identike për të gjitha ndërmarrjet (edhe nëse këto prodhojnë dhe shesin prodhime të dallueshme). Në rast kur ndërmarrjet veç e veç janë simetrike, gjendja e industrisë mund të përshkruhet pa i numëruar karakteristikat e të gjitha ndërmarrjeve në detaje: që ta përshkruajmë industrinë, e tëra që duhet ta dimë ka të bëjë me numrin e ndërmarrjeve në industri dhe me çmimin që e llogaritë ndërmarrja mesatare. Për ta analizuar industrinë (për shembull, për t’i vlerësuar efektet e tregtisë ndërkombëtare), duhet ta përcaktojmë numrin e ndërmarrjeve n dhe çmimin mesatar që e llogarisin ato P. Kur një herë e dimë metodën e përcaktimit të n dhe P mund ta shtrojmë pyetjen se si ndikon në to tregtia ndërkombëtare. Metoda jonë e përcaktimit të n dhe P përfshin tre hapa. (1) do ta nxjerrim raportin ndërmjet numrit të ndërmarrjeve dhe shpenzimit mesatar të ndërmarrjes mesatare. Do të Barazimi (6-5) mund të nxirret nga modeli në të cilin konsumatorët kanë shije të ndryshme, ndërsa ndërmarrjet prodhojnë prodhime të llojllojshme për segmentin e caktuar të tregut. Zhvillimi i kësaj qasjeje mund të
gjendet në artikullin e Stephen Salopit “Monopolistic competition with inside goods”, Bell Journal of Economics, 10 (1979), fq. 141 - 156 3 Barazimi mund të shkruhet edhe ndryshe (formula). Nëse P = P, formula redukohet në Q = S/n. Nëse P > P, Q < S/n, ndërsa, nëse është P < P, Q > S/n. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Tregojmë se ky raport ka shenjë pozitive, pra, sa më e madhe të jetë ndërmarrja, aq më i vogël do të jetë prodhimi i secilës ndërmarrje dhe për këtë arsye shpenzimet për njësinë e prodhimit do të jenë më të mëdha. (2) pastaj do ta tregojmë raportin ndërmjet numrit të ndërmarrjeve dhe çmimit që e llogaritë secila ndërmarrje, që në baraspeshë duhet të jetë e barabartë me P. Do të tregojmë se ky raport ka shenjë negative: sa më e vogël të jetë ndërmarrja në industri, aq më e fuqishme do të jetë konkurrenca dhe ndërmarrja do të llogarisë çmime më të ulëta. (3) në fund, do të pohojmë se, kur është çmimi më i madh se çmimi mesatar, ndërmarrja do të fillojë të dalë nga industria me shuarjen e prodhimit. Kështu, në afat të gjatë, numri i ndërmarrjeve do të përcaktohet me pikëpresjen e lakores që e vë në lidhje shpenzimin mesatar dhe n, si dhe lakores që vë në lidhje çmimin dhe n. 1. Numri i ndërmarrjeve dhe shpenzimi mesatar. Në hapin e parë të përcaktimit të n dhe Pdo të përgjigjemi në pyetjen se si varet shpenzimi mesatar i ndërmarrjes mesatare nga numri i ndërmarrjeve në industri. Pasi që të gjitha ndërmarrjet janë simetrike në këtë model, në baraspeshë do ta llogarisin çmimin e njëjtë, por kur të gjitha ndërmarrjet llogarisin çmimin e njëjtë, ashtu që P = P, barazimi (6-5) reduktohet në Q = S/n, gjegjësisht prodhimi i secilës ndërmarrje Q është i barabartë me 1/n të pjesëmarrjes në shitjen e përgjithshme të industrisë S, por, në barazimin (6-4) e kemi parë se shpenzimi mesatar varet nga përpjesëtimi i zhdrejtë i prodhimit të ndërmarrjes. Për këtë arsye, mund të konstatojmë se shpenzimi mesatar varet nga madhësia e tregut dhe numri i ndërmarrjeve në industri: AC = F / Q + c = n × F/S + c (6-6)
Barazimi 6-6 na tregon se nëse faktorët tjerë janë të pandryshueshëm, atëherë vlen rregulli: sa më shumë ndërmarrje të ketë industria, shpenzimi mesatar do të jetë më i lartë. Kjo për shkakun se sa më shumë te ketë ndërmarrje, çdo ndërmarrje më pak prodhon. Për shembull, paramendoni industrinë me shitje të përgjithshme me shumë prej 1 milion pajisje në vjet. Nëse industria përbëhet nga pesë ndërmarrje, secila do të shesë vetëm 200 mijë copë, kështu që çdo ndërmarrje do të ketë shpenzim më të madh mesatar. Lidhja pozitive ndërmjet n dhe shpenzimit mesatar është i paraqitur me lakoren CC në figurën 6-4. 2. Numri i ndërmarrjeve dhe çmimi. Çmimi që e llogaritë ndërmarrja mesatare varet gjithashtu nga numri i ndërmarrjeve në industri. Në përgjithësi mund të presim se numri më i madh i ndërmarrjeve në industri sjellë konkurrencë më të fuqishme ndërmjet tyre, e me këtë edhe çmimi do të jetë më i ulët. Kjo është e vërtetë për këtë model, mirëpo prova nuk është aq e qartë. Si element themelor të provës, do të tregojmë se çdo ndërmarrje ballafaqohet me lakoren lineare të kërkesës të dhënë me barazimin (6-1), e pastaj do ta shfrytëzojmë barazimin (6-2) për t’i përcaktuar çmimet. Përkujtohuni se modeli i konkurrencës monopoliste supozon se çdo ndërmarrje i pranon çmimet e konkurrentëve të vetë si çmime të dhëna, pra, secila ndërmarrje e anashkalon mundësinë që, nëse i ndryshon çmimet, ndërmarrjet tjera gjithashtu do t’i ndryshojnë çmimet e veta. Nëse secila ndërmarrje e merr P si të dhënë, lakoren e kërkesës (6-5) mund ta shkruajmë ndryshe si AC =F/Q+c = n × F/S +c (6-7) Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Ku b shënon parametrin në barazimin (6-5) që e matë reaksionin e pjesëmarrjes së tregut të secilës ndërmarrje në varësi nga çmimi të cilin e llogaritë. Vëreni se ky barazim është identik me formën e barazimit (6-1) me (S/n) + (S×b× P) në vend të konstantës A dhe S × b në vend të koeficientit të pjerrtësisë b. Nëse i fusim këto vlera të reja në barazimin e të ardhurave të skajshme (6-2), atëherë të ardhurat e skajshme mund t’i paraqesim si
MR = P – Q (S×b) (6-8) Ndërmarrjet që e maksimizojnë fitimin e vet do t’i përcaktojnë të ardhurat e skajshme të barabarta me shpenzimin e skajshëm c ashtu që MR = P – Q / (S×b) = c Që pas rregullimit do ta japë formulën e çmimit që e llogaritë ndërmarrja mesatare. P = c + Q / (S × b) (6-9) Baraspesha në tregun e konkurrencës monopoliste Numri i ndërmarrjeve në tregun e konkurrencës monopoliste, si dhe çmimet që i llogarisin, është i përcaktuar me dy raporte. Në njërën anë, sa më shumë të ketë ndërmarrje, aq më e fuqishme do të jetë konkurrenca dhe aq më i vogël do të jetë çmimi industrial. Ky raport është i paraqitur me lakoren PP. Në anën tjetër, sa më shumë të ketë ndërmarrje, secila ndërmarrje do të shesë më pak, kështu që shpenzimi mesatar do të jetë më i lartë. Ky raport është paraqitur me lakoren CC. Nëse është çmimi më i madh se shpenzimi mesatar (nëse lakorja PP është mbi lakoren CC), industria do të ketë fitim, kështu që ndërmarrjet e reja do të futen në industri: nëse është çmimi më i vogël se shpenzimi mesatar, industria do të jetë në humbje, kështu që disa ndërmarrje do të dalin nga industria. Çmimi i baraspeshës dhe numri baraspeshor i ndërmarrjeve është i përcaktuar me pikën e prerjes së lakoreve PP dhe CC, ku çmimi është i barabartë me shpenzimin mesatar. Shpenzimi C dhe çmimi P Numri i ndërmarrjeve n Teoria e tregtisë ndërkombëtare
Mirëpo, edhe përpara kemi theksuar se, nëse të gjitha ndërmarrjet e llogarisin çmimin e njëjtë, të gjitha ato do ta shesin sasinë Q = S/n. Duke e futur këtë shprehje në barazimin (6- 9) do ta fitojmë raportin ndërmjet numrit të ndërmarrjeve dhe çmimit të cilin e llogaritë secila ndërmarrje: P = c + 1 / (B × n) (6-10) Barazimi (6-10) na tregon se sa më shumë ndërmarrje të ketë në industri, aq më i vogël do të jetë çmimi të cilin e llogaritë secila ndërmarrje. Barazimi 6-10 është paraqitur në figurën 6-3 si lakore rënëse PP. 3. Numri i baraspeshës së ndërmarrjeve. Ta shtrojmë pyetjen se çdo të thotë figura 6-3. Industrinë e kemi përshkruar me dy lakore. Lakorja rënëse PP tregon se numri më i madh i ndërmarrjeve në industri sjellë te çmimet më të ulëta që i llogaritë secila ndërmarrje. Ky fakt ka kuptim: sa më shumë të ketë ndërmarrje, konkurrenca ndërmjet këtyre ndërmarrjeve do të jetë më e fuqishme. Lakorja rritëse CC na tregon se sa më shumë të ketë ndërmarrje në industri, shpenzimet mesatare të secilës ndërmarrje janë më të mëdha. Edhe ky fakt, gjithashtu ka kuptim: nëse numri i ndërmarrjeve rritet, shitja e secilës ndërmarrje do të bie, kështu që ndërmarrjet nuk do të jenë në gjendje ta zbresin dukshëm shpenzimin e vet mesatar. Dy lakore pritën në pikën E, që i përgjigjet numrit të ndërmarrjeve n2. Rëndësia e n2 qëndron aty se ky paraqet numrin e ndërmarrjeve në situatën e fitimit zero të ndërmarrjeve në industri. Në rast kur industria përbëhet nga n2 ndërmarrje, çmimi i tyre që do ta maksimizojë fitimin është P2, që është barazi me shpenzimin mesatar AC2. pohimi tjetër yni është se numri i ndërmarrjeve në industri në afat të gjatë i afrohet n2, kështu që pika E e përshkruan baraspeshën afatgjate të industrisë. Që ta shohim se pse, të supozojmë se n < n2, për shembull, n1. Në këtë rast, çmimi që e llogarisin ndërmarrjet do të ishte P1, ndërsa shpenzimi i tyre mesatar do të ishte vetëm AC1. Pra, ndërmarrjet do të kenë fitime
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive
Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive

Recommended

Politika e zhvillimit të tregëtisë
Politika e zhvillimit të tregëtisëPolitika e zhvillimit të tregëtisë
Politika e zhvillimit të tregëtisëShpejtim Rudi
 
Tregtia nderkombetare
Tregtia nderkombetareTregtia nderkombetare
Tregtia nderkombetareLandmark Communications Tirana
 
Doganat
DoganatDoganat
DoganatLandmark Communications Tirana
 
Integrimet Ekonomike Evropiane
Integrimet Ekonomike EvropianeIntegrimet Ekonomike Evropiane
Integrimet Ekonomike EvropianeFerit Sadullahi
 
Makroekonomia slides
Makroekonomia slidesMakroekonomia slides
Makroekonomia slidesKastriot Gashi
 
Bazat e marketingut - produkti
Bazat e marketingut - produktiBazat e marketingut - produkti
Bazat e marketingut - produktiVeton Sopjani
 
Ekonomia
EkonomiaEkonomia
EkonomiaMenaxherat
 
Buxhetimi i kapitalit
Buxhetimi i kapitalitBuxhetimi i kapitalit
Buxhetimi i kapitalitLidijeRapaj
 

Recommended

Politika e zhvillimit të tregëtisë
Politika e zhvillimit të tregëtisëPolitika e zhvillimit të tregëtisë
Politika e zhvillimit të tregëtisëShpejtim Rudi
 
Tregtia nderkombetare
Tregtia nderkombetareTregtia nderkombetare
Tregtia nderkombetareLandmark Communications Tirana
 
Doganat
DoganatDoganat
DoganatLandmark Communications Tirana
 
Integrimet Ekonomike Evropiane
Integrimet Ekonomike EvropianeIntegrimet Ekonomike Evropiane
Integrimet Ekonomike EvropianeFerit Sadullahi
 
Makroekonomia slides
Makroekonomia slidesMakroekonomia slides
Makroekonomia slidesKastriot Gashi
 
Bazat e marketingut - produkti
Bazat e marketingut - produktiBazat e marketingut - produkti
Bazat e marketingut - produktiVeton Sopjani
 
Ekonomia
EkonomiaEkonomia
EkonomiaMenaxherat
 
Buxhetimi i kapitalit
Buxhetimi i kapitalitBuxhetimi i kapitalit
Buxhetimi i kapitalitLidijeRapaj
 
Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtme
Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtmeFaktoret qe ndikojne ne tregin e jashtme
Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtmeMenaxherat
 
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)fatonbajrami1
 
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda luga
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda lugaDetyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda luga
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda lugailjana
 
81438428 biznesi-nderkombetar
81438428 biznesi-nderkombetar81438428 biznesi-nderkombetar
81438428 biznesi-nderkombetarpranvera123
 
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)fatonbajrami1
 
Makro : politika fiskale
Makro : politika fiskaleMakro : politika fiskale
Makro : politika fiskaleKastriot Gashi
 
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet Kyqe
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet KyqeHyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet Kyqe
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet KyqeMenaxherat
 
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznesekonomia
 
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeCiklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeMenaxherat
 
2 obligacionet
2 obligacionet2 obligacionet
2 obligacionetbetterday
 
Hyrje ne Ekonomi - Investimet
Hyrje ne Ekonomi - Investimet Hyrje ne Ekonomi - Investimet
Hyrje ne Ekonomi - Investimet Menaxherat
 
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...Berat Sh Peci
 
Bazat e kontabilitetit
Bazat e kontabilitetitBazat e kontabilitetit
Bazat e kontabilitetitbaron
 
Financa publike master skripta
Financa publike master skriptaFinanca publike master skripta
Financa publike master skriptaMuhamet Sopa
 
Integrimi ekonomik nderkombetare
Integrimi ekonomik nderkombetareIntegrimi ekonomik nderkombetare
Integrimi ekonomik nderkombetareLandmark Communications Tirana
 
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017UBT University
 
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)fatonbajrami1
 
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigje
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigjeMAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigje
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigjefatonbajrami1
 
Analiza financiare e nje firme tregtare
Analiza financiare e nje firme tregtareAnaliza financiare e nje firme tregtare
Analiza financiare e nje firme tregtareVilma Hoxha
 
Politika fiskale
Politika fiskalePolitika fiskale
Politika fiskaleValmir Istogu
 
Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...
Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...
Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...Kliton Domi
 
Tregtia Nderkombetare dhe Globalizimi
Tregtia Nderkombetare dhe GlobalizimiTregtia Nderkombetare dhe Globalizimi
Tregtia Nderkombetare dhe GlobalizimiGetoarSalihu
 

More Related Content

What's hot

Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtme
Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtmeFaktoret qe ndikojne ne tregin e jashtme
Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtmeMenaxherat
 
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)fatonbajrami1
 
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda luga
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda lugaDetyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda luga
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda lugailjana
 
81438428 biznesi-nderkombetar
81438428 biznesi-nderkombetar81438428 biznesi-nderkombetar
81438428 biznesi-nderkombetarpranvera123
 
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)fatonbajrami1
 
Makro : politika fiskale
Makro : politika fiskaleMakro : politika fiskale
Makro : politika fiskaleKastriot Gashi
 
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet Kyqe
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet KyqeHyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet Kyqe
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet KyqeMenaxherat
 
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznesekonomia
 
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeCiklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeMenaxherat
 
2 obligacionet
2 obligacionet2 obligacionet
2 obligacionetbetterday
 
Hyrje ne Ekonomi - Investimet
Hyrje ne Ekonomi - Investimet Hyrje ne Ekonomi - Investimet
Hyrje ne Ekonomi - Investimet Menaxherat
 
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...Berat Sh Peci
 
Bazat e kontabilitetit
Bazat e kontabilitetitBazat e kontabilitetit
Bazat e kontabilitetitbaron
 
Financa publike master skripta
Financa publike master skriptaFinanca publike master skripta
Financa publike master skriptaMuhamet Sopa
 
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017UBT University
 
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)fatonbajrami1
 
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigje
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigjeMAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigje
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigjefatonbajrami1
 
Analiza financiare e nje firme tregtare
Analiza financiare e nje firme tregtareAnaliza financiare e nje firme tregtare
Analiza financiare e nje firme tregtareVilma Hoxha
 

What's hot (20)

Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtme
Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtmeFaktoret qe ndikojne ne tregin e jashtme
Faktoret qe ndikojne ne tregin e jashtme
 
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)
Biznesi Ndërkombëtar - Dr. Petrit Gashi (Sllajdet e ligjëratave)
 
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda luga
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda lugaDetyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda luga
Detyr kursi ne ndermarja dhe drejtmi i biz.te vogel pof. eda luga
 
81438428 biznesi-nderkombetar
81438428 biznesi-nderkombetar81438428 biznesi-nderkombetar
81438428 biznesi-nderkombetar
 
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)
Marrëveshja e Tregtisë së Lirë (CEFTA)
 
Makro : politika fiskale
Makro : politika fiskaleMakro : politika fiskale
Makro : politika fiskale
 
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet Kyqe
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet KyqeHyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet Kyqe
Hyrje ne MakroEkonomi dhe Konceptet Kyqe
 
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes
1.kontabilitet analiza e transaksioneve ne biznes
 
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomikeCiklet e biznesit dhe rritja ekonomike
Ciklet e biznesit dhe rritja ekonomike
 
2 obligacionet
2 obligacionet2 obligacionet
2 obligacionet
 
Hyrje ne Ekonomi - Investimet
Hyrje ne Ekonomi - Investimet Hyrje ne Ekonomi - Investimet
Hyrje ne Ekonomi - Investimet
 
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...
Doganat seminari Berat Peci Kandidat i Masterit në Fakultetin Juridik Drejti...
 
Bazat e kontabilitetit
Bazat e kontabilitetitBazat e kontabilitetit
Bazat e kontabilitetit
 
Financa publike master skripta
Financa publike master skriptaFinanca publike master skripta
Financa publike master skripta
 
Integrimi ekonomik nderkombetare
Integrimi ekonomik nderkombetareIntegrimi ekonomik nderkombetare
Integrimi ekonomik nderkombetare
 
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017
Tatimet definicioni baza dhe norma tatimore 2017
 
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Pyetje dhe përgjigje)
 
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigje
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigjeMAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigje
MAKROEKONOMIA - Pyetje dhe përgjigje
 
Analiza financiare e nje firme tregtare
Analiza financiare e nje firme tregtareAnaliza financiare e nje firme tregtare
Analiza financiare e nje firme tregtare
 
Politika fiskale
Politika fiskalePolitika fiskale
Politika fiskale
 

Viewers also liked

Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...
Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...
Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...Kliton Domi
 
Tregtia Nderkombetare dhe Globalizimi
Tregtia Nderkombetare dhe GlobalizimiTregtia Nderkombetare dhe Globalizimi
Tregtia Nderkombetare dhe GlobalizimiGetoarSalihu
 
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)fatonbajrami1
 
INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)
INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)
INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)Fitore ZEQIRI
 
Investimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja DirekteInvestimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja DirekteMenaxherat
 
Analiza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjje
Analiza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjjeAnaliza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjje
Analiza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjjeMuhamet Sopa
 
Aspektet teorike per tregtine e jashtme
Aspektet teorike per tregtine e jashtmeAspektet teorike per tregtine e jashtme
Aspektet teorike per tregtine e jashtmeMenaxherat
 
Nakije Kida ,Disertation ' abstract & content
Nakije Kida ,Disertation ' abstract & contentNakije Kida ,Disertation ' abstract & content
Nakije Kida ,Disertation ' abstract & contentnakije.kida
 
Strategjia e zhvillimit rajonal
Strategjia e zhvillimit rajonalStrategjia e zhvillimit rajonal
Strategjia e zhvillimit rajonalShtetiWeb
 
Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik
Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik
Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik Diana Rama
 
Integrime ekonomike evropiane seminar
Integrime ekonomike evropiane seminarIntegrime ekonomike evropiane seminar
Integrime ekonomike evropiane seminarVeton Sopjani
 
E drejta biznesore
E drejta biznesoreE drejta biznesore
E drejta biznesoreJozef Nokaj
 
Vlera në kohë e parasë
Vlera në kohë e parasëVlera në kohë e parasë
Vlera në kohë e parasëShpejtim Rudi
 
Pleaser Single Sole Vol 1
Pleaser Single Sole Vol 1Pleaser Single Sole Vol 1
Pleaser Single Sole Vol 1Woman Shop
 
Europeana Fashion @Innovathens March 2016
Europeana Fashion @Innovathens March 2016Europeana Fashion @Innovathens March 2016
Europeana Fashion @Innovathens March 2016Marco Rendina
 

Viewers also liked (20)

Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...
Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...
Tregtia nderkombetare dhe avantazhet relative dhe absolute te bujqesise shqip...
 
Tregtia Nderkombetare dhe Globalizimi
Tregtia Nderkombetare dhe GlobalizimiTregtia Nderkombetare dhe Globalizimi
Tregtia Nderkombetare dhe Globalizimi
 
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)
BIZNESI NDËRKOMBËTAR - Dr. Besim Beqaj (Sllajdet e ligjëratave)
 
Globalizimi
GlobalizimiGlobalizimi
Globalizimi
 
INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)
INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)
INVESTIMET E JASHTME DHE ZHVILLIMI EKONOMIK (Rasti i KOSOVËS)
 
Investimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja DirekteInvestimet E Huaja Direkte
Investimet E Huaja Direkte
 
Biznes Ndërkombëtar
Biznes NdërkombëtarBiznes Ndërkombëtar
Biznes Ndërkombëtar
 
Globalizimi
GlobalizimiGlobalizimi
Globalizimi
 
Analiza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjje
Analiza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjjeAnaliza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjje
Analiza e pasqyrave financiare pyetje me pergjigjje
 
Aspektet teorike per tregtine e jashtme
Aspektet teorike per tregtine e jashtmeAspektet teorike per tregtine e jashtme
Aspektet teorike per tregtine e jashtme
 
Nakije Kida ,Disertation ' abstract & content
Nakije Kida ,Disertation ' abstract & contentNakije Kida ,Disertation ' abstract & content
Nakije Kida ,Disertation ' abstract & content
 
Strategjia e zhvillimit rajonal
Strategjia e zhvillimit rajonalStrategjia e zhvillimit rajonal
Strategjia e zhvillimit rajonal
 
Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik
Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik
Roli I Marrëveshjeve të tregtisë se Lirë në zhvillimin ekonomik
 
Integrime ekonomike evropiane seminar
Integrime ekonomike evropiane seminarIntegrime ekonomike evropiane seminar
Integrime ekonomike evropiane seminar
 
E drejta biznesore
E drejta biznesoreE drejta biznesore
E drejta biznesore
 
06 doganat
06 doganat06 doganat
06 doganat
 
Vlera në kohë e parasë
Vlera në kohë e parasëVlera në kohë e parasë
Vlera në kohë e parasë
 
Pleaser Single Sole Vol 1
Pleaser Single Sole Vol 1Pleaser Single Sole Vol 1
Pleaser Single Sole Vol 1
 
Europeana Fashion @Innovathens March 2016
Europeana Fashion @Innovathens March 2016Europeana Fashion @Innovathens March 2016
Europeana Fashion @Innovathens March 2016
 
Impresa italia torino
Impresa italia torinoImpresa italia torino
Impresa italia torino
 

Similar to Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive

Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar dushihajdar
 
Institucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetarInstitucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetarMenaxherat
 
Biznesi nerkombetar 2
Biznesi nerkombetar 2Biznesi nerkombetar 2
Biznesi nerkombetar 2Menaxherat
 
Integrimet Ekonomike Europiane
Integrimet Ekonomike EuropianeIntegrimet Ekonomike Europiane
Integrimet Ekonomike EuropianeMenaxherat
 
Integrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidat
Integrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidatIntegrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidat
Integrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidatAnita Dogani
 
Punim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzore
Punim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzorePunim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzore
Punim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzorefatlumhashani
 
2[1][1]. biz..
2[1][1]. biz..2[1][1]. biz..
2[1][1]. biz..Menaxherat
 
Pytje dhe pergjegjje makroekonomi
Pytje dhe pergjegjje makroekonomiPytje dhe pergjegjje makroekonomi
Pytje dhe pergjegjje makroekonomipranvera123
 
Tregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetar
Tregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetarTregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetar
Tregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetarMenaxherat
 
Biznes nderkombetar Ligjerata -4
Biznes nderkombetar Ligjerata -4Biznes nderkombetar Ligjerata -4
Biznes nderkombetar Ligjerata -4Zana Agushi
 
Biznes nderkombetar Ligjerata-4
Biznes nderkombetar Ligjerata-4Biznes nderkombetar Ligjerata-4
Biznes nderkombetar Ligjerata-4Zana Agushi
 
3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosove
3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosove3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosove
3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosoveValdet Shala
 
MJEDISI EKONOMIK BIZNES
MJEDISI EKONOMIK BIZNES MJEDISI EKONOMIK BIZNES
MJEDISI EKONOMIK BIZNESLand Shkalla
 
1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetar
1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetar1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetar
1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetarguest59df372
 
Biznesi Nderkombetar dhe Globalizimi
Biznesi Nderkombetar dhe GlobalizimiBiznesi Nderkombetar dhe Globalizimi
Biznesi Nderkombetar dhe GlobalizimiMenaxherat
 
2 tranzicioni dhe ndryshimet
2 tranzicioni dhe ndryshimet2 tranzicioni dhe ndryshimet
2 tranzicioni dhe ndryshimetValdet Shala
 
Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015
Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015
Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015Menaxherat
 
Hyrje ne makrekonomi
Hyrje ne makrekonomiHyrje ne makrekonomi
Hyrje ne makrekonomiMenaxherat
 

Similar to Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive (20)

Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit ndërkombëtar
 
Institucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetarInstitucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetar
Institucionet dhe mjedisi i biznesit nderkombetar
 
Biznesi nerkombetar 2
Biznesi nerkombetar 2Biznesi nerkombetar 2
Biznesi nerkombetar 2
 
Integrimet Ekonomike Europiane
Integrimet Ekonomike EuropianeIntegrimet Ekonomike Europiane
Integrimet Ekonomike Europiane
 
Makroekonomi
MakroekonomiMakroekonomi
Makroekonomi
 
Integrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidat
Integrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidatIntegrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidat
Integrimi ekonomik, perfitimet dhe sfidat
 
Punim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzore
Punim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzorePunim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzore
Punim seminaik (obt) nga lënda ; menaxhimi i resulseve njerzore
 
2[1][1]. biz..
2[1][1]. biz..2[1][1]. biz..
2[1][1]. biz..
 
Pytje dhe pergjegjje makroekonomi
Pytje dhe pergjegjje makroekonomiPytje dhe pergjegjje makroekonomi
Pytje dhe pergjegjje makroekonomi
 
Tregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetar
Tregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetarTregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetar
Tregetia e jashtme si pjese e ekonimsit nderkombetar
 
Biznes nderkombetar Ligjerata -4
Biznes nderkombetar Ligjerata -4Biznes nderkombetar Ligjerata -4
Biznes nderkombetar Ligjerata -4
 
Biznes nderkombetar Ligjerata-4
Biznes nderkombetar Ligjerata-4Biznes nderkombetar Ligjerata-4
Biznes nderkombetar Ligjerata-4
 
3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosove
3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosove3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosove
3 4 kompleksiteti sistemi i tranzicionit ne kosove
 
MJEDISI EKONOMIK BIZNES
MJEDISI EKONOMIK BIZNES MJEDISI EKONOMIK BIZNES
MJEDISI EKONOMIK BIZNES
 
1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetar
1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetar1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetar
1 Tema 1 Domosdoshmeri E Biznesit Nderkombetar
 
Biznesi Nderkombetar dhe Globalizimi
Biznesi Nderkombetar dhe GlobalizimiBiznesi Nderkombetar dhe Globalizimi
Biznesi Nderkombetar dhe Globalizimi
 
2 tranzicioni dhe ndryshimet
2 tranzicioni dhe ndryshimet2 tranzicioni dhe ndryshimet
2 tranzicioni dhe ndryshimet
 
Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015
Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015
Bilanci i pagesave dhe politika makroekonomike në ekonomi të hapur 2015
 
Hyrje ne makrekonomi
Hyrje ne makrekonomiHyrje ne makrekonomi
Hyrje ne makrekonomi
 
Makroekonomia
MakroekonomiaMakroekonomia
Makroekonomia
 

Tregtia nderkombetare dhe e drejta investive

  • 1. TREGTIA NDERKOMBETARE DHE E DREJTA INVESTIVE TEORIA E TREGTISE NDERKOMBETARE: Ne ekonomine boterore eksportohet dhe importohet lidhja empirike apo modeli I gravitetit qe tregon vleren e tregtise ndemjet te cilit do qift te shteteve si dhe pengesat qe kufizojne tregtine nderkombetare madje edhe ne ekonomine e sotme globale. Shtetet tregtojne ne mes veti nepermjet madhesise se ekonomive te shteteve dhe vellimit te importit dhe eksportit te tyre ekziston nje lidhje e rendesishme empirike , tregtia nderkombetare kryesisht perfshine transaksione monetare gjithashtu mundeson specializimin e vendeve ne prodhimin e nje numri te vogel te te mirave si dhe rezulton me efikasitet me te madh te prodhimit me te madh. AVANTAZHET KRAHASUESE DHE AVANTAZHI KONKURRUES: Shume ekonomiste kan theksuar rolin nga avantazhi krahasues ne avantazhin konkurrues apo avantazhit te shfaqur ne sektoret e teknologjise se larte, aftesia konkurruese nderkombetare dhe tipet e tregtise shpesh jane rezultat I specializimit arbitrar te bazuar me shume ne rritjen e te ardhurave se sa fryt I perpjekjeve per te siguruar avantazhe prej dallimeve themelore kombetare nga pikpamja e burimeve dhe pasurive natyrore. Avantazhi krahasues ka te beje me rritjen e rendesise se teknologjise dhe ekonomive te shkalles qe eshte bere nje factor I rendesishem ne strategjine ekonomike kombetare dhe te korporatave, nje ekonomi me nje avantazh krahasues ne nje sector te veqant po ashtu ka disa forma te fuqishme ne ate sector pra kur te flitet per avantazh kuptohet rendesia e dallimeve ne praktikat kombetare ne vendet e veqanta. Termi avantazh konkurrues eshte zevendesu me termin avantazh krahasues ku studimi mbeshtet idene se avantazhi ne tregtine nderkombetare te pakten ne industrine e teknologjise se larte krijohet prej politikave te vedijshme te korporatave dhe atyre kombetare.
  • 2. QEVERIJA E EKONOMISE GLOBALE RICHARD COOPER: Ne vepren e tij Ekonomiksi I Ndervarsise, argumentonte se problem me serioz I ekonomise nderkombetare te pasluftes ishte perplasja gjithehere me intensive midis forcave ekonomike dhe teknologjike qe e bashkojne globin me fragmentizmin politik ne vazhdim , sipas COOPER flukset e tregtise te investimeve dhe ato financiare po krijojne nje ekonomi globale vazhdimisht me te integruar dhe me te ndervarur, zgjidhja ideale eshte nje lloj qeverisje nderkombetare per ekonomine globale por ende dyshohet nese kombet do te ishin te gatshme te sakrifikonin sovranitetin kombetar dhe autonomine politike ekonomike per hire te funksionimit te mire te ekonomise nderkombetare. Globalizmi I shpejte I ekonomise e ka ngrite qeshtjen e qeverisjes ne prioritetet me ta larta te gjendjes ekonomike, as ekonomite kombetare as ekonomia boterore perher me e integruar nuk mund te bazohet vetem ne tregje per te drejtuar e kontrolluar vetveten. Nevojitet nje mekanizem I qeverisjes nderkombtare qe te marr mbi vete disa funksione I cili duhet te ofroje disa te mira publike dhe ti zgjidhe deshtimet e tregut. Shume eknomiste theksojne se nevojiten rregulla me te gjera per shume fusha drejtime dhe regjime formale. Ekzistojne tri pozicione mbizotruese shpjeguese ne lidhje me qeverisjen: 1. Insitucionalizmi neoliberal- I bazuar ne rendesine e vazhdushme te shtetit beson ne regjimet dhe insitucionet nderkombetare formale dhe domosdoshmerine e tyre 2. Mesjetarizmi I ri – bazohet ne bindjen se bota po perjeton fundin e sovranitetit kombetar 3. Transgovernmentalizmi – me shpejtesi poi a ze vendin funksioneve te vendimarrjes se qeverive te centralizuara kombetare. INSTRUMENTET E POLITIKES TREGTARE: Analiza e doganave krijon ndryshimin ndermjet qmimeve te jashtme dhe atyre vendore me kete raste duke rritur qmimin vendor per nje shume me te vogel se qe eshte vete shkalla e doganes .
  • 3. Dogana si politika me e thjeshte tregtare paraqet tatimin ne te miren e inportuar, doganat gjithashtu paraqesin formen me te vjeter te politikes tregtare dhe tradicionalisht jane perdorur si burim I te ardhurave publike. EKONOMIA E VELLIMIT DHE TREGTIA NDERKOMBETARE: Shume industri I karakterizon ekonomia e vellimit e njohur me emrin rendiment ne rritje kshtu qe sa me I madh te jete vellimi prodhimi eshte me efikas kur ekziston ekonomia e vellimit dyfishimi I faktoreve te prodhimit do tar rise prodhimtarine industrial me shume se dyfish, secili shtet me qellim q eta shfrytzoje ekonomine e vellimit prodhimin e vete duhet ta koncentroje ne nje numer me te vogel te te mirave . tregtia nderkombetare secilit shtet I mundeson prodhimin e nje numri te caktuar te te mirave dhe shfrytzimin e perparsise se ekonomise se vellimit pa hequr dore nga konsumi I llojllojshem. DEFINIMI JURIDIK I INVESTIMEVE TE HUAJA DIREKTE (IHD): IHD-te I njohin shume perkufizime shpesh here edhe me pasoja per matjen e tuyre por perkufizimi me qe merret per baze ne kete punim do te jete koncept me nderkombetar si ne vijim |: IHD sipas OECD-se reflektojne synimin e sigurimit ten je interesi rezidente ten je ekonomie tjeter. Koncepti I interest te qendrushem nenkupton ekzistencen e nje marrdhenie afatgjate midis investitorit direct dhe nderrmarrjes si dhe ten je ndikimi te konsiderushem te investitorit ne administrimin e proqesit te vendimarrjes ne nderrmarrje. Indeksi I IHD-ve eshte I rendesishem ne vendet ne zhvillim si dhe ne ato te zhvilluara. IHD jane forme e investimeve qe fiton interes ne nderrmarrje e cila funksionon jashte territorit te vendit te investitorit, IHD- te kerkojne nje marrdhenie biznesi ndermjet shoqerise dhe deges saje te jashtme. Marrdheniet e jashtme te drejtperdrejta japin rritje te biznesit per koprporatat multinacionale , qe nje investim te konsiderohet si nje IHD shoqeria meme duhet te kete te pakten 10% te aksioneve te zakonshme nga filialat e saje te jashtme.
  • 4. INVESTIMET E HUAJA DIREKTE DHE KOSOVA: Investimet e huaja direkte ne kuptimin klasik quhen aktivitete komerciale kur kompanite nga nje vend investojne apo me thjesht ndertojne repart perpunimi ne nje vend tjeter, perfitimet e investitorit jane:  Tregjet e reja  Fuqia e lire punetore  Infrastruktura e mire per prodhim  Teknologjia ose edhe aftesite e klases punetore per prodhime te caktuara apo financat. Per tu konsideruar nje investim si IHD shoqeria meme duhet te kete te pakten 10% te aksioneve te zakonshme nga filialet e saje te jashtme. Firma investuese mund te kualifikohet per investime te huaja ne qoft se e zotron fuqi te votimit ne nje ndermarrje e cila vepron ne nje vend te huaj. IHD-te klasifikohen ne dy lloje : 1. IHD te jashtme – referohen si nje investim I drejteperdrejte jashte vendit I cili investohet ne disa burime te jashtme. IHD te jashtme mund te gjejne perdorim ne eksport dhe ne import me ndonje vend te huaj. 2. IHD-te te brendshme perfshijne kredit me shkalle te ulet te interest, zbutjen e taksave, grandet, si dhe heqjen e kufizimeve dhe limiteve. IHD horizontale ndodhin kur nje kompani shumekombshe kryen veprimtari biznesore te ngjashme ne vende te ndryshme , perparsi e IHD-ve eshte se ajo ndihmon ne zhvillimin ekonomik te vendit ku derdhen investimet. IHD ndihmojne ne krijimin e vendeve te reja te punes rritjen e pagave te punetoreve lehtsimin e menyres se jeteses etj. Politikat e IHD-ve jane rregulla te ndryshme te cilat jane hedhur posht nga vende te ndryshme me qellim per te rregulluar investimet e huaja qe jane bere ne ato vende.
  • 5. POLITIKA E IHD-VE: Luajne role te rendesishem ne percaktimin e shumes se investimeve per nje vende si dhe procesin e vendimarrjes se investitoreve te huaj te drejteperdrejte investimet protofolio jane investime passive me letra me vlere te cilat perfshine menaxhimin aktiv apo kontrollin e titujve te emetuar nga investitori I cili nuk eshte I interesuar qe te perfshihet ne menaxhimin e asaj kompanie por eshte I dedikuar vetem per perfitime financiare qe nuk krijojne interest e qendrushem afatgjate ose kontrolle te menaxhimit mbi nderrmarrje. KONKURRENCA MONOPLISTIKE DHE TREGTIA: Ne modelet e konkurrences ekzistojne dy supozime vendimtare me te cilat anashkalohet problemi I ndervarsise, I pari secila nderrmarrje ka mundesi ti dalloje prodhimet e veta nga prodhimet e konkurrenteve te vete. I dyti secila nderrmarrje eshte marrse e qmimeve qe caktojne konkurrencat e saja. Zbatimi I konkurrences monopolistike ne tregti bazohet ne faktin se tregtia e zmadhon madhesin e tregut , llojllojshmeria e te mirave te cilat shteti I prodhon ne industrine ku present eshte ekonomia e vellimit si dhe vellimi I prodhimtarise se tij kufizohet me madhesin e tregut. Secili vend mund te specializohet per prodhimtarine e disa prodhimeve ne raport me numrin e prodhimeve qe prodhohen ne mungese te tregtise. TREGTIA DHE EKONOMIA: Debate mbi tregtine e lire ka disa keqkuptime lidhur me ate se qfar mund te beje ose jo tregtia keto kuptime kan ushqyer retoriken pretekstiniste ato kan kontribuar per nxitjen e qendrimeve negative kunder globalizmit ekonomik dhe rrjedhave te tij te mundshme ne ekonomi . Deficiti tregtar I nje kombi eshte rezultat I praktikave te padrejta e te pa ndershme tregtare te perdorura prej nje vendi me partnered e tij tregtar , bilanci tregti-
  • 6. pagesa I nje vendi eshte rezultat i modelit I tipit te shpenzimeve ten je kombi dhe vjen si rrjedhoj e dallimeve ne mes normave te kursimeve kombetare dhe investimeve te brendshme. Nje vend me nje norme te larte kursimesh ne krahasim me normen e tij te investimeve do te kete nje bilanc pozitiv ne tregti pagesa, norma e papunsise se nje vendi kushtezohet me politikat e tij makroekonomike. SHTETI DHE KORPORATAT MULTINACIONALE: Roli I rendesishem I korporatave multinancionale eshte nje tipar kyq I globalizimit te ekonomise botrore, korporatat multinacionale kan dale jashte kornizave te ekonomise kombetare dhe jane bere force e pavarur e fuqishme qe percakton si marrdheniet ekonomike kombetare ashtu edhe ato nderkombeatare, dhjetra korporata multinacionale me nje sasi te panumert filialash te tyre bejne biznes anekend botes. Qellimi I firmave te tilla eshte qe te zgjerojne biznesin apo veprimtarine e tyre ne mbare boten perms investimeve
  • 7. DEFINIMI JURIDIK I IHD-SE Duke vazhduar me këtë kapitull hyrës, Kapitulli 1 Demonstron rëndësinë e klimës së biznesit dhe investimeve të çfarëdo shteti, duke vënë në dukje që Shtetet pjesëmarrëse të OSBE-së, të cilat kanë ritmin më të shpejtë të zhvillimit të klimës së biznesit, janë njëkohësisht shtetet me nivelet më të larta të rritjes së IHD-së dhe PBB-së në vitet e fundit (shtetet e Evropës Qendrore dhe Lindore në veçanti). Theksi vihet në rolin e IHD-ve në zhvillimin ekonomik, ashtu edhe tek mundësitë për IHD-të në ekonomitë në zhvillim. Në vitin 2004, 42 % e fluksit global të IHD-ve shkonte për ekonomitë në zhvillim. Ekonomitë në zhvillim, që aspirojnë të rrisin IHD-të dhe rritjen ekonomike, mund të mësojnë nga mrekullia ekonomike e Irlandës, ku liberalizimi tregtar, sistemi tatimor i thjeshtë dhe i drejtë, dialogu midis sektorit privat dhe publik, zhvillimi i infrastructures dhe nxitja e investimeve me objektiva të qarta kontribuan duke e bërë Irlandën shtetin me ekonominë më dinamike në Evropë. Politikat dhe programet e Shteteve Baltike, gjithashtu, shërbejnë si shembuj pozitivë. Kapitulli mbyllet duke theksuar se roli I qeverisë nuk është që të menaxhojë ekonominë apo të ndërhyjë në dinamikën e tregut, por të sigurojë një kuadër të nevojshëm për ndërmarrjet, që ato të lulëzojnë nëpërmjet një klime të fuqishme biznesi. Ky aspect është veçanërisht vendimtar për shtetet të cilave u mungojnë burimet për industritë nxjerrëse. Përmirësimi i klimës së biznesit dhe investimeve është alternativa më e mirë dhe, nëse qeveria ka vullnetin politik, ky përmirësim është i arritshëm. Kapitulli 2
  • 8. Flet për rolin e rëndësishëm që ka mjedisi i shëndetshëm politik në thithjen e IHD-ve dhe rritjen e bizneseve. Investuesit shkurajohen nga problemet e sigurisë dhe stabilitetit dhe nxiten nga rritja e transparences dhe qeverisja e mirë. Ky kapitull prezanton edhe një numër masash për mbrojtjen e të drejtave investuese dhe forcimin e stabilitetit legjislativ. Çdo vend i përcaktuar për investime duhet t’u jape investuesve potencialë një sens parashikimi dhe sigurie. në Manualin e OSBE-së për Praktikat Më të Mira Kundër Korrupsionit Kapitulli evidenton efektin negativ që korrupsioni ka mbi investimet dhe sipërmarrjet dhe propozon masa kundër korrupsionit, përfshirë ato të rekomanduara Klima e favorshme e biznesit është thelbësore për tërheqjen e investimeve të huaja të drejtpërdrejta (IHD) dhe për zhvillimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme (NVM). Një mjedis i dobët biznesi, domethënë i karakterizuar nga faktorë që imponojnë kosto të larta, vonesa dhe risk të lartë, pengojnë zhvillimin ekonomik dhe mund të frikësojnë dhe largojnë IHD-në. IHD është burimi më I madh i financave të jashtme në ekonomitë në zhvillim dhe në tranzicion. Vendet e Evropës Lindore dhe Qendrore dhe të Azisë Qendrore janë në pozita të mira për të konkurruar për IHD, nëse miratojnë politika pro-zhvillim dhe ligje e praktika që mbështesin investimet dhe zhvillimin e biznesit. Siç është ilustruar edhe nga transformimi ekonomik i republikës irlandeze, edhe ato vende me nivele të ulëta IHD- je mund të rrisin konsiderueshëm IHD-në me përpjekje të përqendruara për përmirësimin e klimës së biznesit. Çfarë është “klima e biznesit dhe investimeve”? Nuk ka një përkufizim preciz për “klimën e biznesit dhe të investimeve”. Banka Botërore në klimën e biznesit dhe të investimeve përfshin mundësinë dhe incentivat për firmat që të investojnë në mënyrë produktive, të hapin vende pune dhe të zgjerohen. Në vija të ngjashme, për qëllimet e Udhëzuesit, klima e biznesit dhe e investimeve shërben si kuadër që u mundëson kompanive të huaja dhe vendëse, që të kryejnë biznes dhe të kërkojnë
  • 9. fitime në një vend të caktuar. Klima e investimeve mund të përkufizohet nga tre variabla komplekse dhe politikat tregtare; Klima e biznesit dhe e investimeve përbëhet jo vetëm nga niveli i taksave dhe incentivave fiskale të disponueshme për bizneset. Komponentë të tjerë vendimtare janë edhe stabiliteti politik, shteti i së drejtës, kushtet makroekonomike, perceptimet e qeverisë dhe mjedisi rregullator. Rëndësia e klimës favorizuese të biznesit dhe investimeve Gjendja e klimës së biznesit dhe investimeve të një shteti është një faktor kyç i aftësisë së këtij shteti për të thithur investime të huaja dhe për të zhvilluar ndërmarrjet e vogla dhe të mesme. Ndërmarrjet ndërnacionale parapëlqejnë të investojnë në vende me klimë të shëndetshme biznesi ku kostot, vonesat dhe risku janë të minimizuar. Përveç kësaj, NVM-të janë më të prirura të lulëzojnë në një klimë ku nuk rëndohen së tepërmi me taksa dhe rregullime. Faqja zyrtare e Bankës Botërore shkruan kështu: “Klima e mirë e investimeve është një shtyllë jetike për strategjinë e një shteti për të stimuluar rritjen ekonomike, e cila pastaj gjeneron mundësi për të varfërit, që të kenë punë më produktive dhe të ardhura më të larta” Në mbarë globin dhe brenda OSBE-së, vendet e pasura priren të kenë klimë më të favorshme për biznesin dhe investimet. Ka një lidhje të pandashme ndërmjet rritjes ekonomike dhe lulëzimit, investimeve dhe klimës së biznesit. Shumë nga vendet e Evropës Lindore pa rezerva të mëdha energjie apo lënde të parë, i kanë kthyer ekonomitë e tyre në destinacione globale për tërheqjen e IHD-së nëpërmjet reformimit të klimës së tyre të biznesit dhe investimeve. Sipas Treguesit të besueshmërise të “AT Kearney” në tetor 2004, një studim mbi aftësinë e shteteve për tërheqjen e IHD-së renditën Poloninë dhe Republikën Çeke, përkatësisht në vendet 12 dhe 14, përpara “tigrave” aziatikë si Malajzia, Singapori dhe Tajvani, madje edhe para gjigantit në zhvillim, Brazilit2. Qeveritë shpesh e shpërfillin rëndësinë e klimës së biznesit kur ftojnë investimet e huaja të drejtpërdrejta. Ato priren të përqëndrohen në përmasat e tregut, niveli i burimeve natyrore dhe kostot.
  • 10. Edhe pse këta faktorë janë të rëndësishëm, klima e investimeve është një factor vendimtar dhe nuk duhet nënvlerësuar. Rëndësia e IHD-ve Në botën e sotme të globalizuar, rritja ekonomike dhe hapja e vendeve të reja të punës në ekonomitë në zhvillim dhe në tranzicion, varen nga dy faktorë kryesorë: IHD dhe zhvillimi i NVM-ve. IHD është burimi kryesor i financimeve të jashtme në vendet në zhvillim. Investimet e huaja të drejtpërdrejta mund të rrisin formacionin e kapitalit fiks dhe ndihmojnë në bilancin e pagesave. Në pikëpamjen e UNCTAD-it, IHD ka potencialin për të gjeneruar punësim, rritje të prodhueshmërisë, aftësi transferuese dhe teknologji të re, rritjen e eksporteve, si dhe kontribuon në zhvillim afatgjatë ekonomik të vendeve të zhvillim. Filialet e huaja të 64 000 koorporatave ndërnacionale gjenerojnë 53 milion vende pune3. Gjithsesi, vendet në zhvillim tërheqin investime të huaja. Sipas UNCTAD, vendet në zhvillim tërhoqën 42% të fluksit global IHD dhe në vitin 2004 niveli I shtimit të IHD-së së tyre ishte më i lartë sesa i vendeve të zhvilluara. Stoku i brendshëm i IDH-së në vendet në zhvillim (stoku i brendshëm IDH kuptohet si sasia cumulative e investimeve të drejtpërdrejta të regjistruara nga investees të rinj dhe ekzistues) ishte rreth një e treta e PBB-së së tyre; një rritje domethënëse krahasuar me 10% në 1980. Ekonomistët debatojnë nëse është IHD që gjeneron rritje ekonomike, apo është rritja ekonomike që gjeneron IHD. Konstantja, që shfaqet nga ky debat akademik, është se rritja e IHD-së dhe rritja ekonomike priren të shoqërojnë njëra-tjetrën. Nga pikëpamja e ofertës, IHD varet nga disponibiliteti i kapitalit investues i gjeneruar nga fitimet e përbashkëta ose huat, të cilat vetë varen nga kushtet vendëse ekonomike, përfshi rritjen. Nga pikëpamja e kërkesës, zgjerimi I tregjeve në vende të huaja bën që TNC-të (korporatat ndërnacionale) të investojnë më tepër, ndërkohë që tregjet e tkurrura i frenojnë.Gjatë dy dekadave të fundit, bumet në IHD globale kanë ardhur pas periudhave të
  • 11. rritjeve të larta ekonomike, ndërsa rëniet kanë ardhur pas rënieve ose rritjeve të ngadalta. Rënia e flukseve të IHD-së në 2001 dhe 2002 pasoi me rritme të rritjes së IHD-së gjatë fundit të viteve 1990. Një prirje e tillë u vu re edhe gjatë fundit të viteve 1980 dhe fillimit të viteve 1990, si dhe në periudhën 1982-1983. Prirjet e fundme ekonomike pozitive sugjerojnë që rritja e IHD-së vjen pas rënies të investimeve. Faktoret qe pengojne terheqjen e IHD Qeverisë së Kosovës i mungon një strategji e qartë dhe gjithëpërfshirëse për tërheqjen e investimeve të huaja direkte (IHD). Niveli i investimeve të huaja direkte në Kosovë për gjatë tre viteve të fundit ka qenë i pakënaqshëm dhe krahasuar me vitin 2007 në vitin 2012 niveli i tyre është përgjysmuar, kështu është thënë të hënën në debatin me temën,“A ka Kosova përparësi krahasuese për tërheqjen e IHD-ve: Mundësitë dhe barrierat” të organizuar nga Grupi për studime Juridike dhe politike (GSJP). Niveli i IHD-ve në Kosovë ka qenë ndër më të ulëtat në rajonin e Evropës Juglindore, ndërsa vendet tjera si Rumania, Bullgaria, Kroacia, dhe serbia kanë tërhequr fluksin më të madh të IHD-ve. Arbëresha Loxha, nga GSJP duke prezantuar raportin ka thënë se përkundër faktit që Kosova ka përmirësuar performancën në indikatorin e hapjes së biznesit, marrjen e lejes së ndërtimit si dhe regjistrimin e pronës, qasja në financa dhe pagesa e taksave mbetet e dobët. Ajo ka potencuar se zbatimi i kontratave është treguesi me rangun më të varfër ku Kosova rangohet më keq se çdo shtet i Evropës Juglindore. “Kosova nuk ka ndërmarr asnjë reformë të vetme për të lehtësuar zbatimin e kontratave. Andaj numri i madh i rasteve të pazgjidhura, koha që u duhet investitorëve të zbatojnë kontratat dhe perceptimi i gjyqësorit si institucioni më i korruptuar janë disa nga faktorët që po vazhdojnë të pengojnë ardhjen e investitorëve të huaj në Kosovë”, ka thënë ajo. Po ashtu sipas saj, pengesë kyçe mbetet imazhi jo i mirë që ka Kosova karshi investitorëve të huaj të cilët vazhdojnë ta perceptojnë si një vend jo të favorshëm për investime të huaja direkte me mangësi të mëdha në sundimin e ligjit si dhe nivelin e lartë të korrupsionit.
  • 12. Niveli i lartë i korrupsionit dëmton efikasitetin operacional të bizneseve si dhe rrit rreziqet dhe kostot që lidhen me të bërit biznes.“Për të tërhequr IHD-të, shumica e vendeve të rajonit ofrojnë paketa stimuluese, përfshirë ato financiare të cilat janë shumë më të pasura se sa ato të Kosovës. Çështja e implikimeve financiare do të mund të tejkalohej në mënyrë strategjike, apo duke zvogëluar shpenzimet enorme që bëhen çdo vit nga buxheti i Kosovës në telefona, dreka zyrtare apo karburante”, ka thënë Loxha. Sipas saj, politika dhe praktikat e qeverisë duhet të orientohen në reduktimin e kostove dhe rreziqeve që lidhen me investimet si dhe të ofrohen stimuj të ndryshëm që të krijohet një klimë e favorshme investuese në mënyrë që vendi të përfitojë sa më shumë nga IHD- të.“Qeveria duhet të rritë atraktivitetin e sektorëve me potencial investues, të bëjë reforma si dhe të fokusohet në targetimin e IHD-vë me potencial zhvillimor”, ka vlerësuar ajo. Bernard Nikaj, ministër i Tregtisë dhe Industrisë, ka thënë se hapja e një biznesi merrte kohë deri në 52 ditë, ndërsa tashmë me formën më të komplikuar të regjistrimit të një ndërmarrje bëhet për tri ditë. Ky shërbim sipas tij, është i mirë, por nuk duhet të shërbej që të ndjehen të kënaqur. Ai ka potencuar se zbatimi i kontratave mbetet një sfidë e përgjithshme për aktivitetin ekonomik në Kosovë, si për investitorët e huaj dhe ata vendor. “Shpresoi se reformat e fundit të implementuara nga Ministria e Drejtësisë sa i përket riorganizimit të sistemit gjyqësorë dhe përmbaruesve privat, shpresojmë të sjellin rezultate dhe të shohim progres në këtë fushë”, ka thënë Nikaj. Ai ka shtuar se do të krijohet një bazë e të dhënave qendrore që të listohen të gjitha licencat dhe ngarkesat tjera administrative që investitorët kudo që janë ta kenë parasysh se me çka përballen kur të vijnë për të investuar në Kosovë. “Jo të kemi një investitor që vjen në Kosovë e pastaj të përballet me procedura të zgjatura të marrjes së lejes së licencave nëpër institucione të ndryshme”, ka thënë Nikaj. Ndryshe, sipas hulumtimit të GSJP-së, Kosova ka nevojë për investime të huaja direkte të cilat do të zbutnin nivelin e lartë të varfërisë dhe papunësisë si dhe të kontribuojnë në zhvillimin e kapitalit human përmes trajnimeve dhe lëvizjes së fuqisë punëtore.
  • 13. Kosova po ashtu mund të përfitojë shumë nga potenciali investues nga diaspora duke zhvilluar politika që kanalizojnë kapitalin e tyre drejt investimeve e jo kryesisht në konsum./ar/ Analiza komparative sa i perket politikave tregtare dhe IHD Instituti Kosovar për Kërkime dhe Zhvillim të Politikave (KIPRED), organizoj tryezë të rrumbullakët ku është publikuar analiza gjithëpërfshirëse “Kosova në Kontekst Rajonal: Marrëdhëniet Ekonomike dhe Tregtare”, me 12 shtetet e rajonit, me theks të veçantë në pozitën ekonomike të Kosovës përballë këtyre shteteve, karakteristikat dhe problemet e shkëmbimeve tregtare me shtetet fqinje, ato të CEFTA-së, ato që nuk e kanë njohur Kosovën dhe me bllokun e shteteve të BE-së në rajon. Për të diskutuar në këtë tryezë të pranishëm në panel ishin: Ilir Deda (Drejtor Ekzekutiv i KIPRED), Mimoza Kusari-Lila (Ministre e Tregtisë dhe Industrisë) si dhe Jan Braathu (Ambasador i Mbretërisë së Norvegjisë në Kosovë). Pas fjalës hyrëse dhe inkurajimit të panelistëve për publikimin, prezantimi i analizës u bë nga autori Shpend Kursani, i cili theksoj se “madhësia ekonomike e Kosovës është shumë e vogël në aspekt të ekonomisë së përgjithshme të rajonit dhe se kjo rezulton më shumë për shkak të mungesës së zhvillimit të brendshëm ekonomik, përkatësisht mungesës së sektorit të prodhimit dhe industrisë, e që nuk është i mjaftueshëm as për konsumin e brendshëm, dhe i cili mbulohet kryesisht nga importet. Me fjalë të tjera, Kosova ka një ekonomi e cila nuk merr pjesë me prodhim në këtë rajon por kryesisht konsumon nga ai”. Analiza pohon se gjatë viteve 2008-2012 në përgjithësi kishte një rritje ekonomike të Kosovës me mesatare vjetore prej 4.50% të shoqëruar me inflacion të lartë prej më shumë se 5%, çka edhe ndikon negativisht në rritjen reale të ekonomisë së Kosovës. Ndërsa, në aspektin tregtar, autori potencon se gjatë periudhës pesë vjeçare, Kosova gradualisht dhe për një nuancë është integruar më shumë me vendet jashtë këtij rajoni ku përfaqësimi i
  • 14. këtyre vendeve në portfolion e përgjithshme tregtare të Kosovës është rritur për 3%. Integrimi i tregtisë së Kosovës me vendet jashtë rajonit është bërë vetëm në favor të importit nga këto vende në Kosovë, ndërsa në aspekt të eksportit, janë vendet brenda rajonit ato që kanë rritur pjesëmarrjen e tyre në portfolion tregtare të Kosovës. Këtu theksohet se Turqia është i vetmi vend, në këtë rast bllok i rajonit, me të cilin Kosova e ka rritur integrimin si për importe ashtu edhe për eksporte. Në aspektin e partneritetit tregtar, në vitet 2008 - 2012 Shqipëria qëndron e para për eksportin e Kosovës, përcjellë nga Maqedonia dhe Mali i Zi, ndërsa sa i përket partnerëve importues, tri të parët që nga vitet 2008-2012 janë Maqedonia, Serbia dhe Turqia, me një ngritje të ndjeshme të Serbisë. Ndërsa për specifikat e mallrave ku Kosova është neto importuese e dukshme, thuhet se tregtia e mallrave industriale të Kosovës me rajonin është tri herë më e madhe se tregtia me mallra ushqimore. Ndikimi i ndërtimit të autostradës ka rezultuar në rritjen e shfrytëzimit të pikës doganore me Shqipërinë por jo edhe në integrimin e ekonomive të të dyja vendeve. Ndërtimi i autostradës sipas Kursanit ka ndikuar vetëm për përdorimin e territorit të Kosovës dhe Shqipërisë për përdorimin e territoreve të këtyre vendeve për importimin dhe eksportimin nga dhe në vende tjera. Ndërlidhur me temën, në analizë thuhet se Hani i Elezit ka qenë pika më e shfrytëzuar doganore për import - eksport ku 51% e eksporteve të Kosovës kanë kaluar nga kjo pike, dhe 34% e importeve kanë hyrë në Kosovë përmes kësaj pike brenda viteve 2008-2012. Në aspektin e pikave kufitare, nga analiza është konkluduar në kontrabandë dhe mospërputhje të shumta mes të dhënave tregtare me vendet e rajonit, apo edhe të mospërputhjeve statistikore zyrtare mes Agjencive të Statistikave të vendeve përkatëse me ato të Kosovës. Gjithashtu është analizuar edhe reciprociteti 58 ditor me Serbinë, ku mallrat nga Serbia kryesisht janë zëvendësuar me ato nga Maqedonia dhe Kroacia, e më pak nga Greqia e Bullgaria. Ndërsa sipas kësaj analize, produktet nga Shqipëria apo Turqia nuk i kanë zëvendësuar produktet Serbe gjatë periudhës së reciprocitetit. Si një nga temat kyçe në zhvillimin ekonomik të vendit, investimeve nga jashtë, në analizë vlerësohet se Investimet e Huaja Direkte (IHD) në Kosovë brenda periudhës 2008-2012
  • 15. kanë shënuar rënie prej 37.61%, ndërsa IHD nga rajoni kanë shënuar një rënie më të vogël prej 11.55%, ku Turqia zë vendin e parë si investuesi më i madh, i përcjellur nga Sllovenia, Bullgaria dhe kështu me radhë. Ky punim është vetëm fusha e parë nga pesë sosh që KIPRED është duke e bërë në lidhje me marrëdhëniet e Kosovës me shtetet e rajonit, ku katër të tjerat (analizimi i marrëdhënieve politike të Kosovës me rajonin; analizimi i marrëdhënieve në sektorin e sigurisë të Kosovës me rajonin; analizimi i marrëdhënieve ndëretnike të Kosovës me rajonin; dhe anëtarësimi i Kosovës në organizata dhe forume rajonale) do të publikohen ndërkohë deri në fund të vitit 2014. Këto publikime mbështeten nga Ambasada e Mbretërisë së Norvegjisë në Kosovë. 1. Politikat tregtare dhe funksionimi i Organizates Boterore te Tregtise Çeshtjet e Bujqesise 2. Bujqesia ne bote: 11% e tregtise boterore Kosova -14% te eksporteve -26% te importeve Por me shume se -Mineralet, automobilat, kimikatet, tekstilet apo celiku Dhe shume me e ndjeshme ne problematike: - Punesimi - Veshtiresite ne ristrukturimin e burimeve - Perballja me ndryshimet klimatike - Siguria e ushqimit 80% e tregtise ne produkte bujqesore
  • 16. -Ushqimet Per rrjedhoje pengesat ne tregti ne bujqesi kane qene ne nje shkalle shume me te larte se per produktet e tjera 3. Perse nje marreveshje e vecante? Prej 1947: Tregtia ne bujqesi mbulohej nga rregullat e GATT -MFN -Nivelet detyruese -Trajtimi kombetar -Ndalimi i kufizimeve sasiore 4. Produktet Bujqesore HS: Kapitujt 1-24 -Kafshet e gjalla e produktet e kafsheve (pa perfshirepeshkun) -Produktet bujqesore -Vajrat e yndyrerat … -Prodhimet ushqimore, pijet, uthulla, duhani e cigaret etj. Pjese te Kapitujve 29 - 53 Aneksi 1 i Marreveshjes Per qellime praktike/negociata -Prodhimet tropikale (vendet e varfra) -Te tjera (vendet ne zhvillim/zhvilluara)
  • 17. 5. Shtyllat e Marreveshjes Hyrja ne treg “ Tarifikimi” Kuotat tarifore Reduktimet tarifore Masat mbrojtese Mbeshtetja vendase Subvencioni ne eksporte Vazhdimi i procesit te reformave 6. Hyrja ne Treg Masat tarifore Masat jo-tarifore -Sasiore -Jo-sasiore “ Tarifikimi” 7. “ Tarifikimi” Neni 4 (Marreveshja mbi Bujqesine) Sqarim
  • 18. Ekuivalentet tarifore -GATT (1947): Ndalimi i kufizimeve sasiore Perjashtimi i bujqesise -Marreveshja mbi Bujqesine (1994) Tarifikimi => bujqesia nuk perjashtohet me -Note sqaruese (Aneksi 1A) 8. Kuotat Tarifore Tarifa MFN Tarifa “preferenciale” per nje sasi te percaktuar = Kuote tarifore (TQ) -TQ nuk eshte nje kufizim sasior Hyrja aktuale Hyrja minimale 3% e konsumit (5% ne perfundim te periudhes tranzitore) 9. Reduktimet Tarifore Reduktimet mesatare -Vendet e zhvilluara: 36% -Vendet ne zhvillim: 24% -Vendet e varfra: pa reduktim
  • 19. Reduktimi minimal per linje tarifore -Vendet e zhvilluara: 15% -Vendet ne zhvillim: 10% -Vendet e varfra: pa reduktim 10. Reduktimet tarifore Periudhat tranzitore -Vendet e zhvilluara: 6 vjet -Vendet ne zhvillim: 10 vjet -Vendet e varfra: pa reduktim 11. Masat mbrojtese speciale Mund te zbatohen vetem per produkte te ‘tarifikuara’ Rritje e perkohshme ne tarifat doganore 12. Kutia jeshile Pa, ose e shumta, efekte minimale ne: -tregti -prodhim
  • 20. Asistence nepermjet -Programeve te financuara nga qeveria -qe nuk permbajne transferta nga konsumatoret -qe nuk sjellin mbeshtetje ne cmim per prodhuesit 13. Shembuj te kutise jeshile Kerkimi shkencor bujqesor Inspektimi i kafsheve Klasifikimi i produkteve Marketingu dhe sherbimet ndihmese Programet e ushqimit Pagesat per fatkeqesite natyrore Ambienti Programet rajonale Pagesat per zhvendosjen e fermereve/tokes drejt funksioneve te tjera 14. Kutia blu Pagesa ne programe kufizimi prodhimi Jo subjekt i reduktimeve nese: -Bazohen ne zona fikse ose -Jepen per 85% ose me pak te nivelit te prodhimit -Pagesat per gjedhe kryhen mbi nje numer te caktuar te tyre 15. Shperndarja e ndihmes vendase 16 Mbeshtetja Vendase Matja Teresore e Mbeshtetjes - AMS
  • 21. -Mesatarja vjetore 1986-1988 Angazhimet per reduktime Reduktimi i AMS -Vendet e zhvilluara: 30% -Vendet ne zhvillim: 20% -Vendet e varfra: pa reduktim Periudha tranzitore -Vendet e zhvilluara: 6 vjet -Vendet ne zhvillim: 10 vjet -Vendet e varfra: pa reduktim 17. Subvencionet ne eksport Kane efektin me ndikues ne tregti Perdoren me shume nga vendet e zhvilluara Sherbejne per te ndihmuar fermeret ne shitjen e produkteve ne tregjet e huaja - Subvencionet ne eksport per produktet industriale jane te ndaluara Per vendet e zhvilluara Per vendet ne zhvillim qe prej 2003 -Subvencionet ne eksport per produktet bujqesore lejohen nga marreveshja e bujqesise sipas 6 kategorive Nese angazhohen per reduktime ne vlere dhe te sasise se subvencionuar Trajtimi i diferencuar 18. Subencionet ne eksport Kategorite e lejuara: -Dhenia e subvencioneve varur nga ecuria e eksporteve
  • 22. -Shitja e produkteve shteterore bujqesore me cmim me te ulet se i tregut te brendshem -Pagesa mbi eksportin e produkteve bujqesore bazuar ne nje veprim qeveritar -Subvencionet per reduktimin e kostove te marketingut te eksportit -Subvencionet ne transportin nderkombetar me terma me te mire se ne ate kombetar -Subvencione ndaj produkteve bujqesore kushtezuar me eksportimin e tyre 19. Subvencionet ne eksport Vlera totale e subvencioneve ne eksport -Mesatarja vjetore 1986-1988 Angazhimet per reduktime -Reduktimi i vlerave totaleVendet e zhvilluara: 36% Vendet ne zhvillim: 24% Vendet e varfra: pa reduktim 20. Subvencionet ne Eksport Periudha tranzitore -Vendet e zhvilluara: 6 vjet -Vendet ne zhvillim: 10 vjet -Vendet e varfra: pa reduktim
  • 23. PJESE TE SHKEPUTURA NGA LIBRI I AUTORIT P. KRUGMAN Per : Tregtine nderkombetare dhe te drejten investive Efektet e tregtisë ndërkombëtare te ekonomive dyfaktorëshe Pasi qe e kemi prezantuar strukturën prodhuese të ekonomisë dyfaktorëshe, mund ta shqyrtojmë situatën, në të cilën dy ekonomitë, Atdheu dhe Shteti i Jashtëm bashkëpunojnë në tregti. Si gjithmonë, Atdheu dhe Shteti i Jashtëm kanë shumë cilësi të ngjashme. Ato i kanë shijet e njëjta, dhe për këtë arsye kërkesat identike relative për ushqim dhe pëlhurë, kur ballafaqohen me çmim të njëjtë relativ të dy të mirave, gjithashtu, ato e kanë teknologjinë e njëjtë: sasia e dhënë e truallit dhe punës rezulton me sasi të njëjtë të prodhimit, si të pëlhurës, ashtu edhe të ushqimit. Dallimi i vetëm ndërmjet këtyre shteteve ka të bëjë me resurset e tyre. Atdheu ka raport më të lartë të punës dhe truallit se Shteti i Jashtëm. Çmimi relativ dhe mostra e tregtisë Pasi që Atdheu ka raport më të madh të punës dhe truallit se Shteti i Jashtëm, ai ka në bollëk punën, ndërsa Shteti i Jashtëm ka në bollëk truallin. Keni parasysh se bollëku definohet me raport , e jo me njësi absolute. Nëse Shtetet e Bashkuar të Amerikës kanë 80 milionë punëtorë dhe 200 milionë hektarë truall (raporti i punës dhe truallit është një me dy e gjysmë), ndërsa Britania ka 20 milionë punëtore dhe 20 milionë hektarë truall (raporti punë-truall është një me një ).
  • 24. 4 Efekti i ndryshimit të resurseve në njëanshmërinë e prodhimtarisë së pëlhurës është cekur edhe te ekonomisti polak T. M. Rybczynski në artikullin Factor Endowments and Relative Commodity Prices, Ekonomika 22, 1955, fq. 336 – 341. Ky efekt është i njohur me emrin Efekti i Rybczynskit. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Britaninë do ta marrim si shtet me bollëk të punës, ndonëse oferta e punës në Britani është më e ulët se në Shtet e Bashkuara te Amerike. ”Bollëku “ definohet gjithmonë në kuptimin relativ, me krahasimin e raporteve të punës dhe truallit në dy shtete, kështu që asnjëri shtet nuk mund të ketë bollëk të të gjithë faktorëve të prodhimit . Pasi qe pëlhura është e mirë intensive punuese, kufiri i mundësive prodhuese të Atdheut në raport me atë të Shtetit të Jashtëm është vendosur më shumë në drejtimin e prodhimit të pëlhurës se sa në drejtimin e prodhimit të ushqimit. Për këtë arsye, nëse faktorët tjerë mbesin të pandryshueshëm, Atdheu do të ketë raport më të lartë të prodhimit të pëlhurës dhe prodhimit të ushqimit. Pasi që tregtia e bën barazimin e çmimeve relative, njëri çmim që do të barazohet është çmimi i pëlhurës me çmimit të ushqimit. Mirëpo, pasi që shtetet dallojnë në bollëkun e faktorëve të prodhimit, Atdheu me çfarëdo raporti të dhënë të çmimit të pëlhurës dhe çmimit të ushqimit, do të prodhojë raport më të madh të pëlhurës dhe të ushqimit se sa Shteti i Jashtëm. Atdheu do të ketë ofertë më të madhe relative të pëlhurës. Për këtë arsye, lakorja e ofertës relative të Atdheut qëndron më në të djathtë në raport me lakoren e ofertës relative të Shtetit të Jashtëm.Lakorja RD paraqet lakoren e kërkesës relative, për të cilën supozojmë se është e njëjtë për të dy shtetet. Në rast se tregtia ndërkombëtare nuk do të ekzistonte, baraspesha në atdhe do të ishte në pikën 1, ndërsa baraspesha në Shtetin e Jashtëm në pikën 3. Me fjalë tjera, në mungesë të tregtisë, çmimi relativ i pëlhurës do të ishte më i ulët në Atdhe se në Shtetin e Jashtëm. Kur Atdheu dhe Shteti i Jashtëm bashkëpunojnë në tregtinë ndërsjellët, çmimet relative do të barazohen. Çmimi relativ i pëlhurës do të rritet në atdhe dhe do të bie në Shtetin e Jashtëm, ndërsa çmimi i ri relativ botëror i pëlhurës do të jetë në pikën që paraqet çmimin relativ ndërmjet çmimeve relative në mungesë të tregtisë, për shembull, në pikën 2. Nëse tregtia krijohet
  • 25. fillimisht si pasojë e ndryshimit të çmimeve relative të pëlhurës, si reflektohet barazimi i çmimeve relative PC / PF në mostrën e tregtisë? Për tu përgjigjur në këtë pyetje duhet t’i cekim marrëdhëniet themelore ndërmjet çmimeve, prodhimit dhe konsumit. Në shtetin që nuk merr pjesë në tregti, prodhimi i të mirave duhet të jetë i barabartë me konsumin e tij. Nëse DC shënon konsumin e pëlhurës, kurse DF konsumin e ushqimit, në ekonomitë e mbyllura vlen se DC = QC dhe DF = QF. Tregtia ndërkombëtare mundëson konsumin e kombinimit të pëlhurës dhe të ushqimit që është e ndryshme nga kombinimi i prodhimit të pëlhurës dhe ushqimit. Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave E çmimit relativ të pëlhurës dhe të sasisë për të cilën prodhimi i pëlhurës e tejkalon konsumin e saj, gjegjësisht eksportin e pëlhurës. Barazimi tregon se importi i ushqimit është i barabartë me eksportin e pëlhurës të shumëzuar me çmimin relativ të pëlhurës. Ndonëse ky barazim i njëjtë nuk tregon se sa do të importojë apo të eksportojë ekonomia, ai tregon se sasia e importit që mund t’ia lejojë vetes ekonomia është i kufizuar me sasinë e eksportit. Për këtë arsye, barazimi (4-6) quhet kufizimi buxhetor. Kufizimi që tregon se vlera e konsumit është e barabartë me vlerën e prodhimit (apo se vlera e importit është e barabartë me vlerën e eksportit) nuk duhet të jetë i vlefshëm nëse shtetet kanë borxhe të mëdha tek shtetet tjera ose kanë huazuar nga shtetet tjera. Tani për tani do të supozojmë se sitata e tillë nuk është e mundshme dhe se kufizimi buxhetor (barazimi (4-6)) vlen gjithmonë. Borxhin dhe huazimin ndërkombëtar do ta shqyrtojmë në kapitullin e shtatë. Ky kapitull tregon që konsumi i ekonomisë me kalimin e kohës do të jetë edhe më tutje i kufizuar me kthimin e borxheve kredidhënësve të huaj. Tregtia e bën barazimin e çmimeve relative Në mungesë të tregtisë baraspesha në atdhe do të ishte në pikën 1, ku lakorja vendore e ofertës relative RS e prenë lakoren e kërkesës relative RD. Ngjashëm me këtë, baraspesha
  • 26. në shtetin e jashtëm do të jetë në pikën 3. Tek tregtia, çmimi relativ botëror do të jetë ndërmjet çmimeve relative në mungesë të tregtisë, për shembull, në pikën 2. Kufizimet buxhetorë të ekonomisë që tregton Pika 1 paraqet prodhimin e ekonomisë. Konsumi i ekonomisë duhet të qëndrojë diku në vijën që kalon nëpër pikën 1, por edhe në vijën, pjerrtësia e së cilës është e barabartë me vlerën negative të çmimit relativ të pëlhurës. Konsumi i ushqimit, DF Prodhimi i ushqimit, QF Kufizimi buxhetor (pjerrtësia = -PC / PF) Kufiri i mundësive prodhuese Konsumi i pëlhurës DC Prodhimi i pëlhurës QC Teoria e tregtisë ndërkombëtare Figura 4-12 i paraqet dy pasoja të rëndësishme të kufizimit buxhetor për ekonominë që tregton. Së pari, pjerrtësia e kufizimit buxhetor është e barabartë me vlerën negative të çmimit relativ të pëlhurës PC / PF, pasi që konsumi më i vogël i një metri të pëlhurës do t’i kursejë ekonomisë shumë PC. Kjo është e mjaftueshme për të blerë PC / PF njësi shtesë të ushqimit. Së dyti, kufizimi buxhetor e prekë kufirin e mundësive prodhuese në pikën që paraqet vendimin mbi prodhimtarinë e ekonomisë, me çmim të dhënë relativ të pëlhurës që është e paraqitur në figurë me numrin 1. Me fjalë tjera, ekonomia gjithmonë mund t’ia lejojë vetes konsumin e të mirave në shumë të barabartë me prodhimin. Tani mund të shfrytëzojmë kufizimin buxhetor të atdheut dhe të shtetit të jashtëm që ta paraqesim me figurë baraspeshën tregtare. Në figurën 4-13 e kemi paraqitur prodhimin, kufizimet buxhetore dhe vendimet konsumuese të atdheut dhe shtetit të jashtëm krahas çmimeve në baraspeshë. Rritja e çmimit relativ të pëlhurës në atdhe do të sjellë deri te rritja e konsumit të ushqimit në raport me pëlhurën, si dhe deri te rënia e prodhimit relativ
  • 27. të ushqimit. Atdheu prodhon sasinë e ushqimit Q1F dhe konsumon D1F, për ç’shkak do të bëhet eksportues i pëlhurës dhe importues i ushqimit. Në Shtetin e Jashtëm rënia pastregtare e çmimit relativ të pëlhurës do të sjellë deri te rritja e konsumit të pëlhurës në raport me ushqimin, si dhe deri te rënia e prodhimit relativ të pëlhurës. Shteti i jashtëm për këtë shkak do të bëhet importues i pëlhurës dhe eksportues i ushqimit. Në baraspeshë eksporti i pëlhurës së Atdheut duhet të jetë i barabartë me importin e Shtetit të Jashtëm, ndërsa importi i ushqimit të Atdheut duhet të jetë i barabartë me eksportin e Shtetit të Jashtëm. Figura 4-13 i paraqet këto barazi me barazimin e dy trekëndëshave të ngjyrosur. T’i përmbledhim të gjitha që i mësuam deri tani mbi mostrën e tregtisë: Atdheu ka raport më të lartë të punës dhe trualli se sa Shteti i Jashtëm, gjegjësisht Atdheu ka punë në bollëk, ndërsa Shteti i Jashtëm ka truall në bollëk. Prodhimi i pëlhurës do të përdorë raport më të madh të punës dhe truallit se sa prodhimi i ushqimit, gjegjësisht pëlhura është e mirë me punë intensive, derisa ushqimi është e mirë me truall intensiv. Atdheu, shtet me bollëk të punës e eksporton pëlhurën, e mirë kjo intensive e punës; Shteti i Jashtëm, shtet me bollëk të truallit e eksporton ushqimin, e mirë intensive e truallit. Përfundimi i përgjithshëm është: shtetet eksportojnë të mira në prodhimin e të cilave shfrytëzojnë në mënyrë intensive faktorët e prodhimit që i kanë në bollëk. Tregtia dhe shpërndarja e të ardhurave Tregtia i barazon çmimet relative. Ndryshimet e çmimeve relative pastaj kanë efekt të konsiderueshëm në fitimet relative të punës dhe të truallit. Rritja e çmimit të pëlhurës e rritë fuqinë blerëse të punës të shprehur me sasinë e dy të mirave. Rritja e çmimit të ushqimit ka efekt të kundërt. Për këtë arsye, tregtia ndërkombëtare ka efekt të konsiderueshëm në shpërndarjen e të ardhurave. Në Atdhe, ku do të rritet çmimi relativ i pëlhurës, tregtia do t’u ndihmojë njerëzve që i marrin mëditjet, ndërsa njerëzve që e fitojnë rentën do t’u zvogëlohet mirëqenia. Në Shtetin e Jashtëm, ku do të bie çmimi relativ i pëlhurës, do të ngjan e kundërta: tregtia e zvogëlon mirëqenien e punëtorëve dhe e rritë mirëqenien e pronarëve të truallit. Resursi që e ka shteti në ofertë relativisht më të madhe (puna në Atdhe, trualli në Shtetin e Jashtëm) është faktor me bollëk në këtë shtet, ndërsa resursi që e ka shteti në ofertë relativisht të vogël (trualli në Atdhe dhe puna në Shtetin e
  • 28. Jashtëm) është faktor i mangët. Konkludimi i përgjithshëm mbi efektet e tregtisë ndërkombëtare mbi shpërndarjen e të ardhurave është: për shkak të tregtisë, pronarët e faktorëve të bollshëm të prodhimtaris Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave Do të jenë në fitim, ndërsa pronarët e faktorëve të mangët prodhues të shtetit do të jenë në humbje. Së shpejti do të shohim se mostra e tregtisë së Shteteve të Bashkuara të Amerikës sugjeron që në krahasim me pjesën tjetër të botës, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës puna me kualifikim të lartë paraqet faktor të bollshëm, ndërsa puna me kualifikim të ulët është faktor i mangët i tyre. Kjo do të thotë se tregtia ndërkombëtare do ta zvogëlojë mirëqenien e punëtorëve me kualifikim të ulët – jo vetëm përkohësisht, por edhe në afat të gjatë. Efekti negativ i tregtisë në punëtorët me kualifikim të ulët paraqet problem të përhershëm politik. Industritë të cilat i shfrytëzojnë intensivisht punëtorët me kualifikim të ulët, siç është industria e veshjeve dhe këpucëve, kërkon gjithmonë mbrojtje nga konkurrenca e jashtme e kërkesat e tyre hasin në mirëkuptim të madh pasi që punëtorët me kualifikim të ulët paraqesin shtresën e varfër të njerëzve. Barazimi i çmimeve të faktorëve Në mungesë të tregtisë, fitimi nga puna është më i vogël në Atdhe se sa në Shtetin e Jashtëm, ndërsa kthimi nga trualli është më i madh në Atdhe se në Shtetin e Jashtëm. Pa tregti, Atdheu me punë të bollshme do të kishte çmim më të ulët relativ të pëlhurës se sa Shteti i Jashtëm me truall të bollshëm, ndërsa ndryshimet në çmimet relative të të mirave do të reflektoheshin në ndryshimin më të madh në çmimet relative të faktorëve të prodhimit.
  • 29. Baraspesha tregtare Importi i ushqimit të Atdheut është i barabartë me eksportin e Shtetit të Jashtëm, ndërsa importi i pëlhurës së Shtetit të Jashtëm është i barabartë me eksportin e Atdheut. Sasia e pëlhurës Kufizimi buxhetor i Atdheut Kufizimi buxhetor i Shtetit të Jashtëm Sasia e pëlhurës Sasia e pëlhurës Eksporti i ushqimit i Shtetit të Jashtem: (a) Atdheu (b) Shteti i Jashtëm Eksporti i pëlhurës i Atdheut Importi i ushqimit të Atdheut Importi i pëlhurës i Shtetit të Jashtëm. Sasia e ushqimit Sasia e ushqimit Teoria e tregtisë ndërkombëtare Tabela 4-1. Krahasimi i mëditjeve ndërkombëtare (Shtetet e Bashkuara të Amerikës = 100) Shteti Mëditjet për orë të punës së punëtorit në prodhimtari, më 2000 Shtetet e Bashkuara të Amerikës ……………..100 Gjermania ………………………………………………..121 Japonia ……………………………………………………..111 Spanja………………………………………………………..55 Koreja Jugore …………………………………………….41
  • 30. Portugalia ………………………………………………….24 Meksiko………………………………………………………12 Shri Lanka…………………………………………………..2 *1999 Burimi: Zyra për statistikën e punës, ueb faqja fillestare foreign labour statistics. Kur bashkëpunojnë Atdheu dhe Shteti i Jashtëm në tregtinë e ndërsjellët, çmimet relative të të mirave barazohen. Ky barazim do të shkaktojë pastaj barazimin e çmimeve relative të truallit dhe punës, e me këtë ekziston afiniteti i qartë i barazimit të çmimeve të faktorëve. Sa do të jetë i fuqishëm ky afinitet? Përgjigja është befasuese dhe ka të bëjë me faktin se në modelin tonë do të ekzistojë afiniteti ndaj barazimit të plotë të çmimeve të faktorëve. Tregtia ndërkombëtare do të sjellë deri te barazimi i plotë i çmimeve të faktorëve. Ndonëse Atdheu ka raport më të lartë të punës dhe truallit se Shteti i Jashtëm, në një moment kur të fillojnë shtetet të tregtojnë ndërmjet vetes, mëditja dhe renta në truall do të jenë të barabarta në të dy shtetet. Për ta parë këtë, t’i kthehemi figurës 4-6 që paraqet se me çmime të dhëna të pëlhurës dhe ushqimit, është e mundur të përcaktohet mëditja dhe renta pa e shqyrtuar ofertën e truallit dhe të punës. Nëse Atdheu dhe Shteti i Jashtëm ballafaqohen me çmime të njëjta të pëlhurës dhe të ushqimit, ato do të kenë, gjithashtu, çmimet e njëjta të faktorëve. Për ta kuptuar se si vjen deri te barazimi, duhet të jemi të vetëdijshëm për faktin se ajo që ndodhë në momentin kur Atdheu dhe Shteti i Jashtëm tregtojnë ndërmjet vetes nuk ka të bëjë vetëm me këmbimin e thjeshtë të të mirave. Në mënyrë indirekte dy shtete tregtojnë me faktorët e prodhimit. Atdheu i lejon Shtetit të Jashtëm shfrytëzimin e një pjese të punës së saj të bollshme, por jo me shitjen e drejtpërdrejtë të punës, por me këmbimin e të mirave që prodhohen me raportin e lartë të punës dhe të truallit për të mira të prodhuara me raportin e ulët punë – truall. Prodhimtaria e të mirave që i shet Atdheu kërkon më shumë punë se sa prodhimtaria e të mirave që i fiton ai me këmbim, pra, më shumë punë përmbahet në eksportin e Atdheut, se sa në importin e tij. Pra, Atdheu e eksporton punën e
  • 31. vet të inkorporuar në eksportin me intensitet të punës. Anasjelltas, eksporti i Shtetit të Jashtëm përmban më shumë truall se importi i tij, kështu që Shteti i Jashtëm në mënyrë indirekte e eksporton truallin. Shikuar nga ky aspekt, nuk është befasuese se tregtia sjell deri te barazimi i faktorëve të prodhimit në të dy shtetet. Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave Mangësi e madh: në botën reale çmimet e faktorëve nuk janë të barazuara. Për shembull, nuk ekziston diapazon pafundësisht i gjerë i mëditjeve në shtetet e ndryshme (tabela 40-1). Derisa një pjesë e këtyre ndryshimeve e shpreh dallimin në kualitetin e punës, ato janë tepër të mëdha që të mund të shpjegohen vetëm me këtë faktor. Që ta kuptojmë pse modeli nuk jep parashikim të saktë, duhet të kthehemi në supozimet e modelit. Tri janë supozime kyçe për parashikimin e barazimit të çmimit të faktorëve që në botën reale nuk plotësohen. Këto supozime kanë të bëjnë me : (1) prodhimtarinë e dy të mirave në të dy shtetet, (2) teknologjitë e njëjta të prodhimtarisë dhe (3) tregtinë që i barazon çmimet e të mirave në të dy shtetet. 1. Për t’i përcaktuar mëditjet dhe rentat nga çmimet e pëlhurës dhe ushqimit në figurën 4- 6, kemi supozuar se Shtetet i prodhojnë të dy të mirat, mirëpo kjo nuk duhet të jetë gjithmonë kështu. Shteti me raport të lartë të punës dhe truallit do të mund të prodhonte vetëm pëlhurë, ndërsa shteti me raport të lartë të truallit dhe punës do të mund të prodhojë vetëm ushqim. Kjo tregon faktin se deri te barazimi i çmimeve të faktorëve do të vihet vetëm nëse shtetet janë mjaft të ngjashme në bollëkun e tyre relativ të faktorëve. (Për këtë çështje do të diskutojmë më në detaje në shtojcën e këtij kapitulli). Pra, çmimet e faktorëve nuk duhet të barazohen ndërmjet shteteve me raporte tejet të ndryshme të kapitalit dhe punës apo të punës me kualifikim të lartë dhe punës me kualifikim të ulët.
  • 32. 2. Konstatimi se tregtia i barazon çmimet e faktorëve të prodhimit nuk do të vlejë nëse shtetet posedojnë teknologji të ndryshme të prodhimtarisë. Për shembull, shteti që ka teknologji më të avancuar do të mund të kishte mëditje më të larta dhe rentë më të madhe, se sa shteti me teknologji të vjetruar. Siç do ta përshkruajmë më vonë në këtë kapitull, hulumtimet e kohëve të fundit kanë treguar se është vendimtare të mundësohen këto ndryshime në teknologji në mënyrë që parashikimet e modelit të proporcioneve të faktorëve të mund t’u afrohen të dhënave reale mbi tregtinë botërore. Në fund, konkludimi i barazimit të plotë të çmimeve të faktorëve të prodhimit varet nga barazimi i plotë i çmimeve të të mirave. Në botën reale, tregtia ndërkombëtare nuk e barazon çmimin e të mirave në tërësi. Ky barazim i pamjaftueshëm paraqitet për shkak të kufizimeve natyrore (siç janë shpenzimet e transportit) dhe kufizimeve tregtare, siç janë doganat, kuotat e importit etj.__ Çmimet e faktorëve të prodhimit dhe çmimet e të mirave Të supozojmë për një moment se ekonomia prodhon edhe ushqim edhe pëlhurë. (Kjo nuk duhet të jetë ashtu, nëse shteti merr pjesë në tregtinë ndërkombëtare, ngase do të mundë të specializohej plotësisht në prodhimin e njërës të mire, apo të mirës tjetër; mirëpo, ta anashkalojmë përkohësisht këtë mundësi.) Në atë rast konkurrenca e prodhuesve në secilin sektor do të sigurojë, që çmimi i secilës të mirë të jetë i barabartë me shpenzimin e prodhimit. Shpenzimi i prodhimit i të mirës varet nga çmimi i faktorëve të prodhimit: nëse është renta për truall e madhe, atëherë, në rast se të gjithë faktorët tjerë janë të pandryshuar, çmimi i cilësdo të mirë, që e shfrytëzon truallin për prodhim, duhet të jetë i lartë. Mirëpo, rëndësia e çmimit të caktuar të faktorit të prodhimit për shpenzimin e prodhimit të së mirës së caktuar varet nga sasia e faktorëve që i shfrytëzon prodhimi i asaj të mire. Nëse prodhimi i pëlhurës shfrytëzon sasi të vogël të truallit, atëherë rritja e çmimit.Në shtojcën e kapitullit do ta shqyrtojmë vendimin optimal mbi raportin e truallit dhe punës,të truallit nuk do të ndikojë dukshëm në çmimin e pëlhurës; nëse prodhimi i ushqimit shfrytëzon sasi të madhe të truallit, rritja e çmimit të truallit do të ketë ndikim të
  • 33. dukshëm në çmimin e ushqimit. Për këtë arsye, mund të konstatojmë se ekziston përpjesëtimi një-për-një ndërmjet raportit të mëditjeve dhe të rentës w/r dhe raportit të çmimit të pëlhurës dhe çmimit të ushqimit PC/PF. Çmimet e faktorëve të prodhimit dhe çmimet e të mirave Pasi që prodhimi i pëlhurës është me intensitet të punës, ndërsa prodhimi i ushqimit me intensitet të truallit, ekziston marrëdhënia një-për-një ndërmjet raportit të mëditjes dhe rentës w/r si dhe raportit të çmimit të pëlhurës dhe çmimit të ushqimit PC /PF; sa më i madh të jetë shpenzimi relativ, aq më i madh do të jetë çmimi relativ i të mirës me intensitet të punës. Marrëdhënia është paraqitur me lakoren SS . Resurset, përparësia komparative dhe shpërndarja e të ardhurave Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare. Në kapitullin e tretë i kemi cekur dy shkaqe, pse shtetet specializohen dhe tregtojnë. Së pari, shtetet dallojnë ose sipas resurseve, ose sipas teknologjisë dhe specializohen në prodhimin e të mirave, të cilat mund t’i prodhojnë në mënyrë relativisht më efikase; së dyti, ekonomia e vëllimit (rendimentet që rriten) kontribuojnë në specializimin e secilit shtet në prodhimin e një numri të kufizuar të të mirave dhe të shërbimeve. Në tre kapitujt e fundit i kemi shqyrtuar modelet në të cilat tregtia bazohet në përparësinë komparative. Me fjalë tjera, dallimet ndërmjet shteteve janë shkaku i vetëm i tregtisë. Ky kapitull e fut nocionin e ekonomisë së vëllimit. Analiza e tregtisë, që bazohet në ekonominë e vëllimit përfshin disa probleme të caktuara, të cilat deri më tani kemi pasur sukses t’i anashkalojmë. Deri tani kemi supozuar se tregtia ka konkurrencë të përkryer, sikur nuk ekzistojnë fitimet nga monopoli. Mirëpo, në situatën e rendimenteve në rritje, ndërmarrjet e mëdha shpesh kanë përparësi ndaj të voglave,
  • 34. kështu që në tregje dominon vetëm një ndërmarrje (monopoli), apo edhe disa ndërmarrje tjera (oligopoli). Kur t’i fusim në lojë të ardhurat në rritje, tregjet do të bëhen me konkurrencë jo të përkryer. K<y kapitull fillon me pasqyrën e nocioneve të ekonomisë së vëllimit dhe të ekonomisë së konkurrencës jo të përkryer. Pastaj do tu përkushtohemi dy modeleve të tregtisë ndërkombëtare në të cilat ekonomia e vëllimit dhe konkurrenca jo e përkryer luajnë rol kyç: konkurrenca monopoliste dhe modeli i rrëzimit të planifikuar të çmimeve(angl. Dumping). Pjesa tjetër e kapitullit merret me rolin e llojeve të ndryshme të rendimenteve në rritje, ekonomive eksterne në përcaktimin e mostrave të tregtisë. Qëllimet e mësimit Pasi që ta lexoni këtë kapitull, do të mundeni: • Ta shpjegoni se pse të ardhurat – rendimentet- në rritje dhe konkurrenca jo e përkryer e krijojnë tregtinë ndërkombëtare • T’i kuptoni burimet e tregtisë brendaindustriale, dhe si dallohet ajo nga tregtia ndërindustriale • T’i paraqitni argumentet për rrëzimin të planifikuar të çmimeve, që i shfrytëzojnë ekonomitë vendore si bazë të proteksionizmit, si dhe ta shpjegoni raportin ndërmjet rrëzimit të planifikuar të çmimeve dhe të diskriminimit me çmime • Të diskutoni për rolin r ekonomive eksterne në kapërcimin e dijes në formësimin e përparësive komparative dhe të mostrave të tregtisë ndërkombëtare. Teoria e tregtisë ndërkombëtareEkonomia e vëllimit dhe tregtia ndërkombëtare (pasqyrë)
  • 35. Modelet e përparësisë komparative, që i kemi prezantuar, bazohen në supozimin e rendimenteve konstante në vëllim. Me fjalë tjera, kemi supozuar se, nëse sasia e faktorëve të prodhimit në industri dyfishohet, prodhimtaria industriale gjithashtu do te dyfishohet. Mirëpo, në praktikë, shumë industri i karakterizon ekonomia e vëllimit (e njohur gjithashtu me emrin rendimentet në rritje), kështu që prodhimi është më efikas, sa më i madh të jetë vëllimi i tij. Kur veç ekziston ekonomia e vëllimit, dyfishimi i faktorëve të prodhimit do ta rrisë prodhimtarinë industriale për më shumë se dyfish. Shembulli i thjeshtë mund të na ndihmojë për ta kuptuar rëndësinë e ekonomisë së vëllimit për tregtinë ndërkombëtare. Tabela 6-1 na e tregon raportin ndërmjet faktorëve të prodhimit dhe të industrisë së trilluar. Prodhimi i pajisjeve elektronike e shfrytëzon vetëm një faktor të prodhimit, punën. Tabela tregon se si varet sasia e duhur e punës nga numri i pajisjeve të prodhuara. Për tu prodhuar 10 pajisje, për shembull, duhen 12 orë punë, ndërsa prodhimi i 25 pajisjeve kërkon 30 orë punë. Ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet nga fakti se dyfishimi i orëve të punës prej 15 në 30, më se e dyfishon prodhimtarinë industriale (më saktësisht, prodhimi do të rritet për 2,5 herë). Në mënyrë identike, ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet duke e shikuar sasinë mesatare të punës për njësi të prodhimit.: nëse prodhimi është vetëm 5 pajisje, puna mesatare për një pajisje është 2 orë, e nëse prodhimi është 25 pajisje, puna mesatare bien në 1,2 orë. Si e dimë këtë? Kur të rritet PC/PF, do të rritet raporti i truallit dhe punës edhe në prodhimin e pëlhurës edhe të ushqimit. Mirëpo, në ekonominë kompetitive faktorët e prodhimit e fitojnë shumën e barabartë me prodhimin e skajshëm (mëditja reale e punëtorëve, e shprehur në sasi të pëlhurës, është e barabartë me produktivitetin e skajshëm të punës në prodhimin e pëlhurës etj.). Kur të rritet raporti i truallit dhe punës në prodhimin e cilësdo të mirë, prodhimi i skajshëm i punës, i shprehur me sasinë e asaj të mire do të rritet ashtu, që do të rritet mëditja reale, e shprehur me sasinë e të dy të mirave. Në anën tjetër, prodhimi i skajshëm i shtetit do të zvogëlohet në të dy industritë , ashtu që renta reale, e shprehur me sasinë e të dy të mirave, do të zvogëlohet. Për këtë arsye, në këtë model, si edhe në modelin e faktorëve specifikë të prodhimit, ndryshimi i çmimeve reale ka ndikim të fuqishëm në shpërndarjen e të ardhurave. Jo vetëm se ndryshimi i çmimit të të
  • 36. mirave e ndryshon shpërndarjen e të ardhurave, por ai do ta ndryshojë gjithmonë në atë masë, që pronarët e njërit faktor të prodhimit të kenë dobi, ndërsa pronarët e faktorit tjetër të kenë humbje. Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare . Në kapitullin e tretë i kemi cekur dy shkaqe, pse shtetet specializohen dhe tregtojnë. Së pari, shtetet dallojnë ose sipas resurseve, ose sipas teknologjisë dhe specializohen në prodhimin e të mirave, të cilat mund t’i prodhojnë në mënyrë relativisht më efikase; së dyti, ekonomia e vëllimit (rendimentet që rriten) kontribuojnë në specializimin e secilit shtet në prodhimin e një numri të kufizuar të të mirave dhe të shërbimeve. Në tre kapitujt e fundit i kemi shqyrtuar modelet në të cilat tregtia bazohet në përparësinë komparative. Me fjalë tjera, dallimet ndërmjet shteteve janë shkaku i vetëm i tregtisë. Ky kapitull e fut nocionin e ekonomisë së vëllimit. Analiza e tregtisë, që bazohet në ekonominë e vëllimit përfshin disa probleme të caktuara, të cilat deri më tani kemi pasur sukses t’i anashkalojmë. Deri tani kemi supozuar se tregtia ka konkurrencë të përkryer, sikur nuk ekzistojnë fitimet nga monopoli. Mirëpo, në situatën e rendimenteve në rritje, ndërmarrjet e mëdha shpesh kanë përparësi ndaj të voglave, kështu që në tregje dominon vetëm një ndërmarrje (monopoli), apo edhe disa ndërmarrje tjera (oligopoli). Kur t’i fusim në lojë të ardhurat në rritje, tregjet do të bëhen me konkurrencë jo të përkryer. Ky kapitull fillon me pasqyrën e nocioneve të ekonomisë së vëllimit dhe të ekonomisë së konkurrencës jo të përkryer. Pastaj do tu përkushtohemi dy modeleve të tregtisë ndërkombëtare në të cilat ekonomia e vëllimit dhe konkurrenca jo e përkryer luajnë rol kyç: konkurrenca monopoliste dhe modeli i rrëzimit të planifikuar të çmimeve(angl. Dumping). Pjesa tjetër e kapitullit merret me rolin e llojeve të ndryshme të rendimenteve në rritje, ekonomive eksterne në përcaktimin e mostrave të tregtisë. Qëllimet e mësimit Pasi që ta lexoni këtë kapitull, do të mundeni:
  • 37. • Ta shpjegoni se pse të ardhurat – rendimentet- në rritje dhe konkurrenca jo e përkryer e krijojnë tregtinë ndërkombëtare • T’i kuptoni burimet e tregtisë brendaindustriale, dhe si dallohet ajo nga tregtia ndërindustriale • T’i paraqitni argumentet për rrëzimin të planifikuar të çmimeve, që i shfrytëzojnë ekonomitë vendore si bazë të proteksionizmit, si dhe ta shpjegoni raportin ndërmjet rrëzimit të planifikuar të çmimeve dhe të diskriminimit me çmime • Të diskutoni për rolin r ekonomive eksterne në kapërcimin e dijes në formësimin e përparësive komparative dhe të mostrave të tregtisë ndërkombëtare. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Ekonomia e vëllimit dhe tregtia ndërkombëtare (pasqyrë) Modelet e përparësisë komparative, që i kemi prezantuar, bazohen në supozimin e rendimenteve konstante në vëllim. Me fjalë tjera, kemi supozuar se, nëse sasia e faktorëve të prodhimit në industri dyfishohet, prodhimtaria industriale gjithashtu do te dyfishohet. Mirëpo, në praktikë, shumë industri i karakterizon ekonomia e vëllimit (e njohur gjithashtu me emrin rendimentet në rritje), kështu që prodhimi është më efikas, sa më i madh të jetë vëllimi i tij. Kur veç ekziston ekonomia e vëllimit, dyfishimi i faktorëve të prodhimit do ta rrisë prodhimtarinë industriale për më shumë se dyfish. Shembulli i thjeshtë mund të na ndihmojë për ta kuptuar rëndësinë e ekonomisë së vëllimit për tregtinë ndërkombëtare. Tabela 6-1 na e tregon raportin ndërmjet faktorëve të prodhimit dhe të industrisë së trilluar. Prodhimi i pajisjeve elektronike e shfrytëzon vetëm një faktor të prodhimit, punën. Tabela tregon se si varet sasia e duhur e punës nga numri i pajisjeve të prodhuara. Për tu prodhuar 10 pajisje, për shembull, duhen 12 orë punë, ndërsa prodhimi i 25 pajisjeve kërkon 30 orë punë. Ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet nga fakti se dyfishimi i orëve të punës prej 15 në 30, më se e dyfishon prodhimtarinë industriale (më saktësisht, prodhimi do të rritet për 2,5 herë). Në mënyrë identike,
  • 38. ekzistimi i ekonomisë së vëllimit shihet duke e shikuar sasinë mesatare të punës për njësi të prodhimit.: nëse prodhimi është vetëm 5 pajisje, puna mesatare për një pajisje është 2 orë, e nëse prodhimi është 25 pajisje, puna mesatare bien në 1,2 orë. Këtë shembull mund ta përdorim për ta kuptuar se pse ekonomia e vëllimit nxit krijimin e tregtisë ndërkombëtare. Paramendojeni botën që përbëhet nga dy shtete, nga Amerika dhe Britania, që kanë teknologji të njëjtë për prodhimin e pajisjeve dhe supozoni se fillimisht im do të kërkojë 15 orë pune në secilin shtet, kështu që në botë, si tërësi, për 30 orë pune prodhohen 20 pajisje. Mirëpo, të supozojmë tani se mund ta koncentrojmë prodhimin botëror në një shtet, për shembull në Amerikë, dhe t’i investojmë 30 orë punë në Amerikë në industrinë e pajisjeve. Në një shtet për ato 30 orë mund të prodhohen 25 pajisje, kështu që me koncentrimin e prodhimit të pajisjeve në Amerikë, ekonomia botërore mund ta shfrytëzojë sasinë e njëjtë të punës për të prodhuar 25 për qind më shumë pajisje. Por, ku do ta gjejë Amerika punën shtesë për t’i prodhuar pajisjet dhe çka do të ndodhë me punën, që ishte investuar në industrinë britanike të pajisjeve? Që ta fitojë punën e duhur për rritjen e prodhimit të një të mire, Amerika duhet ta zvogëlojë prodhimin apo ta ndërpresë prodhimin e të mirave tjera; për këtë arsye, këto të mira do të prodhohen në Britani, falë punës që ishte e angazhuar përpara në industri, prodhimi i të cilës është rritur në Amerikë. Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Karakterizon ekonomia e vëllimit dhe t’i shënojmë me 1,2,3,... Që ta shfrytëzojë ekonominë e vëllimit, secili shtet duhet ta koncentrojë prodhimin e vet vetëm në një numër të vogël të të mirave. Për këtë, për shembull, Amerika do të mund t’i prodhonte të mirat e shënuara me numrat 1,3,5 etj, ndërsa Britania do t’i prodhonte të mirat 2,4,6 etj. Nëse secili shtet prodhon vetëm disa të mira, atëherë secila e mirë mund të prodhohet në sasi më të madhe se në rastin, kur secili shtet të provonte t’i prodhonte të gjitha të mirat. Pra, ekonomia botërore prodhon sasi më të madhe të secilës të mirë. Si ngërthehet tregtia ndërkombëtare në këtë tregim? Konsumatorët në secilin shtet duan të blejnë të mira të llojllojshme. Të
  • 39. supozojmë se industria 1 është e vendosur në Amerikë, ndërsa industria 2 në Britani. Në këtë rast konsumatorët amerikanë do t’i blejnë të mirat 2 si të mira nga importi nga Britania, ndërsa konsumatorët britanikë do të duhet t’i importojnë të mirat 1 nga Amerika. Tregtia ndërkombëtare luan rol vendimtar; ajo i mundëson secilit shtet prodhimin e një numri të caktuar të të mirave dhe shfrytëzimin e përparësisë së ekonomisë së vëllimit, pa heq dorë nga konsumi i llojllojshëm. Vërtetë, siç do ta shohim së shpejti, tregtia ndërkombëtare shpesh e zmadhon llojllojshmërinë e konsumit. Për këtë arsye shembulli ynë na drejton kah ajo se tregtia e dobishme për të dy anët mund të paraqitet si pasojë e ekonomisë së vëllimit. Secili shtet specializohet në prodhimin e një numri të kufizuar të të mirave, gjë që i mundëson prodhimtari më efikase të këtyre të mirave se në rastin, nëse provon t’i prodhojë të gjitha të mirat; në atë rast ekonomitë e specializuar do të tregtojnë njëra me tjetrën, me qëllim që të kenë llojllojshmëri më të madhe të konsumit. Për fat të keq, pasqyrimi i këtij tregimi në model, që bazohet në ekonominë e vëllimit, nuk është aq i thjeshtë, pasi që ekonomia e vëllimit shpesh rezulton me strukturën e tregut, që është e ndryshme nga konkurrenca e përkryer dhe për këtë arsye është e domosdoshme të analizohet në detaje struktura e tillë e tregut. Ekonomia e vëllimit dhe struktura e tregut Në shembullin nga tabela 6-1 e kemi paraqitur ekonominë e vëllimit duke supozuar se puna për njësinë e prodhimit është më e vogël, nëse është prodhimi më i madh. Nuk e kemi përmendur se si mund të arrihet një rritje e tillë e prodhimit (a prodhojnë ndërmarrjet ekzistuese më shumë, apo rritet numri i ndërmarrjeve). Mirëpo, që t’i analizojmë efektet e ekonomisë së vëllimit në strukturën e tregut, duhet të jemi të qartë se çfarë rritje e prodhimit nevojitet, që të zvogëlohet shpenzimi mesatar. Ekonomia eksterne e vëllimit paraqitet kur shpenzimi për njësi varet nga madhësia e industrisë, por jo medoemos edhe nga madhësia e secilës ndërmarrje.
  • 40. Ekonomia interne e vëllimit paraqitet kur shpenzimi për njësi varet nga madhësia e ndërmarrjes së caktuar, por jo medoemos nga madhësia e industrisë. Ndryshimi ndërmjet ekonomisë eksterne dhe interne të vëllimit mund të paraqitet me shembull të trilluar. Paramendojeni industrinë që përbëhet fillimisht nga dhjetë ndërmarrje, secila prej të cilave i prodhon 100 pajisje, kështu që prodhimi i përgjithshëm industrial është 1000 pajisje. T’i shqyrtojmë tani dy raste. Së pari të supozojmë se madhësia e industrisë rritet dy herë, kështu që tani përbëhet nga 20 ndërmarrje, secila prej të cilave i prodhon nga 100 pajisje. . Teoria e tregtisë ndërkombëtare Bien si pasojë e rritjes së industrisë; për shembull, industria më e madhe mund të ofrojë shërbime apo makineri më efikase të specializuara. Nëse kemi të bëjmë me këtë, atëherë industria posedon ekonominë e vëllimit. Me fjalë tjera, efikasiteti i ndërmarrjes është rritur me rritjen e madhësisë së industrisë, ndonëse madhësia e secilës ndërmarrje ka mbetur e njëjtë. Së dyti, të supozojmë se prodhimtaria industriale mbetet e njëjtë në 1000 pajisje, por është zvogëluar përgjysmë numri i ndërmarrjeve, kështu që çdo ndërmarrje e mbetur prodhon 200 pajisje. Nëse shpenzimet e prodhimit në këtë rast bien, kjo është shenjë e ekzistimit të ekonomisë interne të vëllimit: ndërmarrja është m[ë efikase, nëse është prodhimtaria më e madhe. Ekonomia eksterne dhe interne e vëllimit kanë pasoja të ndryshme në strukturën e industrisë. Industria me ekonomi eksterne të vëllimit (ku nuk ekziston përparësia e madhësisë së ndërmarrjes) më së shpeshti përbëhet nga shumë ndërmarrje të vogla, që marrin pjesë në konkurrencën e përkryer. Ekonomia interne e vëllimit u jep ndërmarrjeve të mëdha përparësinë e shpenzimeve ndaj ndërmarrjeve të vogla dhe krijon strukturë të tregut me konkurrencë jo të përkryer. Edhe ekonomia eksterne edhe interne paraqesin shkaqe të rëndësishme të paraqitjes së tregtisë ndërkombëtare. Mirëpo, pasi që kanë pasoja të ndryshme në strukturën e tregut, është vështirë të diskutohet për të dy llojet e tregtisë në bazuar në ekonominë e vëllimit brenda modelit të njëjtë. Për këtë arsye, ekonomia e vëllimit do të merret me secilën veç e veç. Të fillojmë me modelin që bazohet në ekonominë interne të vëllimit. Mirëpo, siç thamë pikërisht, ekonomia interne e vëllimit sjell deri te thyerja e konkurrencës së përkryer. Ky
  • 41. rezultat na bën t’i kthehemi ekonomisë së konkurrencës jo të përkryer para se të fillojmë me analizën e rolit të ekonomisë interne të vëllimit në tregtinë ndërkombëtare. Teoria e konkurrencës jo të përkryer Në tregun me konkurrencë të përkryer (tregun, në të cilin marrin pjesë shumë blerës dhe shitës, askush prej të cilëve nuk përfaqëson pjesën e madhe të tregut) ndërmarrjet janë marrëse të çmimeve. Me fjalë tjera shitësit e prodhimeve besojnë se mund ta shesin cilëndo sasi që dëshirojnë me çmime ekzistuese dhe se nuk mund të kenë kurrfarë ndikimi në çmim për prodhimet e veta. Për shembull, kultivuesi i grurit mund ta shesë cilëndo sasi që dëshiron të grurit, pa frikë se nëse dëshiron të shesë sasi më të madhe se kjo do ta zbresë çmimin e grurit. Shkaku se pse ai nuk duhet të frikohet për efektin e shitjes së vet në çmim është fakti se çdo bujk individual paraqet vetëm një pjesë tejet të vogël të tregut botëror. Mirëpo, në situatën, kur vetëm një numër i vogël i ndërmarrjeve e prodhon të mirën, gjërat janë ndryshe. Për shembull, prodhuesi i madh i aeroplanëve Boeing e ndan tregun e aeroplanëve të mëdhenj me vetëm një konkurrent, me ndërmarrjen evropiane Airbus. Për këtë arsye, Boeingu e di se nëse prodhon më shumë aeroplanë, kjo do të ketë efekt të dukshëm në ofertën e përgjithshme të aeroplanëve në botë, dhe se do ta zbresë dukshëm çmimin e aeroplanëve në botë. Boeingu e di, se nëse dëshiron të shesë më shumë aeroplanë, këtë mund ta bëjë vetëm me zbritje të dukshëm të çmimit. Për këtë arsye, në konkurrencën jo të përkryer ndërmarrjet janë të vetëdijshme se mund të ndikojnë Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Në çmimin e prodhimeve të veta dhe se mund të shesin më shumë vetëm nëse e zbresin çmimin. Konkurrenca jo e përkryer është karakteristike për industritë me numër të vogël të prodhuesve të mëdhenj dhe për industritë, në të cilat është secili prodhim i prodhuesve për secilin konsumator dukshëm i ndryshëm nga prodhimi i konkurrentit të tij. Në këto kushte secila ndërmarrje merret si përcaktuese e çmimeve (duke e përcaktuar çmimin e
  • 42. prodhimit të vet) e jo si marrës. Në rast kur ndërmarrjet nuk janë marrëse të çmimeve, medoemos duhet të zhvillohen mjete shtesë, që ta përshkruajmë se si përcaktohen çmimet dhe prodhimtaria. Struktura më e thjeshtë e tregut të konkurrencës jo të përkryer ka të bëjë me monopolin, treg ky në të cilin ekziston vetëm një ndërmarrje; mjetet që do t’i zhvillojmë në këtë rast do t’i përdorim në analizën e strukturave të ndërlikuara të tregut. Monopoli: pasqyrë e shkurtër Figura 6-1 tregon situatën e një ndërmarrjeje të monopolit. Ndërmarrja ballafaqohet me lakoren rënëse të kërkesës, të shënuar në figurë me D. Pjerrtësia negative e lakores D tregon se kjo ndërmarrje mund të shesë më shumë prodhime vetëm nëse e zbret çmimin. Siç mund të kujtoheni nga bazat e mikroekonomisë, lakorja e të ardhurave të skajshme i përgjigjet lakores së kërkesës. Të ardhurat e skajshme kanë të bëjnë me të ardhurat e skajshme që i fiton ndërmarrja me shitjen e njësisë shtesë të prodhimit. Të ardhurat e skajshme të monopolistëve janë gjithmonë më të ulëta se çmimi, pasi që për ta shitur njësinë shtesë, ndërmarrja duhet ta zbresë çmimin e të gjitha njësive të prodhimit (e jo vetëm të atyre shtesë). Për këtë arsye, për monopolin, lakorja e të ardhurave të skajshme MR qëndron gjithmonë nën lakoren e kërkesës. Të ardhurat e skajshme dhe çmimi. Për analizën tonë të modelit të konkurrencës monopoliste, më vonë në këtë pjesë të kapitullit, është me rëndësi të përcaktohet raporti ndërmjet çmimit që e fiton monopolisti për njësinë e shitur të prodhimit dhe të ardhurave të Çmimet e monopolit dhe vendimi për prodhimin
  • 43. Ndërmarrja monopoliste e përcakton pro-dhimin, me të cilin të ardhurat e skajshme, rritja e të ardhurave nga shitja e njësisë shtesë, janë të barabarta me shpenzimin e skajshëm, shpenzimin e prodhimit të njësisë shtesë. Prodhimi që e maksimizon fitimin është i paraqitur me pikën QM: çmimi me të cilin kërkohet kjo sasi e prodhimit është i shënuar me PM. Lakorja e të ardhurave të skajshme MR qëndron nën lakoren e kërkesës D, ngase të ardhurat e skajshme për monopolin janë gjithmonë më të ulëta se çmimi. Fitimi i monopolit është i barabartë me sipërfaqen e drejtkëndëshit të hijezuar, me prodhimin e ndryshimit ndërmjet çmimit dhe shpenzimit mesatar, si dhe QM Shpenzimi, C dhe çmimi, P Fitimi i monopolit Sasia, Q Teoria e tregtisë ndërkombëtare Të ardhurat e skajshme janë gjithmonë më të vogla se çmimi. Por, sa më të vogla? Marrëdhënia ndërmjet të ardhurave të skajshme dhe çmimit varet prej dy elementesh. Së pari, varet ngase sa është duke shitur aktualisht ndërmarrja: ndërmarrja që nuk shet shumë njësi të prodhimit, nuk do të humbë shumë me zbritjen e çmimit, që do ta llogarisin për to. Së dyti, ndryshimi ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme varet nga pjerrtësia e lakores së kërkesës, që na tregon se sa duhet ta zbresë çmimin monopolisti, që ta shesë një njësi shtesë të prodhimit. Nëse lakorja nuk ka pjerrtësi të madhe, monopolisti mund ta shesë njësinë shtesë me zbritje të vogël të çmimit, dhe nuk do t’i duhet ta zbresë dukshëm çmimin e të gjitha njësive tjera, të cilat do t’i shiste ashtu e ashtu, kështu që të ardhurat e skajshme do të jenë gati të barabarta me çmimin. Në anën tjetër, nëse është kërkesa tejet e pjerrët, shitja e njësisë shtesë kërkon zbritje të dukshme të çmimit, kështu që të ardhurat e skajshme do të jenë shumë më të vogla se çmimi. Mund ta përshkruajmë më në detaje raportin ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme, nëse supozojmë se lakorja e kërkesës, me të cilën ballafaqohet ndërmarrja, është
  • 44. vijë e drejtë. Në atë rast, varshmëria e shitjes së përgjithshme të monopolistit nga çmimi mund të paraqitet me barazimin që vijon: Q = A – B × P (6-1) ku Q paraqet numrin e njësive të prodhimit që i shet ndërmarrja, P çmimin që e llogarit, ndërsa A dhe B janë konstanta. Në shtojcën e kapitullit do të tregojmë se të ardhurat e skajshme janë, në atë rast, barazi me Të ardhurat e skajshme = MR = P-Q / B (6-2) që rezulton me: P-MR = Q/B. Barazimi (6-2) tregon se ndryshimi ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme varet nga shitja Q e ndërmarrjes dhe nga parametri i pjerrtësisë B i lakores së kërkesës. Nëse është shitja Q më e madhe, atëherë të ardhurat kufitare janë më të ulëta, ngase zbritja e çmimit që nevojitet për shitjen e sasisë më të madhe i kushton ndërmarrjes më shumë. Me fjalë tjera, sa më i madh të jetë B, shitja do të bien dukshëm për çdo rritje të dhënë të çmimit, ndërsa të ardhurat e skajshme do të jenë më afër çmimit të të mirave. Shpenzimi mesatar përkundër shpenzimit të skajshëm Kjo figurë paraqet shpenzimin mesatar dhe shpenzimin e skajshëm si funksion të shpenzimit të përgjithshëm C = 5 + x. Shpenzimi skajshëm është gjithmonë 1: shpenzimi mesatar bien nëse rritet prodhimi. Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare
  • 45. Do të jetë vendimtar në analizën tonë të modelit të tregtisë me konkurrencë monopoliste (fq. 132 – 150). Shpenzimi mesatar dhe i skajshëm. Në figurën 6-1 lakorja AC paraqet shpenzimin mesatar të prodhimtarisë së ndërmarrjes, gjegjësisht raportin e përgjithshëm të saj të shpenzimit dhe prodhimit. Pjerrtësia rënëse e lakores së shpenzimit mesatar e pasqyron supozimin tonë mbi ekzistimin e ekonomisë së vëllimit, kështu që sa më e madhe të jetë prodhimtaria e ndërmarrjes, më i vogël do të jetë shpenzimi i saj për njësinë e prodhimit. MC paraqet shpenzimin e skajshëm të ndërmarrjes (shpenzimin e prodhimit të një njësie shtesë). Nga bazat e ekonomisë e dimë se, nëse shpenzimi mesatar është funksion rënës i prodhimit, atëherë shpenzimi i skajshëm është gjithmonë më i vogël se shpenzimi mesatar. Për këtë arsye, lakorja MC është nën lakoren AC. Barazimi (6-2) paraqet marrëdhënien ndërmjet çmimit dhe të ardhurave të skajshme. Ekziston gjithashtu barazimi e vë në marrëdhënie shpenzimin mesatar dhe atë të skajshëm, të supozojmë se shpenzimi i ndërmarrjes, C, ka formën që vijon. C = F + c × Q (6-3) Ku F shënon shpenzimin fiks që nuk varet nga sasia e prodhimit të ndërmarrjes, c është shpenzimi i skajshëm i ndërmarrjes, kurse Q shënon prodhimtarinë e ndërmarrjes. (Ky quhet funksion linear i shpenzimit). Shpenzimin fiks të funksionit linear të shpenzimit e nënkuptojnë ekonomitë e vëllimit ngase prodhimtaria më e madhe e ndërmarrjes rezulton me shpenzime më të vogla fikse për njësi të prodhimit. Konkretisht, shpenzimi mesatar i ndërmarrjes (shpenzimi i përgjithshëm i pjesëtuar me sasinë e prodhimit) është i barabartë. Shpenzimi mesatar = AC = C / Q = F / Q + c (6-4) Ky shpenzim mesatar bie me rritjen e Q, ngase shpenzimi fiks është i shpërndarë nëpër sasi të mëdha të prodhimit.
  • 46. Nëse, për shembull, F = 5 dhe c = 1, shpenzimi mesatar i prodhimit të 10 njësive është 5 / 10 + 1 = 1,5 dhe shpenzimi mestar i prodhimit të 25 njësive 5 / 25 + 1 = 1,2. Këta numra ndoshta duken të ngjashëm, pasi që i kemi përdorur edhe në konstruktimin e tabelës 6-1. Raportin ndërmjet prodhimit dhe shpenzimit mesatar dhe të skajshëm të paraqitur në tabelën 6-1, tani e kemi paraqitur në figurën 6-2. Shpenzimi mesatar i afrohet vlerës së pakufishme, nëse prodhimi është i barabartë me zero, gjegjësisht vlerës së skajshme, nëse sasia e prodhimit është e madhe. Prodhimi që e maksimizon profitin monopolist do të realizohet nëse të ardhurat e skajshme (të ardhurat e fituara me shitjen e njësisë shtesë të prodhimit) janë barazi me shpenzimin e skajshëm (shpenzimin e prodhimit për njësi shtesë), pra, gjendet afërt pikëpresjes së lakoreve MC dhe MB. Në figurën 6-1 mund tëshohim se çmimi për të cilin kërkohet prodhimi që e maksimizon fitimin, QM është PM, dhe është më i madh se shpenzimi mesatar. Nëse është P > AC, monopolisti do ta ketë fitimin monopolist1. 1 Definicioni ekonomik i fitimit nuk është identik me atë në kontabilitet, ku secila e ardhur më e madhe se shpenzimet e punës dhe shpenzimet materiale quhet fitim. Ndërmarrja që fiton shkallë më të ulët të kthimit në kapitalin e vet se ç’do të mund të fitonte në këtë kapital në industritë tjera, nuk ka fitim; nga aspekti ekonomik, shkalla normale e kthimit në kapital paraqet pjesën e shpenzimeve të ndërmarrjes, e vetëm kthimet më të mëdha se kthimi normal paraqesin fitim. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Konkurrenca monopoliste Fitimi monopolist ekziston rrallë në praktikë. Ndërmarrja që ka fitime të mëdha do t’i tërheqë konkurrentët. Për këtë arsye, situata e monopolit të pastër është e rrallë në praktikë. Vërtetë, struktura e zakonshme e tregut të industrive të cilat i karakterizojnë ekonomitë interne të vëllimit kanë të bëjnë me oligopol: disa ndërmarrje, prej të cilave
  • 47. është secila me madhësi të mjaftueshme që të ndikojë në çmime, por asnjë nuk paraqet monopol të pakontestueshëm. Analiza e përgjithshme e oligopolit është e ndërlikuar dhe problematike, ngase politikat çmimore oligopole të ndërmarrjeve janë të ndërvarura. Secila ndërmarrje në oligopol, gjatë vendimit mbi çmimin, do ta shqyrtojë jo vetëm reagimin e konsumatorit, por gjithashtu reagimin e pritur të konkurrentit. Mirëpo, këto reagime varen nga pritjet e konkurrentëve për sjelljen e ndërmarrjes, për ç’gjë kemi një lojë të ndërlikuar në të cilën ndërmarrja tenton t’i qëllojë strategjitë e ndërmarrjeve tjera. Në vazhdim do të debatojmë shkurtimisht mbi problemet e përgjithshme të rregullimit të oligopolit. Mirëpo, ekziston një rast i posaçëm i oligopolit i quajtur konkurrencë monopoliste, që është relativisht e thjeshtë të analizohet. Që nga viti 1980, modelet e konkurrencës monopolistike përdoren në masë të madhe në tregtinë ndërkombëtare. Në modelet e konkurrencës monopoliste ekzistojnë dy supozime vendimtare me të cilat anashkalohet problemi i ndërvarësisë. I pari, secila ndërmarrje është në mundësi t’i dallojë prodhimet e veta nga prodhimet e konkurrentëve të vetë. Me fjalë tjera, pasi që konsumatorët dëshirojnë të blejnë një prodhim të caktuar të ndërmarrjes së caktuar, këta konsumatorë nuk do të vrapojnë në blerjen e prodhimit të ndonjë ndërmarrjeje tjetër për shkak të dallimit të vogël në çmim. Dallimi i prodhimeve mundëson që çdo ndërmarrje të ketë monopol për prodhim të caktuar brenda industrisë dhe për këtë është e izoluar nga konkurrenca. I dyti, secila ndërmarrje është marrëse e çmimeve që e caktojnë konkurrentët e saj, pra, ndërmarrja e anashkalon ndikimin e çmimit të vet në çmimet e ndërmarrjeve tjera. Pasojë e kësaj është modeli i konkurrencës monopoliste, që supozon se, edhe pse secila ndërmarrje në fakt ballafaqohet me konkurrencën e ndërmarrjeve tjera, ajo sillet si të ishte monopolist, dhe prej këtu emri i modelit. A ekzistojnë në botën reale industri me konkurrencë monopoliste? Disa industri mund ta paraqesin një aproksimacion të arsyeshëm. Për shembull, industria automobilistike në Evropë, ku prodhues të shumtë (Fordi, General Motorsi, Volkswageni, Renaulti, Peugeoti, Fiati, Volvoja, e në kohë të fundit edhe Nissani) ofrojë shpesh automobila mjaft të ndryshëm, por prapëseprapë konkurrentë, do të mund të përshkruhej me supozimin e konkurrencës monopoliste. Mirëpo, tërheqësia kryesore e modelit të konkurrencës
  • 48. monopoliste nuk është përputhshmëria e tij me botën reale, por thjeshtësia e tij. Siç do të shohim në pjesën tjetër të këtij kapitulli, modeli i konkurrencës monopoliste jep pasqyrë tejet të qartë se si i kontribuon ekonomia e vëllimit tregtisë së dyanshme të dobishme. Mirëpo, para se të fillojmë me analizën e tregtisë, duhet ta zhvillojmë modelin themelor të konkurrencës monopoliste. Për këtë arsye ta shtjellojmë industrinë që përbëhet nga ndërmarrje të shumta. Këto ndërmarrje prodhojnë prodhime të dallueshme, pra, të mira që nuk janë të njëjta por janë substitute për njëri tjetrin. Secila ndërmarrje është, pra, monopolist në kuptimin se është ndërmarrja e vetme që e prodhon një të mirë të caktuar, por kërkesa për këtë të mirë varet nga numri i prodhimeve tjera të ngjashme dhe nga çmimi i ndërmarrjeve tjera në industri. Supozimet e modelit. Të fillojmë me përshkrimin e kërkesës me të cilën ballafaqohet Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Çdo ndërmarrje në konkurrencën monopoliste. Në përgjithësi do të prisnim se ndërmarrja do të shesë më shumë nëse është më e madhe kërkesa e përgjithshme për prodhimet e industrisë së saj dhe nëse është më i madh çmimi që e kanë konkurrentët e saj. Në anën tjetër, mund të pritet se ndërmarrja do të shesë më pak, nëse industria përbëhet nga një numër i madh i ndërmarrjeve dhe nëse çmimi i saj është më i lartë. Barazimi i kërkesës me të cilën ballafaqohet ndërmarrja, dhe e cila posedon cilësitë e cekura është: Q = S × [1/n – b× [P - P)] (6-5) Ku Q shënon shitjen e ndërmarrjes, shitjen e përgjithshme të industrisë, n numrin e ndërmarrjeve në industri, b është konstanta që paraqet reagimin e shitjes së ndërmarrjes varësisht nga çmimi i saj, P paraqet çmimin që e ka llogaritur vetë ndërmarrja, ndërsa Pçmimin mesatar që e kanë konkurrentët e saj. Barazimi 6-5 nënkupton supozimet që vijojnë: nëse të gjitha ndërmarrjet e kanë çmimin e njëjtë, secila prej tyre do të ketë pjesëmarrje në treg të barabartë me 1/n. Ndërmarrja që e llogaritë çmimin më të lartë se
  • 49. çmimi mesatar i ndërmarrjeve tjera do të ketë pjesëmarrje më të ulët në treg, ndërsa ndërmarrja që llogaritë çmimin më të vogël do ta ketë pjesëmarrjen më të madhe në treg.Është mirë të supozohet se ndryshimi i çmimit mesatar P, të cilin e llogarisin ndërmarrjet nuk ka ndikim në shitjen e përgjithshme industriale S, gjegjësisht të supozojmë se ndërmarrjet mund të kontribuojnë në mirëbesimin e konsumatorëve vetëm me shpenzimin e vet. Ky është supozim jorealist, por e thjeshtëzon analizën dhe na ndihmon të përqendrohemi në konkurrencën ndërmjet ndërmarrjeve. Ky supozim para së gjithash do të thotë se S është masa e madhësisë së tregut dhe se, nëse të gjitha ndërmarrjet e llogarisin çmimin e njëjtë, secila prej tyre do të shesë S/n njësi. Tani do t’i përkushtohemi analizës së shpenzimeve të ndërmarrjes mesatare. Këtu do të supozojmë thjeshtë se shpenzimet e përgjithshme dhe mesatare të ndërmarrjes mesatare janë të përshkruara me barazimet (6-3) dhe (6-4). Baraspesha e tregut. Që ta bëjmë modelimin e sjelljes së industrisë në konkurrencën monopoliste, do të supozojmë se secila ndërmarrje e kësaj industrie është simetrike, gjegjësisht se funksioni i kërkesës dhe funksioni i shpenzimeve janë identike për të gjitha ndërmarrjet (edhe nëse këto prodhojnë dhe shesin prodhime të dallueshme). Në rast kur ndërmarrjet veç e veç janë simetrike, gjendja e industrisë mund të përshkruhet pa i numëruar karakteristikat e të gjitha ndërmarrjeve në detaje: që ta përshkruajmë industrinë, e tëra që duhet ta dimë ka të bëjë me numrin e ndërmarrjeve në industri dhe me çmimin që e llogaritë ndërmarrja mesatare. Për ta analizuar industrinë (për shembull, për t’i vlerësuar efektet e tregtisë ndërkombëtare), duhet ta përcaktojmë numrin e ndërmarrjeve n dhe çmimin mesatar që e llogarisin ato P. Kur një herë e dimë metodën e përcaktimit të n dhe P mund ta shtrojmë pyetjen se si ndikon në to tregtia ndërkombëtare. Metoda jonë e përcaktimit të n dhe P përfshin tre hapa. (1) do ta nxjerrim raportin ndërmjet numrit të ndërmarrjeve dhe shpenzimit mesatar të ndërmarrjes mesatare. Do të Barazimi (6-5) mund të nxirret nga modeli në të cilin konsumatorët kanë shije të ndryshme, ndërsa ndërmarrjet prodhojnë prodhime të llojllojshme për segmentin e caktuar të tregut. Zhvillimi i kësaj qasjeje mund të
  • 50. gjendet në artikullin e Stephen Salopit “Monopolistic competition with inside goods”, Bell Journal of Economics, 10 (1979), fq. 141 - 156 3 Barazimi mund të shkruhet edhe ndryshe (formula). Nëse P = P, formula redukohet në Q = S/n. Nëse P > P, Q < S/n, ndërsa, nëse është P < P, Q > S/n. Teoria e tregtisë ndërkombëtare Tregojmë se ky raport ka shenjë pozitive, pra, sa më e madhe të jetë ndërmarrja, aq më i vogël do të jetë prodhimi i secilës ndërmarrje dhe për këtë arsye shpenzimet për njësinë e prodhimit do të jenë më të mëdha. (2) pastaj do ta tregojmë raportin ndërmjet numrit të ndërmarrjeve dhe çmimit që e llogaritë secila ndërmarrje, që në baraspeshë duhet të jetë e barabartë me P. Do të tregojmë se ky raport ka shenjë negative: sa më e vogël të jetë ndërmarrja në industri, aq më e fuqishme do të jetë konkurrenca dhe ndërmarrja do të llogarisë çmime më të ulëta. (3) në fund, do të pohojmë se, kur është çmimi më i madh se çmimi mesatar, ndërmarrja do të fillojë të dalë nga industria me shuarjen e prodhimit. Kështu, në afat të gjatë, numri i ndërmarrjeve do të përcaktohet me pikëpresjen e lakores që e vë në lidhje shpenzimin mesatar dhe n, si dhe lakores që vë në lidhje çmimin dhe n. 1. Numri i ndërmarrjeve dhe shpenzimi mesatar. Në hapin e parë të përcaktimit të n dhe Pdo të përgjigjemi në pyetjen se si varet shpenzimi mesatar i ndërmarrjes mesatare nga numri i ndërmarrjeve në industri. Pasi që të gjitha ndërmarrjet janë simetrike në këtë model, në baraspeshë do ta llogarisin çmimin e njëjtë, por kur të gjitha ndërmarrjet llogarisin çmimin e njëjtë, ashtu që P = P, barazimi (6-5) reduktohet në Q = S/n, gjegjësisht prodhimi i secilës ndërmarrje Q është i barabartë me 1/n të pjesëmarrjes në shitjen e përgjithshme të industrisë S, por, në barazimin (6-4) e kemi parë se shpenzimi mesatar varet nga përpjesëtimi i zhdrejtë i prodhimit të ndërmarrjes. Për këtë arsye, mund të konstatojmë se shpenzimi mesatar varet nga madhësia e tregut dhe numri i ndërmarrjeve në industri: AC = F / Q + c = n × F/S + c (6-6)
  • 51. Barazimi 6-6 na tregon se nëse faktorët tjerë janë të pandryshueshëm, atëherë vlen rregulli: sa më shumë ndërmarrje të ketë industria, shpenzimi mesatar do të jetë më i lartë. Kjo për shkakun se sa më shumë te ketë ndërmarrje, çdo ndërmarrje më pak prodhon. Për shembull, paramendoni industrinë me shitje të përgjithshme me shumë prej 1 milion pajisje në vjet. Nëse industria përbëhet nga pesë ndërmarrje, secila do të shesë vetëm 200 mijë copë, kështu që çdo ndërmarrje do të ketë shpenzim më të madh mesatar. Lidhja pozitive ndërmjet n dhe shpenzimit mesatar është i paraqitur me lakoren CC në figurën 6-4. 2. Numri i ndërmarrjeve dhe çmimi. Çmimi që e llogaritë ndërmarrja mesatare varet gjithashtu nga numri i ndërmarrjeve në industri. Në përgjithësi mund të presim se numri më i madh i ndërmarrjeve në industri sjellë konkurrencë më të fuqishme ndërmjet tyre, e me këtë edhe çmimi do të jetë më i ulët. Kjo është e vërtetë për këtë model, mirëpo prova nuk është aq e qartë. Si element themelor të provës, do të tregojmë se çdo ndërmarrje ballafaqohet me lakoren lineare të kërkesës të dhënë me barazimin (6-1), e pastaj do ta shfrytëzojmë barazimin (6-2) për t’i përcaktuar çmimet. Përkujtohuni se modeli i konkurrencës monopoliste supozon se çdo ndërmarrje i pranon çmimet e konkurrentëve të vetë si çmime të dhëna, pra, secila ndërmarrje e anashkalon mundësinë që, nëse i ndryshon çmimet, ndërmarrjet tjera gjithashtu do t’i ndryshojnë çmimet e veta. Nëse secila ndërmarrje e merr P si të dhënë, lakoren e kërkesës (6-5) mund ta shkruajmë ndryshe si AC =F/Q+c = n × F/S +c (6-7) Ekonomia e vëllimit, konkurrenca jo e përkryer dhe tregtia ndërkombëtare Ku b shënon parametrin në barazimin (6-5) që e matë reaksionin e pjesëmarrjes së tregut të secilës ndërmarrje në varësi nga çmimi të cilin e llogaritë. Vëreni se ky barazim është identik me formën e barazimit (6-1) me (S/n) + (S×b× P) në vend të konstantës A dhe S × b në vend të koeficientit të pjerrtësisë b. Nëse i fusim këto vlera të reja në barazimin e të ardhurave të skajshme (6-2), atëherë të ardhurat e skajshme mund t’i paraqesim si
  • 52. MR = P – Q (S×b) (6-8) Ndërmarrjet që e maksimizojnë fitimin e vet do t’i përcaktojnë të ardhurat e skajshme të barabarta me shpenzimin e skajshëm c ashtu që MR = P – Q / (S×b) = c Që pas rregullimit do ta japë formulën e çmimit që e llogaritë ndërmarrja mesatare. P = c + Q / (S × b) (6-9) Baraspesha në tregun e konkurrencës monopoliste Numri i ndërmarrjeve në tregun e konkurrencës monopoliste, si dhe çmimet që i llogarisin, është i përcaktuar me dy raporte. Në njërën anë, sa më shumë të ketë ndërmarrje, aq më e fuqishme do të jetë konkurrenca dhe aq më i vogël do të jetë çmimi industrial. Ky raport është i paraqitur me lakoren PP. Në anën tjetër, sa më shumë të ketë ndërmarrje, secila ndërmarrje do të shesë më pak, kështu që shpenzimi mesatar do të jetë më i lartë. Ky raport është paraqitur me lakoren CC. Nëse është çmimi më i madh se shpenzimi mesatar (nëse lakorja PP është mbi lakoren CC), industria do të ketë fitim, kështu që ndërmarrjet e reja do të futen në industri: nëse është çmimi më i vogël se shpenzimi mesatar, industria do të jetë në humbje, kështu që disa ndërmarrje do të dalin nga industria. Çmimi i baraspeshës dhe numri baraspeshor i ndërmarrjeve është i përcaktuar me pikën e prerjes së lakoreve PP dhe CC, ku çmimi është i barabartë me shpenzimin mesatar. Shpenzimi C dhe çmimi P Numri i ndërmarrjeve n Teoria e tregtisë ndërkombëtare
  • 53. Mirëpo, edhe përpara kemi theksuar se, nëse të gjitha ndërmarrjet e llogarisin çmimin e njëjtë, të gjitha ato do ta shesin sasinë Q = S/n. Duke e futur këtë shprehje në barazimin (6- 9) do ta fitojmë raportin ndërmjet numrit të ndërmarrjeve dhe çmimit të cilin e llogaritë secila ndërmarrje: P = c + 1 / (B × n) (6-10) Barazimi (6-10) na tregon se sa më shumë ndërmarrje të ketë në industri, aq më i vogël do të jetë çmimi të cilin e llogaritë secila ndërmarrje. Barazimi 6-10 është paraqitur në figurën 6-3 si lakore rënëse PP. 3. Numri i baraspeshës së ndërmarrjeve. Ta shtrojmë pyetjen se çdo të thotë figura 6-3. Industrinë e kemi përshkruar me dy lakore. Lakorja rënëse PP tregon se numri më i madh i ndërmarrjeve në industri sjellë te çmimet më të ulëta që i llogaritë secila ndërmarrje. Ky fakt ka kuptim: sa më shumë të ketë ndërmarrje, konkurrenca ndërmjet këtyre ndërmarrjeve do të jetë më e fuqishme. Lakorja rritëse CC na tregon se sa më shumë të ketë ndërmarrje në industri, shpenzimet mesatare të secilës ndërmarrje janë më të mëdha. Edhe ky fakt, gjithashtu ka kuptim: nëse numri i ndërmarrjeve rritet, shitja e secilës ndërmarrje do të bie, kështu që ndërmarrjet nuk do të jenë në gjendje ta zbresin dukshëm shpenzimin e vet mesatar. Dy lakore pritën në pikën E, që i përgjigjet numrit të ndërmarrjeve n2. Rëndësia e n2 qëndron aty se ky paraqet numrin e ndërmarrjeve në situatën e fitimit zero të ndërmarrjeve në industri. Në rast kur industria përbëhet nga n2 ndërmarrje, çmimi i tyre që do ta maksimizojë fitimin është P2, që është barazi me shpenzimin mesatar AC2. pohimi tjetër yni është se numri i ndërmarrjeve në industri në afat të gjatë i afrohet n2, kështu që pika E e përshkruan baraspeshën afatgjate të industrisë. Që ta shohim se pse, të supozojmë se n < n2, për shembull, n1. Në këtë rast, çmimi që e llogarisin ndërmarrjet do të ishte P1, ndërsa shpenzimi i tyre mesatar do të ishte vetëm AC1. Pra, ndërmarrjet do të kenë fitime