Studiedag Historische houtconstructies van woensdag 28 september 2016 in Gent: lezing van Kristof Haneca over dendrochronologie in bouwhistorisch onderzoek

1. Dendrochronologie in bouwhistorisch
onderzoek
Kristof Haneca >> agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel

2. o Basisprincipes dendrochronologie
o Staalname
o Dateren
• randvoorwaarden
• referentiekalenders
• rapportage & interpretatie
o Bosgeschiedenis
o Houthandel

3. jaarringen

4. jaarringen

5. jaarringen

6. jaarringen
“Adonis”
• >1075 jaar oude den
• noorden Griekenland
• oudste Europese boom

7. jaarringen4.847

8. jaarringpatroon
 Droogte / stress > trage groei > smalle jaarring
 Veel zon + neerslag > snelle groei > brede jaarring
 Weer variabel van jaar tot jaar > opbouw jaarringpatroon
 Jaarringpatroon: variatie in breedte jaarringen

9. jaarringpatroon

10. jaarringpatroon
Oude en jonge bomen > zelfde omgevingsfactoren
> gelijkaardig groeiringpatroon

11. Jaarringen

12. referentiekalender<< 8.480 BC – 2015 AD

13. dateren
Groeiringpatroon van
een stuk bouwhout
30
80
130
180
230
1100 1150 1200 1250 1300
Datering !
cross-dating .............

14. staalname

15. staalname
droog hout nat/vochtig hout
semi-invasief
levende bomen
stamhout
…

16. staalname
droog hout nat/vochtig hout
semi-invasief
levende bomen
stamhout
…
invasief
archeologisch
hout
subfossiel hout
…

17. Staalname
© Onroerend Erfgoed | K. Vandevorst

18. Staalname
© Onroerend Erfgoed | K. Vandevorst

19. Staalname
© Onroerend Erfgoed | K. Vandevorst

20. staalname
droog hout nat/vochtig hout
sculpturen
paneelschilderijen
meubilair
…
niet invasief

21. staalname
droog hout nat/vochtig hout
sculpturen
paneelschilderijen
meubilair
…
niet invasief semi-invasief
dakgebinte
balken
…
© Onroerend Erfgoed | H. Denis

22. boorkernen

23. boorkernen

24. boorkernen

25. boorkernen

26. restauratie
dendro: 1370-1385 AD

27. restauratie
2002

28. restauratie
Behoud van onderzoekspotentieel:
 bij vervanging oorspronkelijk materiaal
 staalname > dwarse doorsnede (ca. 5 cm dik)
 label - inventaris
 benaming onderdeel en aanduiding op dakenplan
 deponering

29. meten & analyseren
© Onroerend Erfgoed | K. Vandevorst
 dwarse doorsnede of
boorkernen
 tot 1/100 mm nauwkeurig
 houtstaal ca. 5 cm dik

30. selectie
Niet elk stuk hout geschikt >> selectie op basis van:
 houtsoort
 aantal ringen = f (klief/zaagwijze, groeisnelheid)
minstens 70 à 80
 aanwezigheid spint/schors
- selectie > specialist
- analyse > niet per stuk, maar per bouwfase

31. houtsoort
Geschikte houtsoorten:
eik
 duidelijke ringen
 uitstekende mechanische eigenschappen
 hout heeft hoge natuurlijke duurzaamheid
 groot verspreidingsgebied in Europa
 dominante positie in bos
es
olm
beuk
grove den
fijnspar
zilverspar

32. eik
houtstralen
houtsoort

33. houtsoort
naaldhout: grove den

34. klief-/zaagwijze

35. klief-/zaagwijze

36. staalname
© Onroerend Erfgoed | H. Denis

37. staalname
© Onroerend Erfgoed | H. Denis

38. klief-/zaagwijze

39. o B en H x2
o opp. x4
>> aantal ringen is gelijk!
klief-/zaagwijze

40. Planken: klief/zaagwijze:
klief-/zaagwijze

41. aantal ringen = ƒ(klief/zaagwijze, groeisnelheid)
 # ringen per cm
 snelle groei > brede ringen
 snelle groei > ook op groot stuk hout weinig ringen
 trage groei > relatief klein stuk hout kan veel ringen hebben
groeisnelheid

42. groeisnelheid
© KIK-IRPA, Brussels | Crémer & Fraiture, Laboratory Dendrochronology

43. # ringen
aantal ringen = ƒ(klief/zaagwijze, groeisnelheid)
selecteren op hout met:
 trage groei
 minstens 70 à 80 ringen > cross-dating
 weinig abrupte schommeling in ringbreedte

44. Hoeveel boorkernen?
> per bouwfase!
> i.f.v. eigenschappen hout
> bv. meer stalen wanneer hout snel gegroeid is
> selectie door specialist
Waarom meerdere stalen/structuur?
> onderling synchroniseren
> hoger kans op exacte datering
> hogere betrouwbaarheid
> houtbewerking/verspaning (planken uit zelfde stam, …)
Herbruik/recyclage van (bouw)hout!
aantal stalen

45. referentiekalenders
Periode > lokaal: laatste 2.200 jaar ok > optimalisatie mogelijk

46. referentiekalenders
Lokaal en regionaal
DCCD: http://dendro.dans.knaw.nl/

47. referentiekalenders
Lokaal en regionaal

48. dateren & rapporteren
 Dendrochronologisch onderzoek: geen resultaat
Oorzaak:
 te weinig ringen op staal/stalen
 hout met snelle groei
 verstoringen in groeiringpatroon
 uit periode/regio met onvoldoende referentiekalenders
Remediëring
 meer stalen? > selectie beter materiaal

49. dateren & rapporteren
Dendrochronologische datering =
(inschatting van) tijdstip waarop een boom werd gekapt
= laatste groeiring onder schors !

50. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
b: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
c: geen spint meer aanwezig > terminus post quem
dateren & rapporteren




51. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
 wankant = laatst gevormde ring
 net onder de schors
 seizoen
dateren & rapporteren

52. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
 wankant = laatst gevormde ring
 net onder de schors
 seizoen
dateren & rapporteren
1137 1138 maart/april 1139

53. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
 wankant = laatst gevormde ring
 net onder de schors
 seizoen
dateren & rapporteren

54. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
b: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
dateren & rapporteren

55. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
b: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
 eik: inschatting aantal ontbrekende ringen
 interval
 min. 8 – max. 38 spinthoutringen > lokaal hout
dateren & rapporteren

56. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
b: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
 eik: inschatting aantal ontbrekende ringen
 interval
 min. 8 – max. 38 spinthoutringen > lokaal hout
 naaldhout
• spint soms moeilijk te herkennen
• geen intervalschatting
dateren & rapporteren

57. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
b: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
c: geen spint meer aanwezig > terminus post quem
dateren & rapporteren

58. a: wankant/schors aanwezig > exacte datering van de kapdatum
b: spint gedeeltelijk aanwezig > benadering van de kapdatum
c: geen spint meer aanwezig > terminus post quem
 ongekend aantal ontbrekende ringen
 geen interval
 minimum aantal spintringen toevoegen
• bij eik: min 8
 vroegst mogelijke kapdatum
 werkelijke kapdatum ligt later
dateren & rapporteren

59. rapportering & interpretatie
Reeks
Aantal
ringen
Schors/
wankant
Aantal spinthout-
ringen
Einddatering
Schatting ontbrekend
spint
Veldatum
977-328 94 - 7 1294 min. 1 - max. 31 tussen 1295 en 1325 AD
977-092 52 - - 1279 min. 8 ná 1287 AD
977-099 85 - 11 1285 max. 27 tussen 1285 en 1312 AD
977-098 75 - 15 1285 max. 23 tussen 1285 en 1308 AD
977-106 64 - 6 1277 min. 2 - max. 32 tussen 1279 en 1309 AD
977-350 61 - 16 1284 max. 22 tussen 1276 en 1306 AD
977-345 68 - - 1239 min. 8 ná 1247 AD
977-100 53 - - 1232 min. 8 ná 1240 AD
977-337 54 - - 1211 min. 8 ná 1219 AD
NOV-14 100 B 19 1271 - voorjaar 1273 AD
NOV-17 114 - 16 1269 max. 22 tussen 1269 en 1291 AD
NOV-23 104 - - 1253 min. 8 ná 1261 AD
NOV-16 116 - 13 1260 max. 25 tussen 1260 en 1285 AD
NOV-13 61 - 1 1247 min. 7 - max. 37 tussen 1254 en 1284 AD
NOV-20 127 B 18 1289 - voorjaar 1290 AD
NOV-22 66 - - 1257 min. 8 ná 1265 AD

60. rapportering & interpretatie

61. rapportering & interpretatie
Bouwfases, herstellingen en hergebruik

62. Dendrochronologie:
 Dateringstechniek
 Bosgeschiedenis
 Herkomst & houthandel

63. Forests of Flanders

64. bosgeschiedenis

65. bosgeschiedenis

66. bosgeschiedenis
o Geschatte bosbedekking ca. 1000 AD
o Grootschalige ontginning bos en heide
o Omvormen naar landbouwgrond
o Steden (Gent, Brugge,…)
o Fragmentatie
o Laagste bosbedekking eind 13de E

67. bosgeschiedenis
o Invloed op lokale bossen.
o Hoe zagen die lokale bossen er uit (structuur, beheer, …)?
o Draagkracht lokale bosbestanden overschreden?
o Waar kwam het bouwhout vandaan? >> lokaal vs. import

68. bosgeschiedenis
Parochiekerk Belsele

69. bosgeschiedenis
13de E dakkap?

70. bosgeschiedenis
© Onroerend Erfgoed |H. Denis

71. bosgeschiedenis
o Dakkap schip: 1266 -1291 AD
> hout met trage, uniforme groei
o Hout uit transept en koor (15de E)
> geen dendro mogelijk
> extreem snelle groei.

72. bosgeschiedenis
> bouwhout afkomstig uit ander type bos?
> van “oud bos” naar “geregenereerd bos” (secondary forest).
> identificatie van bouwfases door # karakteristieken bouwhout
> 15de/16de E > dikwijls snel gegroeid eikenhout > dendro problematisch!

74. Benaming in stadsrekening Vermoedelijk oorspronggebied
Bergksparren Bergen – Noorwegen
Danzekins hout Gdańsk– Polen
Ghisekenhout Giske – Noorwegen
Godsche sparren Gotland – Zweden
Kercsparren -
Coninberechsche barde Königsberg/Kalinigrad – Rusland
Luudsche houte Land van Luik
Luusche balken Luga – Rusland (of zelfde als Luudsche houte, uit
hetLand van Luik)
Muenken deelen Betekenis onzeker. Uit Munckholm nabij Trondheim
– Noorwegen?
Nordsche (vurine) houten Noordse handelshavens
Oostersch hout Ingevoerd uit Duitsland, of uit Baltisch gebied?
Pernausche sparren /
Sparnausche sparren
Pärnu – Estland
Pruussche plancken Hout uit Pruisen
Revelsche sparren Tallinn (vroeger Reval) – Estland
Rijnsche latten Hout uit het stroomgebied van de Rijn
Scoonsche sparren Skåne – Zweden
Scotsche sparren Uit Schotland?
Balken van Singi Forêt de Chiny – Henegouwen
Balken van Symay Chimay – Henegouwen
Vriessche standers Ingevoerd via Friesche havens
Weselsce balken / hout Ingevoerd via Wesel-Rijnland
Wykersche sparren Wyk van Revele – Estland
Balken vanden wilden
watere
Rivier Eau noire tussen Chimay en Couvin (tak van
de Viroin, een zijrivier van de Maas) – Henegouwen
Scipplancken van der
zuuder zee
Via Zuiderzeehavens als Deventer, Harderwijk of
Kampen
Zuudveinse planken Zutphen – Gelderland
Duutsbuerchse planken Duisburg – Duitsland
herkomstonderzoek
> grootschalige import bouwhout
> (inter)nationale houthandel

75. herkomstonderzoek
Natuurlijke verspreiding van zomereik (Quercus robur)
http://www.euforgen.org/distribution-maps/

76. herkomstonderzoek
Huis “Biekorf”: 1275Huizen in begijnhof: 1267/8 “De Matte”: 1282

77. • Sporenkappen (13de- 15de E)
• Geen lokaal hout
• Uit het Maasgebied (Z-België)
• Referentiekalenders voor Maasvallei en Ardennen

78. herkomstonderzoek
Zicht op Dordrecht, Adam Willaerts (1629)
(© Collectie Dordrechts Museum)
Dordrecht: stapelrecht
voor hout vanaf 1294 AD

79. herkomstonderzoek

80. herkomstonderzoek

81. Take home messages
 Boorkernen (diameter 10-23mm)
 Staalname > per bouwfase
 Meerdere stalen > hoger kans op datering
 Selectie in samenspraak met specialist
 Datering: spint/schors of wankant/kernhout
 Niet enkel dateringstechniek
• Bosgeschiedenis
• Herkomstonderzoek
• Houthandel
• Houtgebruik
 Vervanging historisch bouwhout > behoud onderzoeks-
potentieel door staalname
 …

82. Dendrochronologie in bouwhistorisch
onderzoek
Kristof Haneca >> agentschap Onroerend Erfgoed, Brussel