1. OS ESPAZOS DO SECTOR PRIMARIO

2. OS ESPAZOS RURAIS
Espacio rural = territorio onde se desenvolven as actividades agrícolas,
gandeiras e forestais do ser humano, na actualidade, xunto con outras
como recreativas, industriais e de servizos.
Diversidade de espacios rurais en España é resultado de diferentes
factores físicos e humanos

3. 1.. FACTORES FÍSICOS E HUMANOS DO
ESPAZO RURAL
1.1 Factores físicos: o medio natural
- Factores físicos  gran influencia:
Relevo: elevada altitude media
(Meseta) e abundantes pendentes que
conleva á erosión e dificulta a
mecanización.
Clima: chuvias escasas e irregulares,
tormentas e sarabia frecuentes,
temperaturas extremas
(continentalidade)  dificultad
agricultura.
Solos: calidade mediocre.

4. 1.2 Factores humanos: estructura agraria.
- Estructura agraria tradicional: man obra numerosa, pequena e gran
propiedade, intensiva con escaso desenvolvemento tecnolóxico 
baixos rendementos  autoconsumo e mercado interior reducido.
- A partir anos 60  cambios  estructura agraria actual: poboación
escasa e envellecida, aumento tamaño explotacións, avances
tecnolóxicos  aumento rendementos  especialización rexional e
mercado globalizado.
- Evolución  3 cambios nas estructura agraria:
a) Cambios demográficos: diminución pob. agraria no S. XX (de 63 a
6%) pero con diferencias entre rexións + urbanas (Mad, PV) e outras +
rurais (Castela, Galicia). Descenso por éxodo rural por mecanización e
por baixas rendas do campo  despoboamento do rural (interior) e
envellecemento poboación.
Nos próximos anos  2 tendencias: continuación disminución
(xubilacións, desaparición explotacións peq por falta competividade) e
certo rexuvenecemento da poboación agraria (por falta traballo nas
cidades e subvencións UE).

5. b) Cambios na explotación, propiedade e tenencia da
terra:
- Explotación = todas as parcelas explotadas por un mesmo produtor agrario
ainda que estean separadas e independentemente de quen sexa o seu
propietario.
En España diminúe o nº. explotacións pero aumenta tamaño (24 ha), pero
as excesivas parcelas dificulta mecanización e perdas de tempo.
- Propiedade: refírese ao dono da terra. En España aumenta o tamaño medio
das propiedades por diminución pequenos propietarios pero escaseza de
propiedades de tamaño medio. 2 grandes tipos de propiedade:
 Gran propiedade ou latifundio (+ 100ha) = 50 % terras e só 1 %
propietarios. Domina en Andalucía, Estremadura, Cast. Mancha,
Latifundio  absentismo propietario, cultivo extensivo, baixa
productividade, gran nº de xornaleiros e analfabetismo. Algúns 
empresas capitalistas.
 Pequena propiedade ou minifundio (- de 10 ha): = 10% da terra e + da
½ dos propietarios. N da Península (Galicia) e Valencia. Minifundio 
agricultura competitiva por baixos ingresos  escasa modernización e
tende a desaparecer a pesar elevado grado de agricultura a tiempo parcial.

6. Distribución propiedade agraria por provincias

7. - Réxime de tenencia: grao de
dominio sobre a terra
- tenencia directa cando
propietario e empresario agrario
son a mesma persoa (73 % en
España, sobre todo en
pequenas propiedades) e
- tenencia indirecta cando
propietario cede uso da terra
a outra persoa a cambio dunha
porcentaxe colleita (parcería) ou
o pago dunha renda
(arrendamento).
c) Cambios nas técnicas:
numerosas dende 1960 
mecanización, selección
sementes e razas gandeiras,
fertilizantes químicos…
intensificación produción e
rendementos.

8. 1.3 Factores humanos: poboamento e hábitat rural.
a) Poboamento rural = núcleos de pob de menos de 10.000 hab, 2 subtipos:
 Núcleos rurais: - de 2.000 hab.
 Núcleos semiurbanos: entre 2.000 e 10.000 hab.
- Definición imprecisa xa que existen núcleos rurais con pob. superior (Sur
P.I) e cidades que non alcanzan esa cifra, polo que mellor criterio son as
actividades predomiantes (actividades primarias = núcleo rural,
actividades secundarias e terciarias = núcleo urbano).
- 2 grandes tipos de poboamento rural: disperso e concentrado.
a.1) Poboamento disperso: casas separadas de outras e rodeadas por terrras cultivo,
prados, bosques. Típico periferia peninsular (Galiza, Asturias, PV, Cat, Val), Bal e
Can. 3 Subtipos:
 Disperso absoluto: ningún tipo de agrupación  espacios reducidos de
montaña (explotacións gandeiras e agrícolas…). Cornixa cantábrica e Prepirineo.

9.  Concentrado laso: peq. agrupacións de casas  aldeas e
parroquias (ó redor igrexa). As casas non estan rodeadas por campos
pero si separadas de outras.
 Disperso intercalar: son casas rodeadas polo seu propio agro,
espalladas entre núcleos concentrados, mantendo certa relación
(parroquia, concello, mercado). Orixe: crecemento poboación e
explotación novos terreos de cultivo ou pastos. Predominio no N
peninsular (Galicia, caserío vasco, casona asturiana) e costa
mediterránea (masía cat, Va, Bal), interior andaluz (cortixo)…

10. a.2) Poboamento concentrado: vivendas agrupadas, independentemente do
agro. Predomina no interior peninsular  núcleos peq-medianos no interior
peninsular setentrional (submeseta N, val Ebro), e núcleo med-grandes, moi
distantes entre si, na zona meridional (Mancha, Est, And e zona seca Ebro). 2
subtipos:
 Lineal: casas dispostas ó longo dunha vía de transporte.
 Apiñado: casas agrupadas ó redor dun núcleo, de forma regular ou
irregular.
- Actualmente o poboamento rural  transformacións:
 Interior: diminúe tamaño núcleos por éxodo rural  intento de
revitalización, recuperando actividades tradicionais ou fomentando novas
(industrialización, turismo rural).
 Costa: aumento poboamento (ocio)  urbanizacións, chalés, hoteis 
pérdida carácter agrario.
 Áreas periurbanas: aumento de poboamento  extensión
economica(polígonos industriais…) e residencial (urbanizacións) da cidade
 continuo urbano decae o seu carácter agrario.

12. Materiais
Casa de pedra
Periferia peninsular (NO, N,
e litoral levantino e andaluz)
Baleares e Estremadura
Casa de madeira
entramada
Estructura madeira
enmarcando pedra ou
ladrillo
País Vasco, Segovia,
Guadalajara
Casa de barro
Barro cru ou mesturado con
palla, e secado ao sol, en
bloques (adobe) ou entre
paneis de madeira (tapial).
2 mesetas, val Ebro, Val e
Mur cia e val Guadalquivir

14. Plano da casa
en relación coa actividade
agraria
Casa bloque
Todas dependencias baixo
mesmo
teito (vivenda, cortes…)
Casa a rentes do chan
1 piso, a veces cunha única
habitacion(palloza galega) outras
veces con
varias (vivenda e usos agrarios)
Casa en altura
Varias plantas: normalmente
Baixa (corte, almacen, cociña)
e superior (vivenda)
Casa composta
Varios edificios (vivenda,
corte…)
ao redor de patio interior (masía,
cortixo)
- Recentemente  transformacións no hábitat levou ao abandono
vivendas tradicionais e sustitución por outras novas con fins turísticos e
segundas residencias que imitan modelo urbano (chalé)  ruptura ca
paisaxe, feismo e perda patrimonio cultural  tendencia actual de
conservación e protección dos estilos tradicionais de cada zona.

16. 1.4 Factores humanos: Política agraria.
- Política  repercusións directas no espazo rural.
- feito fundamental: incorporación na CEE (futura UE) en 1986  adopción
Política Agraria Común (PAC).
- Evolución política agraria en España: 2 fases:
a) Desde S.XIX a PAC: 3 actuacións fundamentais:
 Propiedade da terra: concentración en moi poucas mans  intentos
de equilibrar un pouco a súa propiedade  desamortizacións do XIX, reforma
agraria da IIª República e colonizacións e extensión regadío no franquismo 
resultados nulos ou moi limitados.
 Tamaño das propiedades: ou moi pequenas (minifundio) ou moi
grandes (latifundio)  lexislación sobre grandes propiedades (leis para
estimular a posta en cultivo de grandes propiedades incultas) e concentración
parcelaria  inicio en 1952 para diminuir o minifundio  concesión a cada
propietario dunha sóa parcela ou unhas poucas concentrando así as que tiña
antes (mesma extensión e tamaño)  Fixación unidade mínima de cultivo en
cada zona. Concentración parcelaria  menos parcelas, pero + grandes e
regulares. Afectou + as áreas de monocultivo de secaño e menos ás
minifundistas de N e Levante.

18.  Proteccionismo comercial:  aranceis ós productos agrarios
estranxeiros  evitando competencia e protexendo productos
nacionais.
b) Política Agraria Comunitaria (PAC): a partir entrada España na U.E
(1986)  política agraria española  efectos:
 Introdución española no mercado interior comunitario 
permitiu  prezos productos agrícolas españois para equipararse aos
europeos.
 Liberalización comercio coa UE  desmantelamento aduanas
cos paises comunitarios  adopción preferencia europea, mesma
tarifa exterior para productos agrícolas de países fóra da Unión e acceso
de productos españois a un mercado de 450 millóns de consumidores.
 Modernización sector primario (para acadar estas metas)  
productividade, calidade e competitividade coa axuda de fondos
estructurais (fondos aportados pola UE para acadar media
comunitaria) = FEOGA (Fondo Europeo de Orientación e Garantía
Agraria) e FSE (Fondo Social Europeo)

21. - Pero PAC tamén tivo efectos negativos  problemas:
 Elevados prezos dos productos europeos fronte os do mercado
mundial  falta competitividade  necesidade de reducir prezos
agrícolas.
 Existencia de excedentes (cereais, viño, leite, carne…) debido alta
tecnificación agrícola  establecemento de cotas de producción e
reorientación hacia productos non excedentarios.
 Deterioro medio ambiente pola intensificación produción  uso
productos químicos (plaguicidas, pesticidas,…)  necesidade de fomento
agricultura ecolóxica.
 Despoboamento áreas rurais e desaparición paisaxes agrarias
tradicionais  fondos de desenvolvemento rural (FEDER)  mellora
infraestructuras e explotacións.
- Problemas tamén en canto as rexións. 2 tipos de consecuencias:
 Problemáticas, en rexións que contan con producións
excedentarias na UE  pouco competitivas con outros países da Unión
(ex: Cornixa Cantábrica con carne e leite, con respecto a Holanda,
Dinamarca, ou interior con cereais, con respecto a Francia, Italia…).
 Positivas, en rexións con productos deficitarios na Unión (ex:
productos horta levantina, viño,…).

22. 2. USOS DO ESPAZO RURAL .
- Distribución espacial usos agrarios tradicionais en España:
a) Uso agrícola (terreos cultivo) (32 %).
b) Uso gandeiro (pastos e prados) (15 %).
c) Uso forestal (montes explotados) (35 %).
d) Outras superficies (terreos incultos, ríos e lagos…) (18 %).
- Transformacións recentes:  agricultura,  gandería e explotación forestal
mantense estabilizada, novos usos espazo rural (residencial, industrial,
recreativos…).

24. 2.1 Actividade agraria.
- Trazos agricultura tradicional: policultivo,
técnicas atrasadas, sistemas extensivos,
numerosa man de obra  baixos
rendementos  autoconsumo e pouca
comercialización.
- Transformacións recentes aumento dos
rendementos e aumento da comercialización
nacional e internacional.
a) Transformacións na estructura agraria
 Especialización da agricultura en mellores
productos de cada rexión.
 Técnicas modernas: mecanización
(tractores, colleitadoras) por enriba de
necesidades, pesticidas e fertilizantes,
sementes seleccionadas e cultivos
tranxénicos (manipulados xeneticamente
para facelos + resistentes), emprego de
novas técnicas de cultivo  invernadoiros,
cultivo en area, cultivos hidropónicos (sen
solo, en grava, area ou cinza alimentados por
sales inorgánicas).

25.  Aumento agricultura intensiva fronte a estensiva: debido a 2 razóns:
Ampliación
regadío
2 tipos:
-Intensivo: aire
libre ou
invernadoiro.
2 ou 3 colleitas
anuais. Froitas e
hortalizas
-Extensivo: 1 sóa
colleita.
Cultivos
industriais
e forraxe
Distribución:
Escaso no N
húmido.
Destaca en área
clima
Mediterráneo.
Sobre todo
no litoral
mediterráneo
(intensivo) e no
interior
Peninsular
(extensivo)
Vantaxes:
Economicaa
(aumento rendas),
Sociais (mellora
nivel vida)
Demográficas (fixa
poboación
no rural e evita
éxodo)
Culturais (mellor
preparación
profesional)
Problemas:
Uso de sistemas
moi
consumidores de
auga
Sobreexplotación
recursos hídricos
(ríos
e acuíferos).
Contaminación
ambiental
(fertilizantes)

26. Diminución do barbeito
(descanso da terra)
Causas: expansión medio barbeito (reducir descanso
con colleita primaveral),uso fertilizantes e regadío
Obstáculos á redución: PAC  para acceder á axudas
de certos cultivos excedentarios  deixar en barbeito
grandes superficies   barbeito nos últimos anos
Extensión: escaso no N e no baixo val Guadalquivir
Alto no interior e, sobre todo, oeste da Meseta
(malos solos)

27. b) Producción agrícola: (57% total), compoñentes:
 CEREAIS:
- 37 % terras cultivadas.
- Inclúe destinados á alimentación humana (trigo, arroz) en
retroceso, e os destinados á alimentación do gando (cebada, centeo,
millo…) en avance.
- Área de cultivo: secaños do interior peninsular, alternando con
barbeito e leguminosas, agás millo e arroz (necesidade de auga)
 España Húmida e zonas encharcadas.
- Melloras técnicas   producción, pero PAC  cotas de
producción, reducción prezos e axudas

28.  LEGUMINOSAS:
- Consumo humano (fabas, lentellas, garabanzos) ou alimentación
gando.
- Área de cultivo: similar a cereais, rotando con estes, xa que
leguminosas = cultivo de descanso ou semibarbeito (nitroxenan a
terra).
-  producción (agás lentellas) por dificultades mecanización e baixos
rendementos. PAC  subvencións a leguminosas   extensión nos
últimos anos.
 VIDES:
- Cultivo arbustivo de secaño  uvas para alimentación e, sobre todo,
elaboración de viño.
- Área de cultivo: Castela A Mancha =porductor principal. Existen
outras de menor extensión pero de maior calidade e demanda (Rioxa,
Ribera do Douro, Rías Baixas galegas, Xerez, cavas cataláns…).
- Normalmente baixos rendementos por ocupar grandes extensións.
- PAC  reconversión do sector hacia variedades de maior calidade e
mercado (Denominacións de orixe)  subvencións e primas para
abandonar áreas de peor calidade.

30.  OLIVEIRA:
- Cultivo árboreo resistente á seca estival  oliva de mesa e aceite.
- Área: sur peninsular (Andalucia e Extremadura), sobre todo Jaén e
Córdoba.
- Expansión superficie grazas á subvencións UE. Sen embargo
producción variable alternado boas e malas colleitas, alternacia algo
correxida por melloras técnicas (fertilización, plaguicidas, rega por
goteo).
- Hoxe en día, poducción de aceite de oliva é a maior do mundo (40%)
pero enfróntase a algúns problemas: elevados prezos, sufrindo
competencia de aceites + baratos  fomentar venda de variedades de
alta calidade (virxe). Ademáis PAC impuxo cotas de producción e
reduciu axudas.

31.  PRODUCTOS HORTIFRUTÍCOLAS:
- Destinados a consumo en fresco ou conservas.
- Áreas productores: regadíos peninsulares (litoral mediteráneo e vales
do interior) e insular. Cultivos á aire libre ou invernadoiros.
- Producción, tradicionalmente para autoconsumo, experimentou
crecemento enorme  exportacións  elemento fundamental da
balanza comercial española.
 CULTIVOS INDUSTRIAIS:
- Requiren unha transformación industrial para o seu consumo
(xirasol, remolacha, algodón e tabaco).
- Área productora: parte S da península (CM, And e Ext) agás coa
remolacha (val do Douro).
- Producción relacionada directamente coa industria  intensa
capitalización e supervisión por parte das propias industrias.
- Xirasol aumentou a súa extensión, en sustitución do barbeito e grazas
a subvencións UE, reducidas recentemente.
- Remolacha aumentou producción (industria azucreira) e algodón e
tabaco sometidos a cota de producción (o tabaco reduciuse na
actualidade por loita contra tabaquismo)

32.  CULTIVOS FORRAXEIROS:
- Alimentación animal (alfalfa).
- Área de cultivo: metade septentrional da península e regadíos.
- Producción e superficie aumentaron dende 1950 debido a  demanda
productos gandeiros.

36. 2.2 Actividade gandeira.
- Gandería tradicional = coexistencia de diversas especies na mesma
explotación, en explotacións pequenas, que usaban técnicas atrasadas,
sistemas extensivos (pastos e prados, trashumancia)  moito espazo e
necesidade de man de obra e pouca rendibilidade.
- Gandería tradicional experimentou transformacións   rendementos.
a) Cambios na estructura gandeira:
 Especialización na produción de carne ou de leite 
sustitución de razas nacionais por outras estranxeiras seleccionadas.
Non obstante estase producindo certa recuperación razas autóctonas
(ovino e caprino) grazas ás subvencións UE.
 Aumento mecanización e tamaño explotacións  
rendementos.
  ganadería intensiva fronte á extensiva (dependente medio
físico, en prados e pastos naturais, sobre todo no Norte). A intensiva =
non dependente do medio físico, en cortes ou mixta, é alimentada con
pensos, incrementouse moito, sobre todo en zonas próximas a centros
de consumo (cidades).

37. - A pesar de cambios, subsisten tamén problemas na gandería española:
 Escasez de alimentos para gando: por escasas precipitacións 
escasos pastos, excepto na España húmida ou nas áreas de montaña da
metade norte  elevada dependencia de forraxes e pensos  fortes
subidas de prezo.
 Tamaño inadecuado de moitas explotacións gandeiras, a pesar de
crecente concentración.
 Competencia na UE por parte doutros países excedentarios
(Dinamarca, Holanda…)  establecemento de cotas de produción para
leite e carne, ampliadas na última reforma da PAC, pero acompañadas
con baixadas de prezos.
 Sanidade animal: que aínda que mellorou, seguen presentando
brotes epidémicos  restricción nas exportacións pola estricta
normativa comunitaria.

38. b) Produción gandeira:
- Aumentou a súa participación na produción agraria total (42%), con
zonas incluso onde supón + do 60 % (franxa norte: Galiza, Asturias,
Cantabria, Euskadi…), debido sobre todo, a un asombroso aumento do
consumo en España de productos gandeiros (carne, leite, ovos…) dende
1960.

39. - Compoñentes:
 Gandería bovina:
- Destinada a produción de carne e
leite.
- O bovino destinado a leite
localízase no N peninsular
(extensivo e mixto) e nos arredores
das cidades (intensivo) por amplo
mercado e fácil transporte.
- Bovino destinado a carne
localízase en zonas montañosas, e
montes de devesas das penechairas
occ e de S. Morena (extensivo).
- Problemas: competencia de
outros países comunitarios, doutras
carnes + baratas (porco, ave…) e
fortes excedentes de carne e leite na
UE  cotas de produción,
aumentadas na última reforma da
PAC (a cambio baixada de prezos)

40.  Gandería ovina:
- Destinada a produción carne,
leite e queixos (manchegos)
- Localización: secaños do interior
peninsular, diminuindo a súa
densidade cara levante e sur.
- 3 tipos de explotación:
a) Trashumante: desprazamento
estacional do gando entre pastos
de inverno e verán.
b) Estante: subsidiaria da
agricultura e con rendementos
variables.
c) Cortes: ceba de cordeiros 
maiores rendementos.
- Problemas: persistencia
explotacións tradicionais, con
ovellas de mala calidade 
axudas da UE e altos prezos 
extensión explotacións

41.  Gandería porcina:
- Destinada ao consumo en fresco (carne) ou de embutidos.
- Variacións na localización:
a) Réxime intensivo e industrial (razas estranxeiras e pensos) 
Cataluña.
b) Réxime extensivo (razas autóctonas de calidade = cerdo ibérico) 
Estremadura e Salamanca.
- Problemas: fortes oscilacións de prezos.
 Gandería avícola:
- Produción de carne e ovos (polos, pavos, avestruces…)
- Localización: NE peninsular (Cataluña e Aragón) e Castela e León sobre
todo, onde predomina explotacións intensivas e industriais (razas
estranxeiras e pensos importados).

43. Actividade forestal.
- Terreo forestal ocupa case 17 millóns de ha
en España, das cales 14 millóns
corresponde a superficie arbolada,
formada tanto por frondosas (faia,
carballo, eucalipto…) e coníferas
(piñeiro…).
- Destino de produción: serradoiros, chapas,
pasta de papel e resina e cortiza (tapóns,
España = 2º productor mundial).
- Áreas de produción: NW e franxa
cantábrica e Huelva.
- Produción de madeira aumentou
notablemente pola forte expansión de
especies de rápido crecemento. Aínda así
é insuficiente  importación da cuarta
parte das necesidades de madeira 
efectos negativos para balanza comercial.
- Problemas: deforestación por talas
indiscriminadas, incendios…  pol
forestal  protección do bosque,
aumentar a súa extensión
(repoblacións…) e aumentar usos
recreativos.

44. 2.4 Novos usos do espazo rural.
- O espazo rural está diversificando as súas actividades, en relación coas
novas demandas sociedade postindustrial. Novos usos:
 Residenciais: vivendas secundarias para fins de semana e vacacións,
e tamén residencias principais nas áreas próximas a grandes cidades ou
con facilidade de transporte, por menor prezo do solo.
 Industriais: debido ao desprazamento de industrias hacia
localizacións rurais (máis baratas en solo e rentables en emprego), á
mellora vías comunicación, e o desenvolvemento da industrialización
endóxena (basada en materias primas e artesanías autóctonas).
 Turísticos: vilas ou lugares atractivos, en relación a aumento de nivel
de vida e tempo libre.
 Recreativos: deportes, aficións, destaca a caza (Castelas,
Estremadura…).
- Consecuencias: 2 tipos:
 Positivas: contribúen á recuperación das economías rurais, ata agora
moi depenedentes do sector primario.
 Negativas: degradación espacios naturais, e aumento da
competencia por certos elementos (auga…)  políticas de ordenación
territorial.

45. 3. PAISAXES AGRARIAS.
- Paisaxe agraria = morfoloxía que presenta o espazo rural, resultado da
combinación de medio natural (factores físicos) e actividades agrarias
(factores humanos).
3.1 Paisaxe agraria da España húmida.
- Situación: N e NO peninsular.
- Medio físico: relevo accidentado e clima oceánico húmido todo o ano.

46. a) Estructura agraria:
- Poboación, tradicionalmente, moi numerosa  éxodo rural por
baixos ingresos  poboación envellecida e poboamento disperso e
intercalar.
- Predominio peq propiedade (minifundismo), afastadas 
imposibilidade mecanización e baixos rendementos  impulso de
concentración parcelaria.
- Usos do solo principalmente gandeiros.
b) Agricultura:
- Superficie pouco extensa.
- Agricultura de secaño, por abundancia chuvias.
- No pasado, predominio do policultivo (hortofrutícola, millo, patacas,
vides…) en pequenas hortas ao lado das casas, para consumo familiar e
parte para vender no mercado. En terras de peor calidade  cultivo de
cebada, centeo e pastos para gando.
- Na actualidade desaparición policultivo  especialización en cultivos
de horta, vides ou plantas forraxeiras (alfalfa, trevo  alimentación
gando vacún) e introdución novos produtos (flores, kiwi…).
- Problemas estructurais: minifundismo, envellecemento poboación e
ausencia tecido industrial.

47. c) Gandería:
- Actividade ec + importante. Favorecida por condicións climáticas
(oceánico) por demanda urbana productos gandería e por éxodo rural.
- En Galiza predomina a peq e mediana explotación familiar. Na franxa
cantábrica (Ast, Cant…) explotacións máis grandes e modernas.
- Problemas: Moitas explotacións de peq tamaño e anticuadas, gran
dependencia das industrias lácteas, competencia doutros países UE, o
problema dos excedentes e imposición cotas.
d) Explotación forestal:
- Actividade importante. Destinada a mobles e pasta de papel.

48. Paisaxe agraria da España interior.
- Situación: 2 mesestas e depresión Ebro.
- Medio físico: Relevo cha de elevada altitude media (Meseta). Clima
mediterráneo continentalizado  escasas chuvias estivais e
abundantes xeadas invernais.
a) Estructura agraria:
- Éxodo rural nos últimos anos  despoboamento e abandono de
terras  poboamento concentrado en vilas, pequenas (vales Douro e
Ebro) e grandes na metade sur peninsular.
- Sist propiedade variado: minifundio (Val do Douro e Ebro) atenuado
por concentración parcelaria e éxodo rural), latifundios (Salamanca,
Burgos, Castela A Mancha, secaños aragonés e estremeño).
- Usos do solo variados.
b) Agricultura:
- Secaño na meseta e zonas non regadas do Val do Ebro  cultivos
extensivos: cereais, vides, oliveiras. Actualmente sustitución de trigo
(maioritario no pasado) pola cebada e cambio de barbeito por
semibarbeito, con xirasol (cultivo de descanso), ou desaparición
barbeito grazas ao regadío e fertilizantes. Dominio de cereais en
Castela-León e oliveiras e viñedos (CM, Ara, Est, A Rioxa e Navarra).

49. - Regadío: Aproveitamento intensivo, tradicionalmente cerca dos ríos e
vilas  verduras e hortalizas para autoconsumo. Na actualidade  regadío
grazas ao uso auga (encoros e acuíferos)  cultivos industriais (remolacha,
tabaco), forraxeiros (alfalfa, millo) e hortofrutícolas (Val de Ebro).
c) Gandería:
- Gandería ovina en secaños casteláns e V. Ebro. En Castela León  vacún
en cortes para leite. Dominio do porcino cerca de centros urbanos.
- Estremadura e parte Salamanca destaca a devesa = explotación
agrogandeira con dominio tradicional gandeiro (ovino, porcino e bovino) e
explotación forestal (aciñeira e sobreira). Na actualidade  vacún, a
agricultura mecanizada nas áreas de mellores solos e usos non agrícolas
(caza…).
d) Explotación forestal: nalgunhas áreas (Soria…)

50. Paisaxe agraria mediterránea.
- Situación: litoral e prelitoral mediterráneo, Val Guadalquivir e Baleares.
- Medio físico: relevo accidentado e clima mediterráneo costeiro  precipitacións estivais
escasas.
a) Estructura agraria:
- Poboación numerosa tradicionalmente dispersa  concentración (+ servizos).
- Propiedade moi fragmentada nas zonas de regadío. Nos secaños  propiedades peq e
medianas en Valencia e Murcia, medianas en Cat, e grandes en Andalucía occ.
- Usos de solo diversos.
b) Agricultura:
- Regadío: favorecido por factores (temp suaves, elevada insolación, solos apropiados,
elevada demanda)  produción hortofrutícola (aire libre e invernadoiros), froitos
tropicais (chirimoia e aguacate) nas foxas de Málaga e Granada por suavidade invernos.

51. - Secaño: val do Guadalquivir e zonas prelitorais accidentadas (cereais,
vide, oliveiras…).
c) Gandería:
- Bovina e porcina en Cataluña por demanda urbana.
- Ovina e caprina nos secaños.
- Toros bravos en val Guadalquivir.

52. Paisaxe agraria de montaña.
- Medio físico: relevo de elevada altitude e
fortes pendentes e clima con chuvias
abundantes e invernos fríos (neve).
a) Estructura agraria:
- Baixas densidades de pob  poboamento
disperso en pequenos núcleos nos vales 
tendencia á concentración en vilas maiores
no fondo dos vales.
- Dominio peq propiedades, separadas entre
si. Tamén montes e praderías de propiedade
municipal e explotación veciñal.
- Usos do solo diversos e complementarios:
agrícultura no fondo dos vales, explotación
forestal nos bosque de vertentes e gandería
nos prados dos cumios.
b) Agricultura:
- No N no fondo dos vales  cultivos de
horta.
- No Levante e S, en vales e vertentes 
socalcos (oliveiras, amendoiras…).

53. c) Gandería:
- Réxime extensivo.
- No N domina a gandería ovina e bovina en claros dos bosques e
praderías dos cumios.
- Na montaña mediterránea domina a ovina  transhumancia local
entre val e cume.
d) Explotación forestal:
- Aproveitamento de leña como combustible e industria madeira
(eucalipto, castiñeiro, piñeiro…).
Paisaxe agraria de Canarias.
- Medio físico: relevo accidentado volcánico e clima cálido todo o ano con
escasas precipitacións.
a) Estructura agraria:
- Poboación rural en retroceso pola atracción sector terciario (turismo).
- Poboamento concentrado laso  aldeas e caseríos.
- Propiedade variada: pequenas propiedades en zonas medias e altas do
interior e grandes nos regadíos costeiros.

54. b) Agricultura:
- Áreas litorais: predominio do monocultivo de exportación (plátano,
tomate…), cultivos de invernadoiro (pemento…), e novas plantacións
tropiacais (papaia, mango, piña…).
- Áreas medias e altas: agricultura tradicional de secaño para
autoconsumo (vide, pataca, trigo en retroceso).
c) Gandería:
- escasa  ovina e caprina asociada á agricultura.
d) Explotación forestal:
- Madeira de piñeiros. Laurisilva  carbón e soportes de cultivos
(varas…)

55. 4. DINÁMICAS RECENTES DO MUNDO RURAL
- 2 tipos: problemas e medidas de ordenación do mundo rural.
Problemas mundo rural.
4 tipos de problemas:
a) Demográficos:
- Diminución e envellecemento da poboación rural por éxodo rural da
xente nova.
- Escasa cualifiación da man de obra rural  difícil ocupación noutros
sectores.
b) Económicos:
-  pob activa ocupada no sector (6%).
-  contribución relativa ao PIB (Produto Interior Bruto, 3%).
-  participación agraria no comercio exterior e déficit balanza
comercial agraria, dende os 70, por incremento importacións agrarias e
alimentarias debido a aumento nivel de vida e déficit madereiro.
- Escasa diversificación ec do espazo rural  excesiva dependencia de
actividades agrarias  paro agrario, sobre todo en zonas latifundistas
(xornaleiros).
-  dependencia do mercado e industrias agrarias e alimentarias.
- PAC  esixe modernización para  competitividade e rendementos e
impón cotas e descenso prezos.

57. c) Problemas sociais e de
equipamento.
- Problemas e carencias de
accesibilidade, infraestructuras e
servizos elementais (recollida
lixo, educación, sanidade)  
calidade de vida e dependencia
de núcleos urbanos (ás veces
lonxanos).
d) Problemas ambientais.
- Degradación medio natural:
 Deforestación para obter
terras agrícolas e pastos  
erosión.
 Deterioro do solo por
sobreexplotación ou
contaminación (produtos
químicos).
 Sobreexplotación de augas
superficiais e acuíferos e
contaminación por productos
químicos e vertidos.

58. 4.2 Ordenación espazo rural.
- Problemas agrarios  políticas de ordenación do espazo rural, levadas a
cabo por tres protagonistas:
 Administración local: ordena espazo rural do seu concello.
 Comunidades autónomas: competencias en ordenación do territorio.
 UE: fondos estructurais para desenvolvemento rural ás rexións +
desfavorecidas (actividades atrasadas, baixas rentas e despoboamento)
 melloras nas explotacións, nas infraestructuras e diversificación
actividades (Ex: Programa LEADER  turismo rural).
- Liñas de actuación:
a) Desenvolvemento ec: 3 actuacións:
 Diversificación actividades  fomento industria
(agroindustrias  alimentos e artesanías) e turismo rural
(agroturismo, granxas-escola, turismo ecolóxico, cultural, deportes de
aventura…). Turismo rural  efectos positivos ( rendas, mellora
infrestructuras e servizos e rehabilitación vivendas).
 Modernización e aumneto calidade da produción 
denominacións de orixe
 Promoción cooperativas  tenta reducir dependencia
mercado e industria.

59. b) Mellora infraestructuras e equipamentos.
- Melloras en accesibilidade, en infraestructuras básicas
(electrificación, telefonía), servizos (sanitarios, educación, culturais…)
procurando proximidade a núcleos rurais.
c) Conservación do medio.
- Téntase conseguir mediante:
 Políticas de desenvolvemento rural da UE.
 Agricultura biolóxica: usa sistemas naturais (abonos orgánicos,
rotación cultivos) evitando productos químicos  productos + sans
pero con pouca demanda. Agricultura biolóxica = sector agrícola con
maior expansión da UE (40% crec anual). Sen embargo pouco consumo
 exportación.

60. OS ESPAZOS PESQUEIROS1. A ACTIVIDADE PESQUEIRA.
- Espazo pesqueiro español  8
rexións pesqueiras: noroeste (+
capturas), cantábrica, tramontana,
levantina, surmediterránea,
suratlántica, balear e canaria.
- Produción pesqueira  trazos:
 Capturas: peixe (¾) e
crustáceos e moluscos (¼).
 Destino: consumo humano
en fresco ou baixo outras formas:
salgadura, conserva, conxelación,
redución (extracción aceites e
fariñas)
 Evolución: ata 1970 
capturas. Dende entón  por
esgotamento caladoiros, restriccións
internacionais á libertade de pesca e
cotas comunitarias  relativa
recuperación nos noventa pero
futuro incerto.

61. 2. CRISE E PROBLEMAS DA PESCA.
- Sector pesqueiro atravesa actualmente unha crise  indicadores:
 Descenso pob activa.
  contribución ao PIB (1%).
 Comercio exterior deficitario por elevado consumo interno 
importacións peixe.
- Crise producida por tres tipos de problemas:
2.1 Problemas dos caladoiros:
 Esgotamento caladoiros nacionais  modestos recursos por
sobreexplotación (elevada demanda), e levada a cabo por flota
artesanal = pequenas embarcacións (- de 20 TRB) que non se poden
afastar moito da costa.
 Cotas nos caladoiros comunitarios, fixadas pola UE para asegurar
capturas  posibilidade de pescar unha cantidade máxima establecida
mediante licenza de pesca.

62.  Restriccións nos
caladoiros internacionais:
comenzaron en 1974 ata
establecemento zonas
económicas exclusivas de
pesca dos países ata 200
millas da costa  duro
golpe para a flota pesqueira
española  necesidade de
acordos pesqueiros con
outros países e  capturas.
Principais caladoiros
internacionais están no
Atlántico e Índico,
explotados por flota de
altura, permanecendo no
mar semanas ou meses.

63. 2.2 Problemas estructurais: 2 tipos:
a) Poboación activa pesqueira  diminución e envellecemento por
crise de pesca artesanal, debido a esgotamento caladoiros, 
mecanización dos barcos e  redución licenzas de pesca.
b) Problemas da flota pesqueira:
 Tamaño excesivo, xa que creceu moito ata 1977 debido a
vantaxes: alta demanda de peixe, baixo prezo combustible, libre acceso
aos caladoiros internacionais… Pero a partir de finais dos setenta co
encarecemento do petróleo (crise 1973), a creación de zonas exclusivas
de pesca (200 millas)  tamaño actual resulta excesivo en relación coa
disponibilidade de pesca.
 Predominio de pequenas embarcacións, anticuadas e que non
se poden afastar demasiado da costa  contribución á
sobreexplotación caladoiros nacionais  os barcos de gran tonelaxe
non acadan o 10 %.
2.2 Problemas ambientais.
Debido á sobreexplotación dos recursos e contaminación das augas por
vertidos agrarios (fertilizantes, insecticidas), urbanos (augas fecais),
industriais e petrolíferos tanto accidentais como intencionados.

65. 3. POLÍTICA PESQUEIRA: REGULACIÓN E RECONVERSIÓN.
- Problemas sector pesqueiro  política de regulación e reconversión do
sector no seno da UE  política pesqueira comunitaria (PPC) 
inclusión de España nun mercado comunitario liberalizado (sen trabas
aduaneiras) pero tamén supón a adopción de directrices comunitarias
en materia pesqueira, 3 tipos:
3.1 Regulación de acceso aos caladoiros.
- UE regula o acceso aos caladoiros comunitarios e xestiona acordos con
outros países  vantaxes para España por peso internacional da UE
pero tamén inconvintes  a UE ás veces antepón cuestións políticas
antes que a defensa dos intereses da flota pesqueira.
3.2 Reconversión e axuste estructural.
- UE obrigou a España a levar a cabo pol de axuste estructural 
reconverter e modernizar o sector  axudas de fondos estructurais:
FSE e IFOP (Instrumento financeiro de Orientación pesqueira 
modernización sector e diversificación actividades ec).

66. - Medidas adoptadas:
1) Redución do tamaño e número das embarcacións 
desmantelamento de barcos, abandono voluntario da actividade
exubilacións anticipadas.
2) Traspaso de barcos a empresas conxuntas con outros países 
empresas españois proporcionan barco a obteñen a cesión da cota
pesqueira de empresas estranxeiras a cambio de concesións (cantidade
de pesca, emprego de estranxeiros).
3) Renovación e modernización da flota e mellora dos portos.
4) Concesión de axudas a rexións afectadas negativamente pola
reconversión  infraestructuras que resulten atractivas a outros
investimentos.
5) Desenvolvemento investigación e acuicultura (cultivos
mariños):
- Acuicultura = solución a déficit de productos pesqueiros. España
dispón de condicións favorables (longas costas, clima apropiado), sen
embargo ésta tardou en desenvolverse por unha serie de obstáculos
(elevados custos, contaminación das augas, escasez de técnicos) 
necesidade de impulso por Estado, CCAA e UE  fondos para
infraestructuras e formación e emprego traballadores do sector
pesqueiro

67. 2 tipos de acuicultura:
 De auga doce:
+ de 2000 piscifactorías  cría de
peixes para consumo humano
(troitas), cría de crustáceos
(cangrexos, camaróns…),
producción de ovos e animais
para repoboación (salmón,
carpa, troita). Sen embargo ten
problema = elevados custos de
produción.
 Mariña:
Destaca a cría de moluscos 
mexillón, en Galiza + de 3300
bateas  ría de Arousa = 1º
productor mundial. Tamén
ostras (Cataluña), ameixas…
Entre os peixes destaca a
robaliza, dourada e rodaballo.
Acuicultura mariña pode ser
extensiva (intervención humana
en algunas fases da produción)
ou intensiva (en todo o proceso
de produción.

68. 3.3 Política ambiental.
- Sobreexplotación e contaminación  medidas:
 Establecemento cotas   capturas
 Restricción ou prohibición artes de pesca indiscriminada.
 Recuperación caladoiros nacionais con medidas: repoboación
mariña (pezqueñines = tallas mínimas), o incremento da vixilancia
pesqueira e loita contra a contaminación.