Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг системийн загвар ашиглан шинжилж, дүрслэх нь

1. “Үндсэн хуулийн үзэл
баримтлалыг
системийн загвар
ашиглан шинжилж,
дүрслэх нь”
Судалгааны үр дүнгийн танилцуулга
2019.03.28

2. Судалгаа гүйцэтгэсэн баг
Батсайханы Баярцэнгэл
Бизнесийн удирдлагын
магистр
Дашжамцын Цогзолмаа
Сэтгэл судлаач, Сэтгэл
судлалын ухааны доктор,
дэд профессор
Ундрахын Батзориг
Математикч, Онолын
математикийн доктор
Дашдаваагийн Бадамдаш
Улс төр судлаач, Улс төр
судлалын магистр
Ёндонжамц Энхбаяр
Философич, Философийн
ухааны магистр
Нэргүйбаатарын Батзориг
Социологич, Социологийн
магистр
Лувсандандарын Долгор
Эрүүл мэндийн нийгмийн
ажилтан, Нийгмийн
эрүүл мэндийн магистр
Баярсайханы Хулан
Эрх зүйч
Мөнхбаярын Ванчигмаа
Олон улсын эрх зүйч,
өмгөөлөгч, Хууль зүйн
докторант
Зөвлөх:
Д.Жаргалсайхан
“Залуу судлаачдыг дэмжих сан” ТББ-ын тэргүүн, Уул уурхайн эдийн
засагч, ШУТИС-ийн хүндэт профессор
Монгол хэлний найруулга зүйн зөвлөгөө өгсөн:
С. Ганцэцэг
МУБИС-ын сэтгүүл зүйн багш, Хэл шинжлэлийн ухааны
доктор, дэд профессор

3. Бидэнд учирч байгаа тулгамдсан асуудлууд
Нийгэм
◦ Авилгал, хэлмэгдүүлэлт
◦ Замын түгжрэл
◦ Агаарын бохирдол
Байгууллага, хамт олон
◦ Ажилтнуудын идэвхи санаачлага сул
◦ Ажлын байран дээрх зөрчил, маргаан
Гэр бүл
◦ Үл ойлголцол
◦ Хүүхдийн хүмүүжил
◦ ...

4. Асуудлуудыг бидний сэтгэлгээ vvсгэж байна
1. Хүн хэрэгцээгээ таньж мэдэх
2. Хэрэгцээгээ тогтвортой хангах
арга замыг байнга эрэлхийлж
байдаг
3. Хэрэгцээгээ хангасан байна
гэж хийсвэрлэн бодож,
мөрөөддөг
4. Мөрөөдлөө бодит байдал
болгохыг зорьж зорилго, түүнд
учирч болох саад,
бэрхшээлүүдийг тодорхойлдог
5. Зорилгоо хэрэгжүүлэхэд учирч
болох саад, бэрхшээлийг даван
туулах арга замуудаа тодорхойлж
төлөвлөдөг.
6. Төлөвлөгөөгөө, хэрэгжүүлэх
явцад асуудал үүсдэг.
Сэтгэлгээ

5. Системийн
сэтгэлгээний
арга барил
Логик
сэтгэлгээний арга
барил
Сэтгэлзүйн
ухаан
Цэгцтэй
сэтгэлгээ
5
Сэтгэлгээг хэрхэн цэгцтэй болгох вэ?

6. Сэтгэлгээний
алгоритм
Эх сурвалж: www.informationisbeautiful.net

7. Дүгнэлт хийх үйл ажиллагааг хялбаршуулах
боломжтой юу?
Дүгнэлтийг хийхэд 2 гол логик үйлдэл заавал хийгддэг:
1. Хэмжих
Хэмжихийн тулд өгөгдөл шаардлагатай.
2. Харьцуулах
Харьцуулахын тулд харьцуулах загвар шаардлагатай.
Өгөгдөл болон харьцуулах загвар нь бэлэн байгаа тохиолдолд дүгнэлтийг
богино хугацаанд алдаагүй хийх боломжтой.

8. Загвар гэж юу вэ?
Аливаа ойлголтыг тодорхойлдог, нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн хэв
шинжүүдийг ойлгомжтойгоор хялбаршуулан дүрсэлснийг тухайн
ойлголтын загвар гэнэ.

10. Системийн арга, аргачлалын хэрэгцээ
шаардлага нэмэгдэж байна.
1. ISO/IEC/IEEE 24748-4:2016 - Systems engineering - Application and
management of the systems engineering process
2. ISO/IEC 29110: Systems and Software Life Cycle Profiles and Guidelines for
Very Small Entities (VSEs)
3. ISO/IEC/IEEE 15288:2015 - Systems and software engineering - System life
cycle processes
4. MBSE standards AP233 - Model Based System Engineering standards - /Being
prepared for publication by ISO/

11. Аливаа амьд системд тавигдах суурь шалгуур
хэв шинжүүд буюу аксиомууд
Нэгдсэн зорилготой байх ёстой
Зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаа нь заавал гүйцэтгэх үйлдэл/ үүргүүдээс
бүрддэг байх ёстой
Зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны гүйцэтгэл болон үр дүнгийн
өгөгдөл/мэдээлэл оролцогч талуудад хүртээмжтэйгээр түгэж байх ёстой
Зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны гүйцэтгэл болон үр дүнг тухай бүр
шалгадаг байх ёстой
Зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд байгаа доголдлыг байнга засах замаар
систем зорилгоо улам бүр илүү хэрэгжүүлдэг чадвартай байх ёстой

12. Тохируулгатай Угсардаг Систем
(ТУС)-ийн загвар
Системийн логикын зураглал

13. Хэмжүүрүүдийн логик үндэслэлүүд
ТУС: Хэвийн үйл ажиллагаатай системд зайлшгүй байх шаардлагатай хэв
шинж, шийдлүүд бүрдсэн эсэхийг хэмжинэ.
СУИ: Системийн хэв шинжүүдийг бүрдүүлэх шийдлүүдийн хоорондын
уялдаа бий болсон эсэхийг хэмжинэ.
САГҮ: Зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийг хэмжинэ.
СҮДҮ: Зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны үр дүнг хэмжинэ.
ТУС СУИ САГҮ СҮДҮ

14. Туйлын зорилго,
Хэтийн зорилго

15. Зорилгыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны гүйцэтгэл болон үр дүнг тус тусд
нь хэмжих боломж бүрдэнэ.
Системийн логикын зураглал

16. Жишиг загвар болон хэмжүүр үзүүлэлтүүдийг
ашиглаж хийсэн оношилгоо
Компани
Төрийн байгууллага
Төрийн бус байгууллага
Төсөл
Нийгэм
Нийт 40 байгууллагад шинжилгээ, оношилгоо хийж 27 байгууллагад эрүүл мэндийн
төлөв байдлыг бэхжүүлэх шийдлүүдийг боловсруулж нэвтрүүлсэн.

17. Судалгааны зорилго
Монгол улсын Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх
нийгмийн тогтолцоонд системийн шинжилгээ хийх замаар
нийгэмд гажуудал үүсгэж буй суурь шалтгаануудыг
тодорхойлж, Үндсэн хуулиар тодорхойлсон зорилгыг
хэрэгжүүлэх чадвартай нийгмийн тогтолцооны тухай олон
нийтийн ойлголтыг нэгтгэхэд дөхөм болохуйц загварын
дүрслэл боловсруулах.

18. Хүний хэрэгцээ төвтэй нийгмийн тогтолцооны
загвар

19. Хүний эрх төвтэй нийгмийн тогтолцооны “ХЭТ-16”
загвар

20. Судалгааны дүгнэлт
1. Монгол улсын иргэдийн нэгдмэл зорилгыг Үндсэн хуулийн оршилд "... Монголын ард
түмэн бид .... Эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэх"
гэж тодорхойлсон нь нийгмийн оршин тогтнох үндэслэл болж байна.
2. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал нь зорилгоо хэрэгжүүлэх чадвартай нийгмийн
тогтолцооны суурь хэв шинжүүдийг бүрдүүлэхэд шаардлагатай шийдлүүдийн логик
үндэслэлүүдийг агуулж байна.
3. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхэд төрийг төлөөлж оролцох үүрэгтэй
Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Шүүх, Прокурорын байгууллага, Нутгийн
өөрөө удирдах байгууллагын холбогдох хуулиар тогтоосон үйл ажиллагааны зорилго нь
Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1 дэх хэсэгт заасан төрийн үндсэн чиг үүрэгт
захирагдахгүй байна.

21. Судалгааны дүгнэлт
4. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхэд төрийг төлөөлж оролцох үүрэгтэй
байгууллагуудаас зөвхөн Үндсэн хуулийн цэцийн үйл ажиллагааны зорилго нь Үндсэн
хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1 дэх хэсэгт заасан төрийн үндсэн чиг үүрэгт
захирагдаж байна.
5. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэхэд оролцогч тал болох улс төрийн
нам, төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагааны зорилго буюу нийгэмд хүлээх үүргийг
Үндсэн хууль болон бусад хуулиар тогтоогоогүй байна.
6. Үндсэн хуулиар тодорхойлсон “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэхэд оролцогч
талуудын үүргийн гүйцэтгэл, түүний үр дүнг хэмжих шалгуурыг холбогдох хуулиар
тогтоогоогүй учир “Эрхэм зорилго”-ынхоо хэрэгжилтийг оролцогч талууд нэгдмэл
байдлаар хэмжиж чадахгүй байна.

22. Судалгааны дүгнэлт
7. Үндсэн хуулиар тодорхойлсон “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэхэд оролцогч талуудын
үүргийн гүйцэтгэл, түүний үр дүнд мониторинг хийх үүрэг бүхий этгээдийг холбогдох хуулиар
тогтоогоогүй учир “Эрхэм зорилго”-ын хэрэгжилт, түүний үр дүнд нэгдсэн мониторинг
хийгдэхгүй байна.
8.Үндсэн хуулиар тодорхойлсон “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэхэд төрийг төлөөлж оролцох
үүрэгтэй байгууллага, албан тушаалтнуудын хүртэх үр шим нь уг зорилгыг хэрэгжүүлэх
үүргүүдийн гүйцэтгэл, түүний үр дүнгээс хамаарахгүй байгаа нь тухайн оролцогч талуудыг
“Эрхэм зорилго”-оо хэрэгжүүлэхэд сэдэлжүүлэхгүй байна.
9. Үндсэн хуулиар тодорхойлсон “Эрхэм зорилго”-ын хэрэгжилтийг хэмжих шалгуурыг
тогтоогоогүйн улмаас “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэхэд төрийг төлөөлж оролцох үүрэгтэй
байгууллага, албан тушаалтнуудад Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.1 дэх хэсэгт заасан
төрийн үндсэн чиг үүргээс гадуур үйл ажиллагаа явуулах боломжийг олгож байна.

23. Судалгааны дүгнэлт
10. Үндсэн хуулиар тодорхойлсон “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэхэд оролцогч талууд
зорилгоо хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд үүссэн болон үүсэж болзошгүй хүндрэлийг
үүсгэж буй шалтгааныг олж тогтооход зайлшгүй шаардлагатай шалгуур, мэдээлэл,
үүргүүдийг холбогдох хуулиар тогтоогоогүй учир “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэхэд
үүссэн болон үүсэж болзошгүй хүндрэлийг үүсгэж буй суурь шалтгаануудыг олж
тогтоох боломжгүй байна.
11. Үндсэн хуулиар тодорхойлсон “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэхэд оролцогч талууд
Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд заасан иргэний эрхийг хангах, 19 дүгээр зүйлийн 19.1
дэх хэсэгт заасан төрийн үндсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны
төлөвлөгөө, тайлангаа иргэдээр хэлэлцүүлэх үүргийг холбогдох хуулиар тогтоогоогүй
учир “Эрхэм зорилго”-ыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөлт, хяналтанд иргэн
бүр оролцох боломжийг хязгаарлаж байна.

24. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалын логикт суурилсан
дүрслэл ХЭТ-16 загварыг ашиглан дүрслэв

25. Үндсэн болон тусгайлсан хуулиудын зохицуулалтанд
суурилсан нийгмийн тогтолцооны дүрслэл ХЭТ-16 загварыг ашиглан дүрслэв

26. Үндсэн болон тусгайлсан хуулиудын зохицуулалтанд суурилсан
төрийн тогтолцооны дүрслэл
ХЭТ-16 загварыг ашиглан дүрслэв

27. Социалист нийгмийн загвар Нийгмийн тогтолцооны “ХЭТ-16” загвар
27

28. Анхаарал хандуулсанд баярлалаа