B.A.I SEM - II Climatology Gondwana University, Gadchiroli

1. Gondwana University, Gadchiroli
Mahatma Gandhi Arts, Science And Late N.P. Commerce
College, Armori Dist. Gadchiroli
department of geography
b.a.i sem – ii
SUBJECT- climatology
Topic-
STRUCTURE & COMPONENT OF ATMOSPHERE
Presented By
Dr. Vijay P. Gorde
Assistant Professor of Geography
M.A. B.Ed., NET, Ph.D.

2. iz”u %& okrkoj.kkph lajpuk o ?kVd Li’V djk-
mRrj %&“i`FohP;k i`’BHkkxkHkksorh vk<G.kk&;k gosP;k vkoj.kkl okrkoj.k vls Eg.krkr-”
xsMst ;kaP;k ers&
“i`FohHkksorkyps jaxghu] xa/kghu o poghu vls ok;wps vkoj.k Eg.kts okrkoj.k gks;-”
dksisu Mh ykWx P;k ers&
** i`FohHkksorh vl.kkjs fHkUu & fHkUu ok;waP;k feJ.kkps vkoj.k Eg.kts okrkoj.k gks;-**
i`FohlHkksorkyps vl.kkjs gs vkoj.k fofo/k ok;w /kqfyd.k o tyck’Ik ;kiklwu r;kj >kysys vkgs- ;k
okrkoj.kkpk 16 fd-eh- maph i;Zrpk vH;kl “kkL=Kkauh izR;{ki.ks dsyk rj R;kiyhdMpk vH;kl fofo/k midj.kkaP;k
lkgk¸;kus dsyk vkgs-
okrkoj.kkph maph fdrh ;k ckcrhr “kkL=Kkae/;s er fHkUurk vlY;kus fnlwu ;srs- dkgh “kkL=KkaP;k ers
okrkoj.kkph maph 320 fd-eh- rj dkgh “kkL=KkaP;k ers okrkoj.kkph maph 1600 fd-eh- brdh vkgs- okrkoj.k maph
uwlkj fojG gksr- xsysys vkgs- otukus tM ok;w okrkoj.kkP;k [kkyP;k Fkjkr rj gyds ok;w okrkoj.kkP;k ojP;k
Hkkxkr vk<Gwu ;srkr- okrkoj.kkr vrh maphP;k Hkkxkr vfr”k; fojG ok;wps v.kw vk<Gwu ;srkr- okrkoj.kkyk
“kkL=Kkauh vH;klkP;k n`’Vhus [kkyhy foHkkxkr foHkkxys vkgsr rs iw<hy izek.ks &
1- rikacj (Tropospher)
2- fLFkrkcaj (Stratosphere)
3- nykacj (Inosphere)
4- ckg;kacj (Exosphere)

3. 1- rikacj %&
okrkoj.kkrhy lokZr [kkyP;k LFkjkyk rikacj vls Eg.krkr-
Hkwi`’Bkiklwu ljkljh lqekjs 11 fd-eh- maphpk okrkoj.kkpk Fkj Eg.kts rikacj gks;- rikacj gk
okrkoj.kkpk lokZr [kkypk Fkj vlwu fo’kqoo`Rrkoj R;kpk foLrkj vf/kd maphi;Zr vkgs- ;k myV /k`zokoj rks
dsoG 6 fd-eh maphi;Zr vkgs- Hkwi`’Bkpk o Hkwi`’Bkojhy loZ ltho l`’Vhpk okrkoj.kkP;k rikacj ;kp
LFkjkph lca/k ;srks- rikcjke/;s leqnzlikVhik”kh gospk nkc lqekjs 1-13 feyhckj vlrks- rj rikacjkP;k
ckgî flesik”kh 11 fd-eh maphoj ok;wHkkj lqekjs 226 ehyhckj vlrks- ;ko:u rikacjke/;s ok;wHkkjkr
gks.kkjh ?kV fnlwu ;srs- leqnzlikVhik”kh riakcjkps rkieku 25-20 ls-xzs- vlrs- rj riakcjkr maphuqlkj
rkieku ?kV gksrs- rj 160 eh- maphoj 10ls-xzs- ;k izek.kkr rkiekukr ?kV gksrs- rikacjkP;k ckg; lhesoj ¼
11 fd-eh- maphoj ½ rkieku &560ls-xzs- vlrs-gosps loZ vfo’dkj rikcjkr ?kMwu ;srkr-
mnk %& nSfud o okf’kZd rkieku d{kk] <x] /kqds] vknzZrk] no] nfgoj] o`’Vh] okjs] oknGs gs loZ
vfo’dkj rikacj ;k Lrjkr ?kMrkr R;kpizek.ks maphuqlkj rkieku deh gks.ks gs lq/nk rikacjkr- fnlwu ;srs-
riLrC/kh %&
riakcjkP;k oj lqekjs 3-2 fd-eh- tkMhpk LFkhj Hkkx gk riLrC/kh vlwu ;k Fkjke/;s okrkoj.kkps
rkieku &560ls-xzs- vlrs- rikacj o fLFkrkacj ;k nksUgh LFkjkrhy e/kyh lhek Eg.kts riLrC/kh gks;- ;k
Fkjke/;s m’.krsps ogu vFkok gosps ifjorZu gksr ukgh- rlsp riLrC/kh o fLFkrkcjkr <x] fotk] oknGs
b- vfo’dkj ?kMwu ;sr ukgh-

4. 2- fLFkrkacj %&
rikacjkP;k ckg;flesik”kh fLFkrkacjkpk vkjaHk gksrks- fLFkrkacjkpk Fkj lqekjs 80 fd-eh tkMhpk vkgs- dkgh
“kkL=kKkauh ;k Fkjkph maph lqekjs 50 rs 60 fd-eh vlY;kps er ekMys vkgs- fLFkrkacjke/;s lqekjs 25 rs 30 fd-eh-
maphi;Zr rkieku dk;e Eg.kts lqekjs &560ls-xzs- vlrs- R;keqGs ;k foHkkxkyk lerki {ks= vls Eg.krkr-
fLFkrkacjke/;s 30 rs 35 fd-eh- maphuarj rkieku iqUgk ok<w ykxrs- lqekjs 46 fd-eh maphoj 710ls-xzs- rj 80 fd-
eh- maphoj iqUgk rkieku 380ls-xzs- oj vk<Grs- fLFkrkacjke/;sp toGikl 25 rs 40 fd-eh njE;ku vks>ksu
ok;wpk Fkj vk<Gwu ;srks- fLFkrkacjke/;s m’.krsps ladze.k gksr ukgh- gosph gkypky okjs] oknGs] <x] o`’Vh] fotk]
/kqfyd.k vls dks.krsgh vkfo’dkj fLFkrkacjke/;s ?kMr ukgh-
3- vks>ksukacj %&
dkgh “kkL=KkaP;k ers] fLFkrkacjke/;sp lk/kkj.ki.ks 25 rs 40 fd-eh- P;k njE;ku vks>ksu ok;wps izek.k tkLr vkgs-
Eg.kwu ;k Fkjkyk vks>ksu Fkj fdaok vks>ksukacj vls Eg.krkr-
;k vks>ksu ok;weqGs lw;kZiklwu ;s.kkjh vYVªkOgk;ysV jst ¼ vfrfuy fdj.k ½ Hkwi`’Bkoj iksgpr ukgh- ;k
Fkjkr ;k fdj.kkps “kks’ku dsY;k tkrs- i`Fohojhy ltho l`’Vhyk ?kkrd vls gs fdj.k vks>ksukacjkeqGs FkksifoY;keqGs
ltho l`’Vhps laj{k.k gksrs- vU;Fkk i`Fohps rkieku lq/nk izpaM izek.kkr ok<ys vlrs vkf.k tho l`’Vhyk /kksdk
iksgpyk vlrk- R;keqGs vks>ksukacjkl *i`Fohph lja{kd N=h* vls Eg.krkr dkgh “kkL=KkaP;k ers] fLFkrkacjkph maph
50 fd-eh vlrs R;k maphoj fLFkrLrC/kh (Stratopause) gh fLFkrkacjkph lhek vkgs- R;k iyhdMhy ojP;k 80
fd-eh- maphi;ZrP;k Fkjkyk “kkL=Kkauh *e/;kacj*(Mesosphere) vls uko fnys vkgs-

5. 4- nykacj %&
fLFkrkacjkifydMs lqekjs 500 fd-eh
maphi;ZrP;k Fkjkyk nyakcj vls Eg.krkr-
;k nykacj Fkjke/;s eqDr vk;u
vlY;keqGs ;k Fkjkoj *vk;ukacj* vlsgh Eg.krkr-
vk;u fon;qr Hkkjhr vlrkr- ;ke/kwu izokfgr
gks.kk&;k fon;qr ygjheqGsp vki.k nwji;Zr nqjok.kh
lans”k ikBow “kdrks- jsfMvks ygjheqGs ;k Fkjkfo’k;h
vf/kd Kku miyC/k >kys- nykacjke/;s rkieku
vfr”k; mPp vlY;kus ;k foHkkxkyk *m’.kkcj*
(Thermosphere) vlsgh Eg.krkr-
mnk%& 180 fd-eh- maphoj 2960ls-xzs-
rkieku rj 490 fd-eh maphoj 17000ls-xzs- rkieku
brds mPp vlrs- nykacjke/;s fofo/k Fkjkps foHkktu
dsysys vkgs-
v½- *Mh* Lrj %&
i`Fohiklwu toGikl 70 rs 96 fd-eh-
maphP;k njE;kuP;k Hkkxkyk *Mh* Lrj vls Eg.krkr-
i`FohdMs >siko.kk&;k mYdk ;k Fkjkr ?k’kZ.kkus
rkirkr o tGrkr R;keqGs jk[k o /kwGhps d.k
fuekZ.kgksrkr-
- gs “kqHkz /koy <x *fu”kkfnIr es?k* Eg.kwu vksG[kys tkrkr- *Mh* ;k LFkjkrwu fn?kZ jsfMvks ygjh ijkorhZr
gksrkr-

6. c½- *bZ* Lrj %&
i`Fohiklwu lqekjs 96 fd-eh- rs 144 fd-eh- maphi;ZarP;k okrkoj.kkP;k Fkjkyk *bZ* Lrj fdaok *bZ* eaMy
vls Eg.krkr- ;k Fkjkrwu jsfMvks ygjhps ijkorZu gksrs-
d½- *,Q* Lrj %&
i`Fohiklwu toGikl 150 rs 360 fd-eh- maphi;ZrP;k okrkoj.kkP;k Fkjkyk *,Q* eaMy fdaok
*vk;yWVu* Lrj vls Eg.krkr- ;k Fkjkrwu jsfMvksP;k y?kq ygjh ijkorhZu gksrkr o jsfMvksps dk;Zdze nqji;Zr
,sdw ;srkr- R;kp izek.ks ;k Fkjkr vkdk”kkr iz[kj izdk”kkP;k >xex.kk&;k “kykdk fnlrkr- ;k izdk”k
“kykdkauk /k`zoh; izns”kkr vjksjk (Aurora) Eg.krkr-
5- ckg;kacj %&
Hkwi`’Bkiklwu lwekjs 500 fd-eh maphiyhdMs ckg;kacj gk okrkoj.kkpk lokZr ckgî Lrj vkgs- lqekjs
750 fd-eh maphi;Zar ;k Fkjkr vkWDlhtus] gk;Mªkstu o gsfy;eps lq{e d.k eqDri.ks okojrkauk fnlrkr-
R;kiyhdMs ;k Lrjkr lqekjs 2000 fd-eh- maphoj U;qWnzy fdaok mnkflu d.kkapk izHkko fnlrks- R;kgh iyhdMs
bysDVªkWu o izksVkWu ;k d.kkps vfLrRo vk<Grs- gk foHkkx i`Fohpk *pqacdh; eaMy Eg.kwu vksG[kyk tkrks-
paqcdh; eaMykP;k ckg; flesyk *ckg;LrC/kh vls Eg.krkr- i`Fohps okrkoj.k o R;k ojhy vodk”k ;k e/khy
ckg;LrC/kh gh vafre flek vkgs-
v”kk izdkjs okrkoj.kkP;k jpuse/;s i`FohP;k i`’BHkkxkiklwu okrkoj.kkP;k ckg; Hkkxki;Zr okrkoj.kkps rikacj]
fLFkrkacj] nykacj o ckg;kacj vls pkj izeq[k Hkkx ekuysys vkgs-

7. iz”u %&okrkoj.kkps ?kVd Li’V djk-
okrkoj.k gs fofo/k izdkjP;k ok;wwps feJ.k vkgs-;k okrkoj.kkpk
i`Fohojhy ltho vkf.k fuftZo rlsp loZ ?kVdkoj izR;{k o vizR;{ki.ks
ifj.kke gksrks- gokeku “kkL=krgh gosP;k T;k vkfo’dkjkpk vH;kl dsyk
tkrks- R;k vkfo’dkjkph fufeZrh okrkoj.kkrwu gksrs- R;k n`’Vhus okrkoj.kkpk
vH;kl dj.ks egRokps vkgs-
“i`FohHkksorh gosps ts vkoj.k vkgs R;k vkoj.kkyk okrkoj.k vls Eg.krkr-”
okrkoj.k gs rhu ?kVdkfeGwu r;kj >kysys vkgs- rs ?kVd
[kkyhyizek.ks
1 Okk;w 2- /kqyhd.k 3- tyck’i

8. 1- Okk;w %&
ok;w gk ok;w:i okrkoj.kkpk lokZr egRokpk ?kVd vkgs- osxosxGs ok;w
,desdkr fof”k’V izek.kkr felGwu R;kiklwu gok r;kj gksrs- “kkL=Kkauh ykoysY;k
vusd “kks/kkaeqGs okrkoj.kkph ?kVuk vH;kl vlrkauk ,d xks’V y{kkr Bso.ks vko”;d
vkgs- rh Eg.kts okrkoj.kkph ?kVuk maphuwlkj v{ko`Rrkuwlkj o osGsuwlkj cnyr vlrs-
fnysY;k rDR;k o:u gs Li’V gksrs fd] okrkoj.kke/;s uk;Vªkstu o
vkWDlhtu ;k nksu ok;wps izek.k loZ ok;we/;s tkLr vkgs- ;kiSdh uk;Vªkstu ok;wps
izek.k okkrkoj.kkP;k [kkyP;k Fkjke/;s tkLr vk<Grs- dkj.k ;k ok;wps otu o ?kurk
tkLr vkgs- uk;Vªkstu ok;wewGs ouLirhps dqt.;kiklwu lja{k.k gksrs rj vkWDlhtu
ok;woj lthokaph “kks’k.k fdz;k voyacwu vkgs- rlsp gk ok;w Toyu fdz;sdjhrk enr
djrks- okrkoj.kkr vl.kkjk CO2 rhljk egRokpk ok;w dh] T;kP;k enrhus ouLirh
vkiys vUu r;kj djrs- ;kf”kok; okrkoj.kke/;s vl.kkjk vks>ksu ok;w lw;kZiklwu
;s.kkjh vfrfuy fdj.kkps “kks’k.k djrks-
okrkoj.kkrhy ok;wP;k ?kursr fdaok otukr fHkUurk fnlwu ;srs vlY;kus
okrkoj.kkr osxosxGîk maphoj osxosxGs ok;w vk<Gwu ;ssrkr-

9. ok;w (%) vkdkjeku
uk;Vªkstu 78-08
vkWDlhtu 20-94
vkWjxku 00-93
dkcZuMkW; vkWDlkbZM 00-03 ¾ 99-98
gk;Mªkstu 00-02
gsyhve vks>ksu 00-02
dzhIVkWu 00-02
>suku 00-02
feFksu 00-02
fuvkWu 00-02
,dq.k 100%
2- /kqyhd.k %&
lw{e /kqyhd.k gk okrkoj.kkpk nqljk egRokpk
?kVd vkgs- gk ?kVd fujfujkG;k inkFkkZiklwu r;kj gksr
vlrks- /kqGhps d.k nksu izdkjps vlrkr-
1- lsanzh; /kqGhps d.k 2 vlsafnz; /kqGhps d.k
okrkoj.kkr lsafnz; ?kVdkps izek.k gs vlasfnz;
?kVdkis{kk deh vlrs- okrkoj.kkrhy lsafnz; /kqGhP;k
d.kke/;s fujfujkG;k ouLirhph fcts o ijkxd.k ;kapk
lekos”k gksrks- rj vlasfnz; /kwGhP;k d.kke/;s i`FohP;k
i`’BHkkxkoj pky.kk&;k ckg; dkjdkaP;k fdz;kaeqGs [kMdkaph
>ht gksÅu /kwG r;kj gksrs- ;k /kwGhpk lekos”k vlsafnz;
/kwGhP;k d.kkae/;s gksrks- ojhy fdz;se/kwu fuekZ.k gks.kkjh /kwG
okrkoj.kkr iljfo.;kps dk;Z gok djrs- ;kf”kok;
Tokykeq[khP;k mnzsdkrwu ckgsj iM.kkjh jk[k o okrkoj.kkrwu
i`FohdMs ;s.kk&;k mYdk okrkoj.kkr tGwu [kkd gksrs-
R;kiklwu fuekZ.k gks.kk&;k d.kkapkgh vlasfnz; /kqGhd.kkr
lekos”k gksrks-
okrkoj.kkrhy ok;wps izek.k &

10. *vWVdhu* ;k “kkL=Kkus *okrkoj.kkrhy /kwGhps d.k ekst.;kps ;a=* “kks/kwu dk<ys- ;k ;a=kP;k
lkgk¸;kus i`Fohojhy fujfujkG;k fBdk.kh okrkoj.kkr vlysY;k /kwGhd.kkaps izek.k ekstys tkrs-
;ko:u leqnzkojhy rlsp map ioZrkojhy okrkoj.kkr /kqyhd.kkaps izek.k “kgjh okrkoj.kkrhy d.kkP;k
ekukus deh vlY;kps vk<Grs- eksBeksB;k “kgjkrhy okrkoj.kkr /kwGhd.kkaps izek.k nj ?kulseh
gose/;s 1 y{k /kqGhd.k brds vlrs-
okrkoj.kkrhy /kqGhd.kkps vfLrRo Qkj egRokps vkgs- ;k /kqGhd.kkaeqGs izdk”k fofdj.kkaph
fdz;k ?kMwu ;srs- R;keqGs izdk”k lHkksorkyh iljrks- o vkdk”k fuGs fnlrs- ;k /kwGhd.kkaiSdh cjsp
/kwGhps d.k tyvkd’kZd vlrkr- R;keqGs okrkoj.kkr R;kaP;k lHkksorkyh tyd.k tek gksÅu <x
r;kj gks.;kl enr gksrs-
3- tyck’i%&
ck’i gk okrkoj.kkpk egRokpk ?kVd vkgs- okrkoj.kkyk gk ?kVd i`Fohoj lrr lq:
vlysY;k ck’ihHkou fdz;sP;k ek/;ekrwu izkIr gksrks- ;k ?kVdkps izek.k okrkoj.kkP;k [kkyP;k
Fkjke/;s vlwu gs ck’i dkyijRos o LFkyijRos cnyr tkrs- gk ?kVd vn`”; ok;wpkp ,d izdkj
vkgs- ;k ck’ikps lkanzhHkou gksÅu R;kps tyd.kkr :ikarj gksrs- i`Fohojhy ltho l`’VhP;k n`’Vhus
;k ?kVdkyk egRo vkgs- dkj.k ;k ?kVdkP;k izek.kkoj itZU;] no vkf.k /kwds bR;knhph fufeZrh
voyacwu vlrs