1. Famkhua a láwi ta
Thawnthu tawi
FAMKHUA A LÁWI TA
Ellis H.Pachuau
160220001100pmAvl
1

2. Famkhua a láwi ta
Bung 1-na
BEI NGE SEI RÛN DUNG?
Kum 7 tãl tap an inneih tawh hnu pawhin Sangliana leh Lalnunmâwii te nupa chuan fâ an la nei thei
tlat lo! Sawrkarin uluk taka a khawpui awm dàn tùr a lo duan lâwksa diam, New Aizawl-ah an chêng a. New
Aizawl ruahman a nih tak tak hmaa hmun an neih sa, hmun thengthaw nuam takah mawi leh nalh takin in an sa
a.Sangliana chuan sawrkárah hna lian tak a thawk a; Nuni pawh Sawrkárah hna zahawm tak thawk a lo ni
lehzêl a. An hlawh eng emaw zât an khâwl theih bâkah chhûngkaw ro khâwmtu an ni a. Sum leh pâiah
chuan harsatna an tâwk lo.Mahse, in nuam takah rilru khingbâi takin an la khawsa rih a.Mihring taka an han
ngaihtuah cháng chuan fâ lo va chuti chen chen an awm chu hrehawm an ti dùn hle hìn a. Kumtluanga dam
dun hun chhûnga innei tùra ‘tiam tlat e’ an tih chu fâ nei lêm lo mah se an la vawng dùn fan fan a.
An inneih kuma inneite chuan fâ pahnih pathum an nei tawh a; a hente phei chu fâ nei tawh lo
tùrin an indang tawh hial hlawm a. An inneih hnu daiha inneite pawh fâ nei thei tawh lo tùra insiam tawh pawh
an awm nuk a. Fâ awt rêng rênga an awm kára fâ pahnih khat lek nei a, nu, naupang tê tê an insiam ta maite
chu ràla khat aangin an lo haw lek lek zâwk a; mahse tih theih engmah an nei si lo.
Anni nupa tán chuan zan laia henawm nautê ap thãwm ri ngêk ngêk pawh a awhawm a; nu-in
nau tihmut tuma a han awi su hliau hliau hìnte chu hmuh hrehawm an ti hìn ngawt ang chu.
An inneih antirh ngaihtuah chuan Nuni chuan chèr lam a pan tial tial a, Sangliana lah chuan thau
lam a pan tual tual mai si a. Mite pawhin ‘Sangliana chian loh zâwk a ni thei mai ang a...’ tiin an ring fup hlawm
a. Amah Sangliana ngei pawh a inringhlel rum rum hìn a; mahse a fiahna tak a awm si lo.
Chutia fâ an neih theih mai tâk lohah chuan a khawii zâwk nge fel lo awm ang tiin phai lamah pawh
an inentîr zak zak reng a. India rama Damdawi In ha ber ber, hmun hrang hranga awm pawh an pan láwr
chung pawhin a tu zâwkah mah fel lohna sawi tùr leh hmasâwnna hmuh a awm bawk si lo.
An rilru pawh a beidawng takzet a. Fa lâk maite pawh an rilrûk rum rum hìn a; mahse fâ lâk
ngawt chu an rilru dam kimna tùr niin an hre bawk si lo.
Fâ lo avànga han inhen leh ngawt chu an inkára hmangaihna chuan a phal thei mawlh si lo va. Mi
henkhat fâ lo avànga inhen leh ta mai an awm hìn pawh hriatthiam cháng nei ve bawk mah se, an nupa tán
chuan fâ lo ringawt chu inhen chhan atána hman tùr khawp chuan an phal thei lo. Kumkhuaa fâ nei lo va han
awm tùr chu an ngaihtuah cháng pawhin hrehawm an ti hìn hle a. Mahse fâte chu duh avànga neih theih ngawt
a ni si lo.
Sangliana chuan an chhûngkaw zîk bulh dànte pawh an fâ neih mai theih loh avàng chuan a chhui
lo thei lo. A pû (a pâ pâ) nise unau pianpui hmeichhia pahnih neiin kum 30 chuang awrh a dam a. A pâ chuan
pianpui hmeichhia pakhat a nei a; ani phei chuan pianpui unau tu mah a nei si lo. Chutianga a han ngaihtuah
phei chuan anni thlah chu an zuih ral mai dáwn em ni aw tiin a ngaihtuah rum rum hìn a. Kum 7 tãl tap fâ nei
lo va an han awm meuh chuan chuti záwnga han chhui chu àwm tak pawh a ni ve rêng a. Fâ nei lo va chutianga
rei han awm ta chu vânduai ta bîk riau niin an inngai thul.
Sawi tùr ting chuan Nuni-te thlah pawh han chhui neuh neuh chuan a pâ lam chu hung viau mah
se, a nu lam an han chhui erawh chuan pianpui mumal pawh nei lo, a nuin a ùlpui tâk a ni ve bawk a. A nu nute
erawh chu unau sawi tùr an awm ve diah a, chu pawh nua nei mumal lovin an awm a; an nua neihchhun pawh
a naupan laiin a boral nghe nghe a.
An dinhmun ve ve an han chhui tak takah chuan Sangliana te nupa tán chuan beidawnthlâk tak tùr
pawh a lo ni e.
Kum 7 zet fâ nei thei lovin an awm tawh a, fâ chu awt ve hle mah se fâ nei tùr pawhin an inbeisei
ngam tawh meuh lo. Beisei ve sa teh mah se bei nge sei rûn dung tih mai chauh a ni ber mai.
2

3. Famkhua a láwi ta
Bung 2-na
NAUSEN DUHAWM
Zîng ni chhuak chu sa deuh vût mah se, behliang mun hun báwr vêlah chuan khua chu a thim mup
mup mai a. Thlipui a lo thawk dáwn ta emaw tiin mite chuan tukverh an khar ri sup sup a; ruah mal fang hraw
zet zet mai chu a tla phuar phuar a. Tláng sáng lai deuha thingte chu thlî chuan a chhêm ri fur fur a; kawlphetha
pêkna hrui, kâwn lai vêla mi a han chhêm ri chu a fawn ri hlurh hlurh a; chutiang thãwm hre ve ngai lêm lo tán
chuan hlauhawm tak tùr a ni.
Chutih lai chuan Mizoram State Hospital-ah chuan Nuni chuan a vawi khatna atán nau a vei mêk
a. Nau neihna pindanah chuan Daktawr leh a puibawmtute chauh an awm a. Chutih lai chuan an pâ (Sangliana)
chu an nu thãwm ngaithla ni awm takin pindan kawngka bulah chuan kuhva hring tui tih hmél taka seh suah
suah chungin a lo hu a.
Fahrin vawi khatna tùrte a ni bawk a, san a han pe a, a han rûm halh halh mai chu Sanga tán
chuan hriat nuam tak zawng a ni hauh lo vang. Lainatnaa khatin, theih nise pindan chhûngah chuan luh ve rawk
rawk a duh hial mai àwm e. Nimahsela, sawrkár hnathawk milian nih avàng leh lainatna avàng ngawt chuan
Damdawi In dàn dinglai chu han palzùt ngawt chi a ni si lo. Nuni nunna atána hlauhthawnawm thil engmah a
awm a ni hranpa chuang si lo va; a na tuar thãwm ri hriat a hrehawm e tih mai loh chu.
Nuni rûm ri chu a ring tial tial a; chutia nasa lehzuala a na tuar rûm ri Sangliana’n pindan phèn
aanga a ngaihthlâk kiau lai chuan: a lo awh êm êm mai hin nautê ap ri a lo ri ta hawm hawm a; vawilehkhatah
na tuar thãwm ri pawh thehmeh ang maiin a reh ta duak a.
Sangliana chu lãwmin a khat a. Hun kha leh chena a lo awh hin êm êm fâ chu a nupui, a hmangaih
tak chuan a hrinsak ta. A bul hnaiah awm thei nise an nu chu duh takin, lâwmthu sawi nán a fawp ngawih
ngawih ngei ang le.
Fatìr nimah se an khawsak a nuamin ei leh in ha ei theiin an hahdam thei bawk a, damdawi nise
duh leh mamawh ang ang lei thei an nih avàngin an fâ chu a pian a ha hle a; 4 Kg a tling hial a ni.
Nautê leh a nu singsaa nauchhartute an buai zualpui a reh fel hnu chuan nauchhartu zînga pakhat
chu pindan aang chuan a rawn chhuak a.Sangliana chuan chanchin a lo zawt thuai a: Nautê chu hmeichhia a
nih thu leh ha taka a pian thu leh a nu pawh a hat thu nauchhartu ká aanga a han hriat leh lek phei chuan a
hlim zual a. Nau neihna pindan aanga an rawn chhuah hlân a nghahhlelh zual phah êm êm mai a.
Nunin nautê a pai a ni tih a inhriat aangin an nupaa khumlaizâwla an ngaihtuah a, duhthu an lo sàm
hin : ha taka nautê te kan nei ve thei a nih chuan kan nupa hming châwi kawpin mipa a nih chuan Lalnunsanga
ni se, hmeichhia a nih pawhin Lalnunsangi nise, a koh nán pawh ‘Sángte’ tiin a hming tùr chu nu puma thla hnih
khat lek a la awm lai aanga lo hual lâwk diam tawhin, an lo sa lâwk diam tawh a. Chu an fâ neih thar, an fâ
neihchhun a ni ang tih an hriat lâwk hauh loh chu a sakhmingah LALNUNSANGI (Sángtei) an sa ta a.
Chutiang taka fâ ha leh lian a han hring chu Nuni pawh a inhliam deuh avàngin hmun hnih hmun
thumah chuan an huisak nghe nghe a. Damdawi Inah pawh zan thum chu an han awm ren rawn a.Chutih
chhûng ngawt pawh chuan a nu leh pâ an milian a, Sángtei chuan entu pawh a ngah hle a. An awmna bula awm
ve henkhatte chuan, “He mite chhûngkua hi an lawk awm ngei mai,” an ti sap sap hlawm a.
Damdawi In a rak deuh avàngin khum lam indaih lohna a lo awm bawk nèn, Nuni chu in lama
buaia phet phet ngai a ni lêm lo bawk a, Damdawi In aang chuan a ni li ni-ah chuan a chhuak ve ta a.
Damdawi In kawt aang chuan, Pu Sangliana chuan sawrkár lirthei dawng tho mah se, tun lai lirthei chhuak
thar ber chi, an chhûngkaw ta bil chuan an in lam pan chuan an tlãn zàl zâl a.
Nu-in a pai laiin damdawi a ei ha a, duhtâwkin ei a ti ha thei bawk a; chutih kárah ei leh in
fimkhurin nautê tána ha lo tùr thil lakah a inthiarfihlim hrãm hrãm a. Nautê a pai lai chuan zial han pak khûk
3

4. Famkhua a láwi ta
luih luih a, a vãp han liah vêlte chu a châk ve thei êm êm a, thil sak lam chi han seh bawp bawp chu châk ve hle
mah se, zûk leh hmuam bâkah chutiang thil lakah chuan a insûm hrãm hrãm a. Chu mai bâkah nau a pai
chhûngin a hun bi zêlah chuan damdawi lam thiam ràwn chu a thlahthlam miah lo bawk a.
Nautê a pai laia a insùm peihna te, a taihmâknate chuan rah ha tak chhuahin Nausen Duhawm
tak : an nupa kára inlaichînna tinghet zualtu, hlim leh lãwm taka awmtîr theitu, an beiseina tihlawhtlingtu,
LALPA laka an rochan chu an neih theih phah ta a ni.
Bung 3-na
NULA TITUAI NALH
’Tichuan Sángtei chu a lo duhawm chhovin, fanu mal tihtakah a nu leh a pâte chuan duat chikimin
an duat a; ei tùr tuihnai ha ha pein, a duh tin reng an leisak a.
Thingdelh loh lungdelh loh nafam chu Sángtei chu a lo hangduang chho ve zêl a. Zirna Sikul-ahte
kaiin Sikul ha ha-ah an dah láwr a. Primary leh Middle Sikul-a a kal lai chuan an páwlah pawh a thiam thei
zînga sawi a ni ve hìn a. Amaherawhchu, High Sikul a han rap an ta tihah chuan a nun a lo danglam zõ ta!
Hmâna lehkhathiamthei tia sawi hin kha zirlai pangngai bâkah, thil dang, ke nei, kal thei bawk si a lâk tel tâk
avàng nge ni? High Skul chu páwl tin bei nawnin, kum rukah a chhuak thei ta hrãm chauh mai a.
A’n tleirãwl chhuak chho chu a tituai a nalhin mite ha tih a hlawh hle rêng lah tak a : a vun rawng
a ngoin, a pian a nalh a, a hnár ngul chhîng vah mai leh a ha vár rual deuh hah mai leh a hmui sen vam ham mai
te, a han nuih záwnga a biangsum a han lang kâk kâk mai te, a bahsam dàr vaw tâwk leka a âwihtlãna a han
tan a, a dàr a han vaw hnap hnap maite leh sum leh paiah buaina tâwk lo ta na chu a inhmeh tùr leh a chhuak
thar nalh thei ang bera inthuam zat zat thei, a thuamhnaw inbelte lah chu a inhmehin a tã tùr bîka duan ni àwm
tak hian a han inthuam chu a dak thlarh mai zêl a; a hun laia tlangval tán chuan thlìr liam satliah reng ngawt mai
chu a har ngawt ang le. Tlangval tam tak chuan a hmélhatzia chu seprawtui ve viau siin, an chhûngkaw
dinhmun an thlìr erawh chuan phû lo ti bawk siin an uipui tui lian thlìr liam ve mai mai ngei ang chu.
Fanu neihchhun nimah sela, an chhûngkua an che nuamin awmpui kutah an innghat chawt a, in
tihfel leh sekrek ilo khawih chu Sángtei chuan a thiam lo chang ni lovin a tum pawh a tum chhin ngai lo va; a nu
leh pâte pawhin chutiang ti tùr chuan an tîrin an tur chhin ngai na hek lo.
Ama thuamhnaw takngial pawh a su lo chauh ni lovin a nawh pawh a nawt ngai lo va; chu
achhapah a la duhtui fû mai lehnghal a. Mi thawhsak sa tawh pawh sawisel a la chîng viau mai lehnghal a.
Ina a awmchhun chuan a mut loh leh mu chungin Television a en a; a pindan bîka a awm chánga
a chhûngten a zirlai a zir emaw an tih mêk laiin Inngaihzawnna lam hawi lehkha bu a lo chhiar hìn a; a chángin
Zahmawh Bu te a lo bih thul. Ei leh inah a ânghmá a hai thiam viau e ti lo chuan a zirlai lamah thung chuan
mahni tána chakai khawrh a nih chu a inhre leh chuang si lo.
Tituai nalh nà nâ na chu a rualpui rawltharte chuan an ngaizáwng fu hlawm a; mahse a nu leh pâ an
zah avàngin an inah chuan rei tak chu an lènchilh ngam mai lo va.
Ni khua a lo rei deuh a, a hangduang chho ang reng bawk a, nula tituai pangngai ang chu a lo pu
chho ve an ta a.Tlangval inléng pawh a nei theiin, milian fâ pui pui chuan an lèn kár thlâk zut a; a lehkha zirna-
ah pawh a tihchhiat phah hial hìn rêng a ni.
4

5. Famkhua a láwi ta
In lamah sekrek ilo khawih ngai lo ta chu Sángtei chuan hunãwl a ngahin a hun tam zâwk chu
páwn lama chhuah nán a hmang a.Tlangvalte nèna inkawpin- hiante Piancham lâwm leh eng eng emaw tih
khâwmna neuh neuhah a chhuak chamchi a. Fanu neihchhun mai pawh ni lo, fâ mal a nih miau avàngin a nu leh
pâte pawhin an duatin a mamawh kawng tinreng chu an leisakin an tihsak thei bawk si a, hrehawm ti taka nun
a hman an hlauh avàngin a awm dàn ang ang chuan an en liam ve chawt mai a.
Mahse, an duat sual nge nula hmélha leh tituai nalh, tlangvalte mit la êm êmtu Sángtei chuan
inchhûng khawsak eirel leh sekrek khawih ilo thiam a nei tlat si lo. An awmpui kutah a innghat lutuk a, lehkha
thiam êm êm chuang si lo, sekrek khawih ilo leh thil dang neuh neuh thiam nei mang lo chuan- a nalh thlawn
ngawt mai a ni.
Nula sawi hat tling ta chu tlangval, kei inti chin, lirthei (vehi) nei chinte chuan an rim ngun fû a;
mahse Sángtei chu an chhûngkaw khawsak a nawm avàngin a che sáng a. Chhûngte thawhchhuahsaa inti
milianin ngaihzáwng lamah pawh a mit a lèn sáng var var hle a ni. An chhûngkua an hausa a, New Aizawl
khaw nula hmélha fawr deuh a lo ni bawk nèn, mi naran tán chuan a zuamawm mawlh lo. Amaherawhchu,
Sángtei inléng neih vete chu hausa chhûngkua- chhûngte thawhchhuahsaa inti milian, an nun dàn belhchian
dawl lo tak takte an ni nuk hlawm a.
Thuamhnaw duh ang ang lei thei, thuamhnaw chhuak thar leh tih dàn thar lah hre hmain, thuamhnawte
lah chu a hing a ti rang thei êm êm a. Sángtei khawsak zia chu hringtu nu leh pâ tán lo chuan han dawm thiam
pawh a har ngawt ang, a thatchhia a, ei leh in leh silh leh fenah a duhtui lawi si a. Mahse, milian fâ, awmthei tak,
hmélha tak nà nâ na zawng a duh duhin a lim theiin a zalèn a ni ber e.
Bung 4-na
ZORAM PÈLIN SHILLONG TLÁNGAH
Sángtei chuan Páwl Sàwm (Matric) vawi hnih zet a bei hnu, 10+2 kum thum a beih leh hnu chuan
Zoram pèlin Shillong tlángah College a kal chhunzawm ve dáwn ta.
Mi hausa fâ, Sikul ha ber bera kal láwr thei ta chu sapawng lam pangah chuan thu ril pui pui chu
thuhran nise, a duhzáwng chu a sawi theiin, hian han kawm nán pawh a hmang mai thei.
Shillong-a a kalna tùr College chu a pa nèn an buaipui a; a nu lo kal tawhna hin St.Mary’s
College-ah chuan B.A. Kum khatna tùr chuan a inziaklût ve ta a.
Sangliana pawh Zoram-a chuang chhuak lehnghal mai lo chuan Class an hun nghâkin a fanu a
awmpui rih a. Class an a lo hun chuan Zirlaite Khualbûk (Student’s Hostel)-ah Sángtei chu a dah lût a.
Zoram lamah a chuan chhuahsan leh ta a.
Class an han an ve ta a; mahse hmélhriat ngai loh hlir an ni mai a, hrehawm tih cháng a ngah ve
êm êm a. Zoram lam chu a ngâi hle a. Ngâi lo thei pawh a ni lo ang, nu leh pâ kárah awm mah se a nun a zalèn
a, a duh dàn dànin hun a hmang thei hìn kha a ni a. Mahse, tunah chuan chutia’ng ngawt chuan a awm thei
tawh si lo. Tlêma a han awm rei tâk deuh hnu chuan an College-ah chuan Mizo pawh lût an lo awm ve nuk a
ni tih a hria a; chu chuan eng emaw chen chu a thlamuan hle a.
College hial a han rap ve ta chu Sángtei chuan nuam a ti êm êm mai a. High / Higher Secondary
Sikul nèn chuan a in zalèn hleih ta si a; a zalènna pawh a hmang sual mai ang tih pawh a hlauhawm hlel lo.
5

6. Famkhua a láwi ta
A awm rei ve deuh deuh a, nuam pawh a tichhawm chho ve zêl a. College a zawm hlima inthlamuan
nána a lo hman ve hin Mizo zirlaite pawh awm ve nual mah se, awng a thiamin Mizo zirlaite ai mahin
hnamdang zirlaite chu a kawp tam zâwk mah a. A cháng phei chuan Mizo zirlaite mit tikham záwngin hnamdangte
kiangah a lo tãl a ni chêk ang chu : Mizo zirlaite chuan ngaimawhin an khak fo va; Shillong Mizo Welfare
pawhin an zilh hial rêng a ni.
Zirlai tam tak hian nu leh pâte, chhûngkhat hmuh phâk loha an han awm hian awm dàn chin tâwk
an hre lo va, an nunin a chhiat phah fo hìn rêng a.
Hnamdangte zîngah hian Mizo nula / hmeichhe henkhatten awm dàn tâwk an thiam lo fo hìn a;
hnam tihmélhemtu, zahawmna tibotu, hnam timualphotu an ni châwk rêng a. Chu chu hriain Mizo Welfare
pawhin hma an la char char hìn rêng a ni.
Hmélah nise Sángtei chu hnamdangte zîngah pawh kei inti ngam tùr chin, a hmeichhiatpuite pawhin
ha an tih; sum leh pai lamah nise Zoram mila duh duh nei ve thei, awngah lah mahni awng zahpui a, a theih
chen chen chu sap awng leh Mizo awng kár thlâka thusawi mi, mizo nih zak ru tlat mi, hnamdangte zînga tal
nuam timi a lo ni si a. Mizote mizona rilru aang chuan dawm thiam a har ngawt ang le.
Hun a kal zêl a; ekzam an han neih a, rizalte a chhuah meuh chuan Sángtei chuan hlawhtlinna
lâwm tùr a nei ve ta hauh lo mai le. Sángtei chiah chu Mizo awm zînga zirna lama hlawhtling lo awmchhun a ni
a. Zir hun laiin zir ha ve hle hle ni sela chuan a hlawhtling ve tùr a ni a le. Mahse tunah chuan anin awmzia a
nei ta lo; eng ang pawhin han ang leh hnuhnawh pawh nise, se bo hnua se kawngkhar tum ang chauh a ni tawh
dáwn si. A Mizo puite zawng zawng ang lo takin Sángtei chuan B.A. Kum hnihna a ekzam rualin B.A. Kum
khatna a ekzam nawn leh a ngai dáwn ta a ni.
Bung 5-na
CHHAS THAR NÊN LÈNLAI AN CHÊN
A hmingin College a han kal ve tak na a, Sángtei chuan zirlai a nih a inhre mawlh lo. Hnamdang
tlangval a kawp a, khawii thiltih khâwmna hmunah emaw an kal an kal a; class pawh a kal ha lo hle a; Zirlaite
Khualbûk aang tein a tlãn chhuak ru fo hìn a.
Hnamdang tlangval zînga tãl tãl hìn ta chu hnamdang tlangval pakhat, mi neinung tak fâ nèn
chuan hian inkawp satliah mai pawh ni tawh lovin an inngaizáwng ta a. Shillong Mizo Welfare mit tikham
záwngin Sángtei chu a tàl fo avàngin a zilh pawh an zilh fo va. Chutiang thilte chu a lo tawh avàngin Aizawl
aanga ni tin chhuak chanchin bu-ah te, kar tin chhuak chanchin bu-ahte Sángtei chanchin chu an tichhuak
uaih uaih a.
Sángtei chanchin, Aizawl ni tin chanchin bu leh kár tin chhuak chanchinbu-a lo langte chu a nu leh
pâte chuan thu tak a nih ring lovin, amah leh anni nupa tihmualpho tumna mai maiah an ngai a; an fanu neihchhun
chu hnamdang tlangval laka che mawi lo mai tùr chuan an ring phal lo. Mahse thu dik a ni miau mai si.
6

7. Famkhua a láwi ta
Fa neihchhun, kehthei dawm taka an lo dawm hin, thil sual ti pawha an rin phal loh chuan a nulat
thianghlimna, a hmeichhe nih zahawmna zawng zawng chu hnamdang tlangval lakah a humhim zõ ta si lo.
Amah hringtu nu leh pâte tán chuan awih a harin, an fanu awm dàn atán chuan an phal mawlh lo’ng le.
Chhûngte tán mai pawh ni lo, Mizo hnam pum pui tán a va pawi tak êm! Simin awmzia a nei
lo; inchhir a sawt tawh mawlh lo. Hnamdangtena Sángtei an thlìr dàn chu a va’n dang tawh dáwn êm!
Sángtei vàng ngawt pawhin Mizo hmeichhiate chuan zah an phur loh phahin, a hmeichhiatpuite chu a va
timualpho tak êm! Ama thil tihsual chu amah chauhin tuar ni se a zia zia a la awm thei tùr; mahse amah
maiin a tuar der si lo.
Hun a kal zêl a; Sángtei chuan a nun dàn a thlâk danglam chuang si lo. A Mizo puitena an zilhna
awká pawh chu a ngaithla ha duh lovin, zawm pawh a zawm chuang nahek lo.
A bialpa nèn chuan innei titih, innei chiah si lovin an khawsa a. Zirlaite Khualbûk aanga a
tlãnchhuak pawh chu haw leh ngam chi pawh a ni ta lo. Zirlaite Khualbûk aang chuan hnawhchhuahin a
awm a. Chutiang a lo nih tâkah chuan amah hmangaih avànga lunglèn leh hrehawm tam tak tuartu a nu leh
pâte beng chu a thleng lo thei ta lo va.
Tual chhûng chanchin bu-a Sángtei chanchin an chhuah chu a nu leh pâte chuan thu dikah an ring
phal lo kha a ni a; nemngheh nán an hmang thei mawlh lo. Thu taka an lâk miau loh avàngin Shillong Mizo
Welfare-a hruaituten Sángtei nu leh pâte biakhlatnain an bia a. Chuta ang chuan a ni Sangte dinhmun pawh
ring phal lo chunga an lo pawm ve tâkna chu.
A nu leh pâten an fanu, an duat êm êm, an lainat ngawih ngawih, kehthei dawm taka an dawm
hin an fanu Sángtei chanchin an han hriat chian hnu chuan an rilru a náin, an thinrim êm êm a. A nu ngat phei
chu a ap chhuak hial rêng a ni.
Chutia an fanu a lo awm tâkah chuan a rang thei ang berin an fanu chanchin ngaihven tùr chuan
Shillong tláng lamah an liam thla ve ta a. Shillong an han thlen chuan thu dik ni pawha an rin phal loh, an fanu
chanchin an lo hriat chu thu dik ngei a ni tih an finfiah ta. Sángtei chu Zirlaite Khualbûk-ah chuan a lo awm i
khaw lo mai. Hnamdang tlangval nèn khawii Mikhual Riahbûk (Hotel) hrang hrangah an lo tawm kual vêl mai
mai a lo ni a. An tawmna Mikhual Riahbûk tak pawh an hre thei ta mai lo va. Zak hle mah se, a tâwp a tâwpah
zawng Shillong-a Mizo awmten nu leh pâ anga an neih hin Mizo Welfare an pun lo thei ta lo va, anni anpuinain
an fanu chu an zawng chhuak thei ta hrãm a.
Sángtei nu chuan, “Aw... kan fanu, kan en nin loh, a hming pum pawha kan koh phal loh Sángtei,
kan hmangaih luat avàngin a hma lam hun tùr kan thlìrlâwkpui a, zirna in ha nia kan hriatah dahin, a mamawh
a sawi apiang kan tihsak zar zar a...Aw.... fanaute hi zawng hmuh hat an va awlin, an sual an va awl teh rêng
êm! Sángtei chanchin, chanchin bu-a chhuak leh mite sawi pawh awih phal lovin, mite huat phah nán kan lo
hmang a; a pawi ngei mai! Tunah zawng mi tenawm, hnam timualphotu, hnam tána uire, nung chunga thi a lo ni
ta. A va pawi tak êm!” a ti vawng vawng mai a ni.
Sángtei nu leh pâte chuan an fanu Sángtei chu tuisik a nih lai aanga amah avànga an nupa nun a
hlimzia te, khawvêl êng a lo hmuh hmasak ber uma an nupa hlimziate kha an chhui lêt lo thei lo. An fâ hmuh
chhun, an duat êm êm, a hmélhat piah lama a pian nalh pawh an lo chhuan rûk ve êm êm hin chuan tunah
zawng ahna ruamah a hruai lût a, an nupaa khumlaizâwla an ngaihtuah cháng pawhin an rilru a dam thei mawlh
lo. An tawrh hi a na êm bawk a ni. Hmana hlimna thlentu kha tunah zawng an nupa kára hrehawmna siamtu a
lo ni ta si a.
7

8. Famkhua a láwi ta
Bung 6-na
NUN HLIMNA A AWM LO
Sángtei chu Shillong tláng aang chuan Zoram lamah a nu leh pâte chuan an hruai hãwng a. Ni danga
hlim tak leh nuam ti taka a chènna in ngei pawh chu a tán chuan tàn in thim tak, hrehawm tak a cháng zõ ta.
Nu leh pâten an en dàn hrang lo mah se a nunin a zir tâk loh êm avàngin a nu leh pâte hmél êng
pawh a hmu ha ngam mai lo va. Ni danga a hian kawm hin, a hian hluite lahin an uksak lovin, ani’n a bèl
hmasa ngam bîk bawk si lo va. Y.M.A. thila thil tih khâwm nikhua-ah nise miin a chanchin an hre chiangin, a
tán han tel vena chi niin a hre si lo. |halai inkhâwm leh Kohhran thilah nise a nunin a zir loh avàngin han hnàr
ngam chi-ah a ngai lo a ni ber mai.
A hmaa nula hmélha, tituai nalh, duhawm, mite ngaihzawn rawn huai huai ni hìn kha tunah
zawng a inléngte pawh hnar lohvin an în a; thei reh takin a reh hian an reh tlawk tlawk a, a tán zawng nun
hlimna a awm hlawl lo a ni ber mai.
Hun a liam ve zêl a, nula ve nafam chu inléngte pawh a nei ve an a; mahse mi nawlpui chuan an
thinhrik ru ta tlat mai! Han thinhrik rûk loh chi pawh a ni lo : A chhan chu a pasal ang thawthânga a lo neih,
Shillong tlánga a nawmchenpui pâ lah kha natna ihbaiawm tak, tihdamna awm rêng rêng lo AIDS natnain a thi
an ti bawk si a; an thinhrik ru pawh an thiamawmna chin a awm ve bawk.
A inléng neihchhunte chu milian fâ : tun lai thaua thau, taksa chak mang si lo va fuke lian, fel vàng
ni si lo va ze zawi, thianghlim famkim si lo va intithianghlim, mahni engmah ni si lo va nu leh pâte avànga inti
miliante an ni âwk a. A tán zawng, a ngaih Vala, hming ‘á’ awm lo lah fam dairial changin, romeiah a zám ral
ta si a; nun hlimna a váng ngawt ang le.
A hian kawm hinte lah chu nungchunga thi, mahni thihna tùr ei, miten damna dawi atána an
hman hin, nuam thlâkhlelhna avànga mahni tána invit, mahni tána chakai khawrh ni ve si, mahni dài tùra
mangkháwng kam hìnte an ni a. Chû’ng mite bula chêng tam leh hlimna zawng rêng rênga vâk ta nà nâ na
chuan an thiltih ang chu a rûkin a chîng ve ta zêl a.
A thil chìn hinte chuan zawi zawiin a taksa mawina, a duhawmnate a eichhia a, a thil neih ang
angte a ui táng zõ lo va; a taksa hek thei lo lamin a cháng chánga a hralh a lo ûl ta a ni.
A hian kawm hinte ang maiin nalh tih vàng pawh ni lovin kawr bántlawn a hâk a ngai a; a inhmeh
vàng pawh ni lovin kekawr tlawn fual tak tak a hâk a ûl bawk a; dawt sawia a nu leh pâte bum a duh vàng
hrim hrim ni lovin a ûlin a ûl a; a duh vàng pawh ni lovin YMA, |halai Páwl, Kohhran huang chhûngah leng
lovin a inhria a; a inthlahrung a, a bèl ngam ta lo a ni.
Ruihtheihthil chi hrang hrang khawih láwrin, a remcháng ang ang mipa a kawp láwr a, nuam tawlin
nawmna a han zawng kual hìn a; mahse chû’ng a nuam tawlna zawng zawngte chuan hlimna a pe chuang lo.
Lungngaihna khurah a tlãn thûk tial tial a ni mai si a. Khawvêlah hlimna a hmu lo va, zawn ngaihna pawh a hre
tawh lo va, misual a nih a inhria a, amahin sual ata a tlãn chhuak thei tawh si lo.
Mite thintiháwng leh râpthlâk eltiang natna- AIDS, a tihdamna la awm rêng rêng lo chu Sángtei
chuan a kái ve ta tlat mai! Sángtei pawhin engtik aanga kai nge a nih a, eng vàng bera kai nge a nih a inhre bîk
lo. Mite chuan hnamdang tlangval a ngaih aanga kái ni-ah an ngai a, a hente erawh chuan hriau thianghlim lo
inhmanawm avànga kái a nih an ring a, henkhat lehte chuan Zoram-ah pawh nula tlangval AIDS vei an awm
ve nuk tawh a, a inphalrai deuh a, vei awm rêng pawh a ni, an ti fup hlawm a.
AIDS a vei chhan chu a enga pawh chu lo ni se, AIDS vei a nih a inhriat aang chuan a khawvêl
nun chuan hlimna a nei tawh lo. Khawvêl hun hi a êng záwngin a thlîr thiam tawh hek lo. Eng anga nasa pawhin
inchhir mah se a sâwt tawh si lo.
8

9. Famkhua a láwi ta
Bung 7-na
SE BO HNU-A SE KAWNG KHAR
Sangliana te nupa chuan mut hmunah an hun hman tawh dànte an han ngaihtuah lêt hìn a; an
tun dinhmun nèna inthlau ta lutuk chu an lungawi thei mawlh lo. In leh lo pawh an nei ha, sum leh pai nise
harsatna an tâwk lo chauh ni lovin Pawisa dahna In / hmun (Bank) hrang hrangah pawh a pawisa faiin an
dah êm ûm a; chu chang chu ni lovin an ram neihte pawh suma chantîr ni phei se chuan tam tak tùr a ni
bawk a.
Chhûngkaw pâ ber sawrkár hna lian tak thawk a ni a; chhûngkaw nu pawh Sawrkárah hna
zahawm tak thawk a lo ni lehzêl a. An fanu neihchhun Sángtei, an awmpui pakhat leh lirthei khalhtu
pakhat chauh an inah chuan an khawsa a; ei leh inah an hautak lêm lo bawk a, chhûngkaw nu hlawh
pawh ei rel nán chuan an kham tâwk viau va. Pa ber hlawh tam tham tak chu an khâwl theih mai piah
lamah chhûngkaw ro khâwmtu a nih miau avàngin in leh lo indin nghet sa vek, huan leh ram pawh nei ha
tak an ni a.
A pâ hmathlìr fin azárah Sangliana chuan khawpui hmun laili tak takah in hmun lo ram a nei
thluah a. Hmun henkhat chu an hralh tawh a, chu chu an nawmsak theihna chhan ber pawh a ni a. Sangliana
chuan a pâ, boral tawh thlarau ringawt pawh zah hle tùr a ni ang. Tih takah chuan sawrkár hna aang
ringawt chuan inkhâwl a harsat chin a awm hìn a, mi hlemhle tán lo chuan. Fiamthu-a ‘Sawrkár hna
ringawta innghah chu nghei lohna a ni, mi dik tán hausak thûr thûrna a awm lo’ an tih hi a dikna chen thui tak
a awm a ni. Sawrkar hnathawk, hnathawh dang nei pawh ni si lo, mahni fâte phai lamah Zirna In ha haa dah
thei, Pathian ram thilpek pe euh thei bawk si, khawsa sáng êm êm tho site dinhmun han hriatte hian hlemhlêtna
tel lo chuan an thei bîk awm si lo va tiin rilru hian a ngaihtuah chhunzawm fo hìn. Sawrkar hnathawkte hlawh
hi a tê ber aanga a lian ber thleng hian a hun lai mil zêla an intunnuna tâwk tùra Sawrkarin thiam taka a
bithliahsakte a ni hlawm a. Hlawh tlêmtê an lâk lai chuan thil man hrang hrang a lo hniam a; hlawh sáng an lâk
hnuin thil man a lo sáng chho ve zêl a, khâwl a harsa hle hìn a ni. Chuvàngin, ‘nghei lohna’ tih pawh a dik
viauin a lang.
Fanu neihchhun tihtakah, Sángtei chu a lungawi loh leh a nawm loh mawlh an hlau va, a duh
apiang an tihsak a. A duhzáwng a sawi piah lamah a lawmzáwng tùr nia an hriat te, a duhzáwng leh ngainatzáwng
nia an rinte an tihsak reng bawk a. Hrehawm hre lovin an siam hi a ni ber a.
Sum lamah lungkham buaina tùr nei lo mah se; hmangaihtu nu leh pâ tán chuan an fanu neihchhun,
an hmangaih ngawih ngawih nun khaw lo taka a han awm ta mai chu an rilru pawh a na takzet a; an nupa rilru
kaptu ber pawh a ni lo thei lo. Pathian Lehkha Thu pawhin, “I ro awmna apiangah i rilru pawh a awm ang,”
(Matthaia 6 : 21) a ti rêng a. Nu le pâte tán chuan fâte hi ro an ni si a. An fanu mualphona zawng zawng chu
an neihnunna avànga hliah khuh theih nise an ti ngawih ngawih ngei ang. Mahse, tui baw hnu a ruh leh theih
tawh si loh.
A insiamhat theihna a nih beiseiin anni anga harsatna tâwk enkawlna hin hmun hrang hrangah an
dah hìn a. Hun rei lo tê chhûng chu nun kawng dik han zawh ve hìn mah se, a nun hluiah bawk a kir leh hìn
a. Chhandamna zawngin Camping-ah lût chamchi mah se rei a daih ngai bawk si lo.
An fanu duat hin tak chu Sangliana te nupa tán chuan khumlaizâwla an nupa rùmtîrtu, khawtláng
lakah pawh tikiltawihtu, zahna siamtu a lo ni ta si a. Chhanchhuah tumin kawng hrang hrang dap ve bawk hìn
mah se khawvêlah chuan an beidawng takzet tawh a. Sap thufing pakhat - ‘tihdam aiin inven a ha zâwk’ tih
chu a dikna an hmu chiang ngawt ang chu. Theihtâwpa an beih hnu pawhin an fanu chu nun tharin a nung thei
tawh bawk si lo va, an beihna zawng zawng an hlawhchham tâk zêl si-ah chuan an beihna zawng zawngte
pawh chu se bo hnu-a se kawngkhar ang chauh a lo ni ta.
9

10. Famkhua a láwi ta
Bung 8-na
FAMKHUA A LÁWI TA
Chhûngte tán chuan Sángtei natna dik tak chu mi hnêna han sawi ngam chi pawh a ni lo. Nun
inthlahdah avàng ngawta AIDS han vei ngawt chu chhûngte tán chuan a zahthlâk tâwp rêng a. Vânduaina
avànga AIDS vei lo awm tate chu ‘vânduai vàng’ a la ni tal a.
Mi neinung chhûngkua an ni hlauh va, ei leh in ha dawng theiin a awm a, a taksaa AIDS natna
hrik awm chuan hna thawk ve reng mah se a taksain a tuar nasa lo hlauh zâwk a. Mahse, damdawi, damna tak
tak tùr awm ta lo chu hat chhuah lam aiin a khumbet tial tial a. Natna chi hrang hrangin a bawh a, a hritláng
khawsik a reh thei lo va, Chuap lam natna (Pneumonia) natnate a han vei a, HIV positive a nih miau avàngin
chû’ng natnate chu do lêt tùrin a taksaa natna do lêttu, AIDS natna hrikin a ei chhiat tawh avàngin natna rêng
rêng a do hneh ta lo va; chaw a ei thei hek lo va, a cher chhe zõ ta!
Hmangaihtu, hringtu nu leh pâte tán chuan Sángtei chu hmuh a hrehawmin a va han lainatthlâk
lehzual dáwn êm! Changkânna ûmin lunglèn pawh sawi hlei thei lovin an fanu Sángtei chu Zirlaite Khualbûk-
ah an dah a; mahse nu leh pâte hnuaia a awm tâk loha zalèn nia a inngaihna chuan sualna tuipuiah a zuan luhpui
ta si a. Nu leh pâte tán chuan Fanaute hi Lalpa laka kan rochan, rila rah ngei an ni si a, kan kianga an awm
tluka hlu a awm lo an lo ti fo rêng a. Changkànna ûmin hmanhlel mah ila, rila rah fanaute sualna khura an pil si
chuan awmzia a nei si lo.
Sángtei zawng a vânduai a ni e. Chhûngkua nuamsain duh tin thlangin, duh tin nei thei mah se, a
hun tâwp lamah erawh zawng a thlan loh tùr kawng a thlan tâk avàngin mi khawngaihthlâk tak a lo ni. A nunin
zir se zawng nuamsa, hlim taka engmah ngaihtuah buai lo va awm thei tùr chu a ni asin.
Thih ngamin a na reng a; mahse miten an thinhrik a, tlawhtu pawh a hmu mumal vak lo. Mi lian fâ
ni mah se a natna chuan mi a tirali êm atin a ni. Kohhran lamin a taksa lam damna dìlpui hìn mah se awmzia
a nei lo; a thlarau damna atán nise Pathian hnênah an dìlpui chamchi reng a.
A damna tùrin khawvêlah beisei tùr awm hek lo, a nu leh pâte pawhin awngaidamthei nia an
sawi chu koh loh aram pawh an nei mang lo. An lirthei neihin an hruai a, an thlah lehzêl bawk a. Nimahsela,
awngaina dawng tam hle mah se, a taksa chuan dam ni hmél a hmu thei chuang lo.
Sángtei nu leh pâte pawhin an han ngaihtuah lêt vang vang hìn a, tihsual lian tak neiin an inhria :
Pathianin fanau malsâwmna a pêk chhun chu Amah, a petu kuta hlân lovin, an neih rosum hmachhuanin an
enkawl a, a tâwpah beidawnna chuan o thli haw tùr ang maiin a hual thim khup a. Amah, a petu hnêna tlûk
luhpui nacháng an hriat meuh chuan a thlarau damna bâk beisei tùr an nei tawh lo.
Zahngaithei, tlai ngai lo Pathian chu a hun takah a che ta. A mite awngaina chu Pathian hian a
chháng lo ngai lo rêng a ni. Sángtei chu Kohhran Upa pakhat hian a awngai a, chutah chuan a inhmu chhuak
ve ta a.
A inhnît hlawp hlawp a; a taksa a chauh êm avàngin inhnît reng tùrin aw chhuak tùr pawh a nei
tawh mang lo. A nu leh pâ, Pathian hnênah ngaihdam a dîl mawlh mawlh a; a mittui a tla zawih zawih reng a;
aw ráwl pawh a nei tawh mang lo va; a sualna zawng zawng chu puangin amah Siamtu hnênah chuan ngaihdam
dîlin zawitê hian a awngai mawlh mawlh a. A hatlai hun zawng zawnga Pathian tán thawk lo va, sual lam
ûma mahni nawmsip bawlna lam hlira a lo tlãn chu a inchhir takzet a. A nun anga halaite, tu pawh nung rêng
rêng lo tùr leh hatlai hun kan neih laia Pathian rawngbâwl tùr kan nihzia a sawi mawlh mawlh a.
A nu leh pâte, a chhûngten an kil bial laih reng a, henawm khawvéngte pawh thãwm nei mang
lovin an in zau takah chuan an hu ngawi nghiai hlawm a. Amah lah chu a phun sep sep reng a, a awng a
zawi tial tial a, a hun hnuhnung rei lo tê chu ap chunga Kraws kawng zawh nán a hmang a, a phun sep sep
a, a awng erawh chu a hriat theih si lo. A lukham an kam sàn ár chu an pheh thlâksak a, a tán khawvêl a
awm tawh lo va, natna leh lungngaihna nei tawh lovin a Lalpa hnêna châwl kumkhua tùrin Famkhua a láwi
ta a ni.
ellishpachuau160220001100pmAvl
10