SlideShare a Scribd company logo
1 of 36
vkf n o k l h fo d k l fo H k k x
¼ e g k j k ” V ª ‘ k k l u ½ iq j L d ` r
                     o
e g k j k ” Vª bf U L V V ; q V vkW Q
  V s D U k k W y k W t h Vªk U l Q j
Q k W j #jy ,f j ; k t ] u k f ’ k d } k j k
                la p k f y r




        tu m R d ” k Z
          dk;Z d z e
       200 3 & 2 0 11
 ¼vkfnoklh lektkdjhrk loZad”k fodkl dk;Zdze½




         l a { k h I r fVi . k h

                      1
eg k j k ” Vª bf ULV V; q V vk W Q
   V s D U k k W y k W t h Vª k Ul Qj Qk W j #j y ,f j ; k t
                          ¼f er z½ ]
 c k ; Q & f e r z H k o u ] f u o k l g k s El l e k s j ] c k s/ k y s
       u x j P; k i k B h e k x s ] u k f ’ k d & i q . k s j k s M ]
                        uk f ’ k d & 4 2 2 011
Qk s u u a - ¼ 0 2 5 3 ½          2 4 1 6 0 5 7 ] 2 4 1 6 0 5 8 QW D l
                               241 6 0 5 6
                  b e sy mittra_nsk@dataone.in




    tu mR d ” k Z           dk; Z d z e      & eg kj k ” Vª
                vkfnoklh lektkdjhrk loZad”k fodkl dk;Zdze


1- 0 iz L r k o u k %



egkjk”Vª ‘kklukus o”kZ 2003&04 ;k o”kkZe/;s vfnoklh fodkl dk;Zdze 15
ftYg;klkBh ,d egRokadka{kh izdYi fe= ;k laLFksl eatwj dsyk o
R;klkBh :-144 dksVh brdk fu/kh 5 o”kkZlkBh eatwj dj.;kar vkyk- ;k vfnoklh
fodkl ;kstusvarxZr 15 ftYgk fugk; 52500 dqVwcs lekfo”V d:u R;kaps
vkfFkZd mRiUu o thoueku lq/kkjkos vls fu;ksthr gksrs-




                                    2
egkjk”Vª ‘kklukpk lu 2003&04 ;k o”kkZpk vFkZladYi fo/kkulHksr lknj
djrkuk ek- ea=h] foÙk ;kauh fnukad 20 ekpZ] 2003 jksth ts Hkk”k.k dsys
R;k Hkk”k.kke/;s ;k izdYikckcr dsysYkh ?kks”k.kk [kkyhy izek.ks vkgs-

ßvkfnoklh dY;k.kklkBh ‘kklukus oj uewn dsysY;k fofo/k ;kstuk gkrh ?ksÅu ;k
{ks=kr fodklkP;k n`”Vhus vf/kd Bksl dk;Zokgh dj.;kpk vkepk ekul vkgs-
uanqjckj] /kqGs] Bk.ks] vejkorh] ukf’kd xMfpjksyh] xksafn;k] panziwj] jk;xM]
iq.ks] vgenuxj o ukxiwj ;k izR;sd ftYg;krhy 1000 dqVaqckalkBh ,dkfRed vkfnoklh
fodkl izdYi r;kj dj.;kps izLrkfor vkgs- ;k dk;ZØeke/;s vYiHkw/kkjd o lhekafrd
‘ksrd&;kadjhrk i’kw fodkl dsanzs] i'kw fpfdRlky;s] pkjk fodkl dk;ZØe o ‘ksr
etqjkalkBh brj lgk¸;dkjh ;kstusdjhrk enr ns.ks- lkoZtfud vkjksX; vkf.k fL=;kaps
l{kehdj.k bR;knh ?kVdkapk lekos’k vlsy- gk ,dkfRed izdYi 05 o”kkZdjhrk ,dq.k
12000dqVaqcklkBh jkfgy o ;kdjhrk #i;s 144 dksVh [kpZ visf{kr vkgs- ck;Q fodkl
vuqla/kku izfr”Bku] iq.ks laLFks’kh layXu vl.kk&;k egkjk”Vª bfUL V V;wV
vkWQ VsDukWykWth VªkUlQj QkWj #jy ,fj;kt] ukf’kd gh laLFkk okMh
dk;ZØe T;kizek.ks jkcfor vkgs] R;kp /krhZoj lnj dk;ZØe ukekafdr Lo;alsoh
laLFkkaekQZr jkcfo.;kr ;sbZy- ;k iz;kstukFkZ #i;s 20-00 dksVh ,o<kfu/kh jk[kwu
Bso.;kr vkysyk vkgs-Þ


;k eq|kl vuql#u vkfnoklhapk ,dkfRed fodkl Ogkok Eg.kwu vkfnoklh
mi;kstuk {ks=krhy vgenuxj] vejkorh] /kqGs] panziqj] xMfpjksyh] xksafn;k]
iq.ks] ukf’kd] uanqjckj] Bk.ks] jk;xM] ukansM] ;orekG] tGxko o ukxiwj ;k
15 ftYg;krhy 51 rkyqD;ke/;s okMh dk;ZØe ¼QGckx dk;ZØe½ lq/kkjhr
‘ksrh] ‘ksretwj o Hkwfeghu dqVaqckpk vkfFkZd fodkl] vkjksX; o iks”k.k]
vkJe’kkGk izf’k{k.k o izkR;f{kd dsanz bR;kfnlkBh ?kVd dk;ZØe
52]500@& brD;k vkfnoklh dqVaqckdfjrk ck;Q fodkl vuqla/kku izfr”Bku]
iq.ks   ;k   laLFks’kh    layXu    vlysyh    egkjk”Vª    bfULVV;qV      vkWQ
VsDukWykWth VªkUlQj QkWj #jy ,fj;kt] ukf’kd ;k Lo;alsoh laLFksekQZr
05 o”kkZr #i;s 144-49@& dksVhpk izdYi jkcfo.;kpk izLrko ‘kklukP;k
fopkjkf/ku gksrk-




                                      3
ek- lpho] vkfnoklh fodkl] o ek- vk;qDr vknhoklh fodkl ;kaP;k ekxZn’kZu
lqwpusuqlkj ^ t u m R d ” k Z *   ;k vkfnoklhaP;k lokZaxh.k fodklkP;k
dk;Zdzekpk vkjk[kMk ^fer* ;k laLFksus fodlhr d#u egkjk”Fª ‘kklukl lknj
dsyk xsyk-




^tumRd ” k Z *      dk;Zdzek}kjs vkfnoklh dqVaqckaps vkjksX; o thoueku
mapko.;kph la/kh laLFks yk iznku dsY;k cn~y ^fe=* laLFkk egkjk”Vª
‘kklukph lnSo _q.kh jkghy- 2003 rs 2011 ;k dkGkr LkaLFksus lrr dk;Z d#u
dk;Zdze lQy dsyk-


Dk;Zdzekps ok”khZd izxrh vgoky osGksosGh egkjk”Vª ‘kklukl lknj dj.;kr
vkys vkgsr- lnj vgoky gk dk;Zdzekpk laf{kIr lekIrh vgoky ¼lejh Dyks>j
fjiksVZ½ vkgs-




                                   4
1- 2 iq o Z f i B h d k   %

egkjk”Vªkr vuqlqphr tekrhps ,dw.k yksdla[;sr 9-27 Vdds izek.k vkgs-

,dw.k

lekt dksd.kk] egknso dksGh] HkhYy] xksaM] Bkdj] dkrdjh] okjyh b- ;k

tkrhr

foHkkxyk xsyk vkgs-




ojhy iSdh dkrdjh o xksaM ;k vkfne tekrh vkgsr-         lqekjs 85 VDds

vkfnoklhapk mnj fuokZg ‘ksrhoj voyacwu vlqu R;krhy 70 & 80 VDds ‘ksrh

djhr vlqu jkghysys 20 & 30 VDds ‘ksretwj vkgsr- 85 VDds lektkpk eq[;

vk/kkj vl.kkjh ikjaikjhd ‘ksrh gydh MksaxjkG tehu] flapukpk vHkko]

lk/kukapk

viqjsi.kk o ekfgrhpk vHkko ;kaus xzklysyh vkgs-      ;kp cjkscj tehuhph

gks.kkjh

lrr /kwi o Hkjao’kkP;k flapukP;k vHkkokus mRiknu vR;ar deh >kys vkgs-




vkfnoklhP;k thoui/nrh gh taxykrhy miyC/k mRiUukoj] tG.k] oSj.k o vUu

b- lkBh cjhp voyacwu vlrs- rFkkih taxy{ks= >ikV;kus deh gksr vlqu] rs

tserse 15 & 20 izfr’kr f’kYyd vkgs-



                                      5
;k loZ dkj.kkaewGs vkt vkfnoklh lekt ‘ksrhps vYi mRiUu] uSlfxZd lk/ku

laiRrhpk gks.kkjk tyn &gkl] ikjaikjhd mRiUu lk/kukr >kysyh ?kV] dqiks”k.k]

va/kJ/nk] la/kh pk vHkko o LFkykarj ;k n`”Vpdzkr lkiMyk vkgs- ;k lokZapk

ifj.kke Eg.kqu fujk’ke; thou- loZckcrhr ‘kklu o vU; fBdk.kkgqu lgk¸;

feG.;kP;k izfr{ksr okV igk.kkjk lekt v’kh fLFkrh vuqlqphr tekrhP;k

lektkph vkt vkgs-


1- 3 f L F k r h   fo ’ y s ” k . k   %

vkfnoklh lektkP;k izeq[k leL;kps fo’ys”k.k dsys vlrkauk R;kauk vYi mRiUu]
dqiks”k.k] fuj{kjrk ] LFkykarj ;k leL;kauh xzklys vkgs vls fnlrs-


1- 4 t u m R d ” k Z     dk;Z d z e k p h     mn ~ n h ” V s

• xjhc vkfnoklh dqVaqckapk ‘kk’or loZad”k fodkl] vFkkZtZu lk/kukaP;k

   ok<h}kjs o dqVaqc lgHkkxk}kjs R;kaph xjhch nwj d:u thoueku lq/kkj.ks

   gs tumRd”kZ dk;Zdzekps eq[; /;s; vkgs-

• okMh ¼d`”kh] QGckx] ouhdj.k o Ik’kq/ku ;k lokZapk ,d= fodkl½ ;k

   mRiknd dk;ZdzekP;k fodklkrqu o brj O;olk;kf/kf”Vr dk;Zdzekrqu fn?

   kZdkG ‘kk’or mRiUu feG.kkj vkgs-

• dqiks”k.kkps ewG dkj.k nwj d:u] vkjksX;kr lq/kkj.kk dj.ks] dqVaqckps

   thoueku mapko.ks o efgykapk fodkl lk/; dj.ks-


                                          6
• dqVaqckrhy lokaZauk iksVHkj vUukph lnSo ‘kk’orh o nkfjnz; gVfo.ks-

• ckyds o efgykaP;k vkjksX;kr ok< o lkekftd vkjksX;kr ok<-

• dqVaqckdMhy mRiknd eRrsr o lk/kuakr ok<-

• efgyakps lcGhdj.k-



1- 5 t u m R d ” k Z     dk;Z d z e k p s   dk; Z{ k s r z %
  v- d z            ft Y g k                      rky q d k
    1       vgenuxj
    2       ukf'kd
    3       iq.ks
    4       Bk.ks
    5       jk;xM
    6       uanqjckj
    7       /kqGs
    8       tGxko
    9       vejkorh
    10      ;orekG
    11      ukansM
    12      panziwj
    13      xMfpjksyh
    14      ukxiwj
    15      xksafn;k




                                      7
1- 6 v a e y c t k o . k h p h   i/n r % izdYi vaeyctko.kh [kkyhy izek.ks
dj.;kr vkyh-
   • dk;Zdzekrhy xkaokaph fuoM vkfnoklh fodkl foHkkx] earzky; o

      vk;qDr] vkfnoklh fodkl] ukf’kd ;kaps fopkj fofue;k uqlkj dj.;kr vkyh-

   • vknhe tekrhaP;k xkokapk lekos’k dk;Zdzekr dj.;kph n{krk ?ks.;kr

      vkyh-

   • izkFkfed ppsZuarj bPNqd vlysY;k xkod&;kauk okMh}kjs ifjorZu ?

      kMr vlysY;k vkfnoklh xkokar vkH;kl nkS&;kdfjrk ikBfo.;kr vkys- ;kr

      lgHkkxh >kysY;k ‘ksrd&;kauh brj ‘ksrd&;kauk ekfgrh                fnyh-

      ykHkkF;kZaph fuoM djrkauk rks vuqlqfpr tekrhpk Hkqfe/kkjd] R;k

      xkokpk jghoklh vlkok ;kph dkGth ?ks.;kr vkyh- rlsp ykHkkF;kZaph

      fuoM xkod&;kaP;k laerhus o izdYi vf/kdk&;kaP;k lgdk;kZus dj.;kr

      vkyh- QGckx ykxoM vlysyh tfeu fodrk ;s.kkj ulY;kps ekU; vlY;kps

      laerhirz ykHkkF;kZ adMqu ?ks.;kr vkys-



   • csap ekdZ losZ% Tku mRd”kZ dk;Zdzekr lgHkkxh vl.kk&;k loZ

      rkyqD;kae/;s 50 vkfnoklh dqVaqckapk izkfrfu/khd losZ dj.;kr vkyk-

      R;ke/;s 15 ftYg;krhy 51 rkyqD;kapk lekos’k vkgs-

   Lknj losZ{k.k izdYikP;k ifgY;k nksu o”kkZe/;s dj.;kr vkys- 2004&2005

   lkyh 29 rkyqD;kae/;s o 2005&2006 lkyh 24 rkyqD;kae/;s losZ{k.k


                                      8
dj.;kr vkys- R;klkBh dqVaqc losZ{k.k QkWeZ cufo.;kr vkyk- izdYikP;k

deZpk&;kuh izR;sd dqVaqckyk HksVwu dqVaqckph ekghrh xksGk

dsyh- R;kuarj th ekghrh xkssGk >kyh rhps fo’ys”k.k dj.;kr vkys- R;k

fo’ys”k.kkuqlkj izR;sd rkyqD;kpk xks”kokjk ;k iqfLrdsr ns.;kr vkyk vkgs-

;k loZs{k.kkrwu vkfnoklh dqVqackph lkekthd o vkfFkZd fLFrh izdYi lq:

gks.;kiwohZ d’kh gksrh ;kph ekghrh feGrs-           dqVaqckP;k fofo/k

mRiknukP;k L=ksrkuqlkj dqVaqckaph vkfFkZd LFkhrh dk<.;kr vkyh

vkgs- dqVaqckaP;k ‘ksrhe/khy fidkaps mRiUukps vkdMs o R;kps

cktkjkrhy nj ;kph ekghrh mRiUu dk<.;klkBh fopkjkr ?ks.;kr vkyh vkgs-

izR;sd fidkpk cktkjkrhy nj Bjforkauk 2004&2005 pk egkjk”Vª vkfFkZd

fodkl egkeaMG ;kuh fofo/k ftYg;kpk fidkpk izfr fDoaVypk fu/kkZfjr

dsysyk njkpk mi;ksx vkyk vkgs-

izdYikpk dkyko/kh laiY;k uarj ftYgkfugk; izkrfu/khd ln;ifjLFkhrhpk

lOgsZ dj.;kr vkyk o R;kpk csapekdZ‘kh rqyukRed vH;klk d#u

mRiUuok<hph ekfgrh ?ksryh xsyh-

• YkWM ;qt iWVUkZ% vWxzksDyk;esVhd iWVuZ ¼d`”kh gokeku½

  uqlkj izdYikP;k lqjokrhyk tfeu okij.;kP;k i/nrh ph ekfgrh ladfyr dj.;kr

  vkyh o R;k uqlkj vuqdqyre tehu okij.;kph i/nr Bjfo.;kr vkyh-




                                  9
• Hkqfeghu vkfnoklh dqVaqckpk l/;kpk O;olk; o R;kaP;k mRiUukpk

      Lrzksr ;kaph ekfgrh Bso.;kr vkyh- ;k dqVqackalkBh ykx.kkjs

      dkS’kY; fodkl o izLrkohr O;olk; o R;krqu miYkC/k gks.kkjs mRiUu

      ;kaps fu;kstu d#u R;k izek.ks enr dj.;kr vkyh-

  • ykHkkFkhZ dqVqackaps dqVqacfugk; dzsMhV IyWu dj.;kr vkys-

  •   ‘kklukP;k fofo/k foHkkxkdMqu jkcfo.;kr ;s.kk&;k brj ;kstukapk ykHk

      ns.;klkBh lfoLrj vkjk[kMk r;kj dj.;kr vkyk-



1-7 dk;Ziz.kkyh% dk;Zdzekph vaeycpko.kh ph izfdz;k-

  • vkfnoklh lektk’kh laidZ o toGhd ok<owu izR;{k dkekyk lq:okr dj.;kr
      vkyh-
  • dk;Z i/nrhr yofpdrk BsÅu xjtkaoj vk/kkjhr eq[; midzekauk izk/kkU;
      ns.;kr vkys-
  • efgyk o iq:”kkaps Lo;algk¸;rk xV LFkkiu d:u R;kaps lcGhdj.k dj.;kr
      vkys-    lcGhdj.kklkBh feVhax] izf’k{k.k o HksV] xVkarhy L=h
      iq:”kkaps euks/kS;Z ok<fo.;klkBh ppkZZ l=kaps vk;kstu dj.;kr vkys-
  • uSrhdrk ok<hyk yko.;klkBh o O;lu eqDrhlkBh xVkaP;k o fo’ks”kr %
      efgyk la?kVukaP;k ek/kekrwu iz;Ru dj.;kr vkys-
  • ygku & ygku xVkaP;k ek/;ekrwu ;ksX; R;k lgHkkx/kkjdkaph fuoM
      dj.;kr vkyh-
  • okMh dk;Zdze jkcforkuk 8 rs 10 okMh/kkajdkpk ,d xV ;kizek.ks

      xVkaph LFkkiuk dj.;kr vkyh vkgs- R;kyk okMh rqdMh vls

      lacks/k.;kr ;srs- okMh rqdMhph nj efgU;kyk okMhe/;sp lHkk gksrs-


                                      10
lHksiqohZ] loZ okMh/kkjd xVkrhy okM;akuk HksVh nsmu okM;kaph

      ikg.kh dj.;kr ;srs- lHkse/;s ekxhy dkekpk vk<kok] iq<hy efgU;akps

      fu;kstu o R;akph veayctko.kh ;koj ppkZ gksÅu dk;Zdze Bjfoyk

      tkrks- okMh rqdMheqGs ‘ksrd&;kauk Lor%ps vuqHkokph nsok.k?

      ksok.k dj.;kph la/kh feGrs- okMh rqdMheqGs dk;Zdze ‘ksrd&;kapkp

      vkgs v’kh Hkkouk ‘ksrd&;ake/;s fuekZ.k gks.;kl enr >kyh- ;k lHks e/

      kss fe= laLFksps izfrfu/kh rkafrzd ekxZn’kZu djhr vlr-

   • loZ xVkrhy lgHkkx/kkjd ,df=r ;sÅu lgdkjh lkslk;Vhph LFkkiuk dj.;kP;k

      n`”Vhus iz;Ru dj.;kr vkys- mRiknhr ekykph izfdz;k d:u o R;kps

      fodzh O;oLFkk d:u lgHkkx /kkjdkauk R;kaP;k ekykyk ;ksX; rks

      ekscnyk feGoqu ns.;kr ;sr vkgs-



1- 6 t u m R d ” k Z    dk;Z d z e k p s    fof o/ k   ?kVd%   lokaZfx.k

fodklkps /;s; Bsowu rlsp uSlfxZd lk/kulkeqxzh] ra=Kku o vkfnoklh

laLd`rhpk fopkj d:u dk;Zdzekps fofo/k ?kVd Bjfo.;kr vkys- R;ke/;s

dk;Zdzekph fujarjrk ;koj Hkj ns.;kr vkyk gksrk-

dk;Zdzekps ?kVd [kkyhyizek.ks vkgsr-

   • okMh] QGckx o lq/kkjhr ‘ksrh

   • HkqfeghukalkBh dk;Zdze



                                    11
• ik.kyksV {ks= fodkl

  • efgyk fodkl dk;Zdze

  • lkekftd vkjksX; dk;Zdze

  • vkJe‘kkGk fodkl dk;Zdze

  • i’kq/ku fodkl dk;Zdze

  • eqY; o/kZu o fodzh lk[kGh

  • izf’k{k.k dk;Zdze

2 - okM h ]      QG c k x     o lq/ k k j h r ' k s r h

‘ksrh o R;k ofjy fuxMhr O;olk; gs 85 VDds vkfnoklhaP;k mRiUukps eq[;

lk/ku vkgs- ikjaikjhd ‘ksrh gh eq[;rk deh [kPkkZph i.k R;k e/kqu vi{ks

;so<s   mRIkknu feGr ukgh- vfu;fer ikml o ‘ksrhlkBh ik.;kph derjrk gs

mRikndrk deh vl.;kps eq[; dkj.k vkgs-



2.1 ok M h dk; Z d z e

ouhdj.kklkscr QGckxsP;k 0-5 rs 1 ,dj iMhd @ deh mRiUukP;k tfeuhojhy

ykxoMhl ^okMh* vls lacks/k.;kr ;srs- ;k iMhd tfeuhps QGckxse/;s :ikarj

d:u xjhc vkfnoklh dqVawckaps iquZolu dj.;kr ;srs- okMh dk;Zdze gk 'ksrh

in/krhoj voyacwu vlwu R;ke/;s QGckx ¼vkack o dktw½ taxyh >kMs] vakrj

fids ¼Hkkthikyk @ uxnh fids½ o NksV;k 'ksrhe/;s uxnh fidkaph ykxoM

dj.;kr ;srs- 5 rs 7 O;k o"khZ QG>kMs o taxyh >kMkaps mRiUu lq: gksmu

                                   12
‘ksrd&;kauk R;kaP;k brj 'ksrhP;k mRiUukr Hkj lq#okr gksrs- ,dnk dqVwac

okMh dk;Zdzekr lgHkkxh >kys dh 'kD;rks R;k dqVawckyk 'kgjkdMs /kko ?

ks.;kph xjt fuekZ.k gksr ukgh- dkj.k Lo;ajkstxkjkP;k la/kh xkokrp miyC/k

gksrkr-




vkfnoklh dqVawckr 1 ,djkoj QGckx ykxoM d:u ’kk’or mRiUukph geh gk

OkkMh o lq/kkfjr ’ksrh ;k dk;Zdzekpk mnns’k gksrk- lq/kkjhr ’ksrh i/nrhpk

voyac djrkauk ‘ksrd&;kauk uos ra=Kkukpk okij d:u uxnh o Hkkthikyk

ykxoM dj.;kl izo`Ùk dj.;kr vkys-


dqVawc gk ?kVd /k:u dk;Zdzekph veayctko.kh dj.;kr vkyh- miyC/k

lk/kulkeqxzhpk ;ksX; okij ¼tls tfeu o ik.kh½ d:u dk;eLo:ih jkstxkj miyC/k

d:u ns.ks gk dk;Zdzekpk eq[; mn~ns’k gksrk- gk dk;Zdze yksdakP;k

xjtsuqlkj o vkoMhuqlkj jkcfo.;kr vkyk o R;ke/;s brj dk;Zdzekph tksM ns.;kr

vkyh-




tumRd”kZ dk;Zdeake/;ss okMh o lq/kkfjr ‘ksrh gk dk;Zdze jkcforkuk

[kkyhy xks”Vh dj.;kr vkY;k-

• vH;kl lgyh o xko ikrGhoj cSBdk



                                    13
• okMhrhy fofo/k ?kVdkaps izf’k{k.k

• okMh vk[k.kh

• [kM~Ms [k.k.ks] Hkj.ks] o >kMkph ykxoM

• tSohd dqai.k o okMhph ns[kHkky

• okMh rqdMh ekQZr ekxZn’kZu




tumRd”kZ dk;Zdzeake/;ss izR;sd 1 ,dj okMh e/;s 50 rs 60 QG>kMs

¼vkack] dktq] vkoGk] fyacw ½ o 250 rs 400 ou>kMkaP; jksikaph ykxoM

dj.;kr vkyh vkgs-




ykxoM dj.;kr vkysY;k okM;kaP;k ns[kHkkyhoj Hkj ns.;kr vkyk-

lq/kkfjr ‘ksrhe/;s] lq/kkfjr ch&fc;k.ks] ykxoM i/nr o brj lq/kkfjr i/nrhpk

voayc ;koj Hkj ns.;kr vkyk-




vkti;Zar ,dq.k 43325-5 ,djkr 45056 vkfnoklh dqVqckauh okMh ykxoM

dsyh vkgs-




ykxoM dsysY;k okM;kaph ns[kHkky ‘ksrdjh djr vlwu Okjhy loZ ftYg;akrhy

cgqrsd rkyqD;kae/;s >kMkaph ok< pkaxY;k izdkjs vkgss- okMh

                                    14
dk;Zdzekrhy QG>kMkaph ok< o ftforkps izek.k gs dkyc/n okf”kZd

vkjs[khr dkekaP;k osGki=dkoj o R;kP;k dkVsdksj vaeyctko.khoj voyacqu

vlrs- vls u >kY;kl QG>kMkaP;k ok<hoj o R;kP;k ftforkP;k izek.kkoj foijhr

ifj.kke fnlrks- lnj dk;Zdzekl viq&;k o vfu;fer fu/kh iqjoB;keqGs ojhy

osGki=d ikG.ks dBh.k xsys- rjhgh ykHk/kkjdkaP;k mLQqrZ izfrlknkeqGs

ifjfLFkrh vkVksD;kr vkgs-

cWp & 1 ¼2004&05½ o cWp & 2 ¼2005&06½ ;ko”khZ ykxoM dsysY;k

okM;kauk QG/kkj.kk gksr vkgs o ‘ksrdjh QGkaps mRiUu ?ksr vkgsr-

okMhiklqu ljkljh ok”khZd #- 0000 rs #-0000 feGkY;kph uksan >kYkh

vkgs-




2 . 2 lq/ k k f j r ‘ k s r h

foHkkxkrhy gokekukuqlkj lq/kkjhr ‘ksrhlkBh fofo/k fidkaP;k ykxoMh dfjrk

iWdst r;kj dj.;kr vkys- R;ke/;s mRd`”V tkrhps fc;k.ks] [krs] fid laj{k.k o

ykxoMhph Ik)r ;kapk vrZHkko dj.;kr vkyk- R;kizek.ks izR;sd rkyqD;krhy

‘ksrd&;akuk izf’k{k.k ns.;kr vkys- dkgh fBdk.kh mRd`”V tkrhps ch&fc;k.ks

rj dkgh fBdk.kh rkaf=d Kku lgHkkxh/kkjdkauk ns.;kr vkys- g;kpk mi;ksx

‘ksrd&;kaps mRiUu ok<.;klkBh >kyk- ‘ksrd&;kauh ,dkp fidkoj voyacwu u

jkgrk R;kuh fofo/k fids ?;kohr ;klkBh iz;Ru dj.;kr vkys R;ke/;s Qqy’ksrh]

                                    15
Hkkthikyk] uxnh fids] fgokGh fids] ;kapk varHkkZo vkgs- R;ke/kqu

‘ksrd&;kauk pkaxY;k izdkjps mRiUu feGr vkgs- vkfnoklh Hkkxkrhy cgqrsd

‘ksrdjh Hkkr ihd ?ksrkuk R;kps mRiUu ok<fo.;klBh fo’ks”k iz;Ru dj.;kr

vkys-




dk;ZdzekP;k vkjaHkk iklqu lq/kkjhr ‘ksrhlkBh lrr ekxZn’kZu o enr dj.;kr

vkyh- 45056 dqVqackauk [kjhi] 11403 dqVqackauk jCch o 124

dqVqackauk mUgkGh fidkalkBh enr dj.;kr vkyh- Hkkr ihdklkBh ^Jh* ¼,l-

vkj-vk;½ i/nrhus ykxoM dj.;koj Hkj ns.;kr vkyk- R;ke/kqu ‘ksrd&;kauh

fc;k.;kaph cpr rj dsyhp f’kok; mRiUugh 35 VDdss tkLr dk<ys-




xkaMwG [krkfufeZrh ckcr cíy ‘ksrd&;kauk ekxZn’kZu dj.;kr vkys- 4054

‘ksrdjh xkaMwG [kr cuor vlwu ,dq.k 713 Vu xkaMwG[krkps mRiUu

>kysys vkgs-



2. 3 Tky L=k s r     fo d k l dk; Z d z e

OkkMh dk;Zdekrhy gk ,d egRokpk ?kVd vkgs- okMhlkBh ik.;kph

        miyC/krk dj.ks o tknk ik.kh lq/kkfjr ‘ksrhlkBh okij.ks gk ;k

dk;Zdzekpk        mn~ns’k vkgs- okMh rqdMhrhy ‘ksrd&;kacjkscj ppkZ




                                    16
d:u l/;k vl.kkjs ik.;kps L=ksrk ckcr ekfgrh ?ks.;kr vkyh o fofo/k Ik;kZ;kapk

fopkj dj.;kr vkyk- TkyL=ksr fodkl dk;Zdze jkcforkuk vaeyctko.kh e/;s

        ‘ksrd&;kapk lgHkkx gh Bjfo.;kr vkyk o dk;ZdzekP;k vaeyctko.khps

fu;kstu o osGki=d r;kj dj.;kr vkys- fu/kh miyC/k >kY;koj        tkLrhr        tkLr

‘ksrd&;kauk tyL=ksr fodklklkBh enr dj.;kr vkyh-

n` ” V h { k s i k r   iz x r h - - -

v-                Rki ’ k h y                     ,d d        ,d q . k Lk k/;
ua
  1      PksdMWe ¼Vh-lh-Mh-½                      la [ ; k            890
  2      TkydqaM                                  la [ ; k           12980
  3      Ukfou foghj                              la [ ; k            319
  4      TkqU;k foghjhaph [kksyhdj.k              la [ ; k           2205

         o nq#Lrh
  5      ik.;kP;k VkD;k                           la [ ; k           11103




2. 4 Tkf e u h p h           ck a/k c a f/ k L r h

,dw.k 28428 ,dj oj ty o e`n la/kkj.kkph dkes dj.;kr vkyh vkgsr- ;keqGs

‘ksrd&;akuk ,su mUgkG;ke/;s jkstxkj miyC/k >kyk-




      Rki’khy          izFke            fOnrh;   pkSFks      ikpos       ,d q . k




                                            17
o”kZ          o”kZ      o”kZ      o”kZ

                  2004&05   2005&06      2007&08   2008&09
e`n la/kkj.kkps
                  1485-5     10413-5      7675       8854       28428
>kysys dke ,dj


;k loZ ckchapk ifj.kke gksmu vkFkhZd mRiUukr ok< >kyh- ;k laca/kh

vH;kl   dsyk vlrkauk vls fnlqu vkys dh lgHkkxh >kysY;k dqVqackaPks

dk;ZdzekeqGs cWp fugk; ok<ho ljkljh mRiUu [kkyhy izek.ks uksnfo.;kr

vkys vkgs-

  vkfFkZd         06-07     07-08        08-09     09-10       10-11


  o”kZ 
cWp 1
                  7930      10708        12994     16388       16971
¼2004-05½
cWp 2
                  7506      10131        12387     14522       15536
¼2005-06½
cWp 3
                             7877        10175     11984       14030
¼2007-08½
cWp 4
                                         8978      10769       12616
¼2008-09½




3- H k q f e g h u k a l k B h    dk; Z d z e

Lkk/kkj.ki.ks 20 rs 30 VDds vkfnoklh dqVwackadMs tehu ukgh- ;k

dqVqackadMs [kkl y{k ns.;kr vkys vkgs- Hkqfeghu dqVwckadMs vlysys

Kku] dkS’kY; ;kapk mi;ksx d:u R;kauk izf’k{k.k] fofo/k izdkjps lkfgR; o


                                    18
HkkaMoykph enr dj.;kr vkyh- dk;Zdzekr 4615 Hkwfeghau dwVawcakuk

enr dj.;kr vkyh-




Hkqfeghukauk enr djrkauk izFke R;kaph ekfgrh ?ks.;kr vkyh o ppkZ d:u

dks.krh enr |koh o Hkqfeghu dqVqackauh Lor% dk; djkos ;k cíy Bjfo.;kr

vkys- Hkqfeghu dqVqqqckauk enr djrkauk [kkyhy VIis ikM.;kr vkys-

• Hkqfeghu dqVqackuk [kkl izf’k{k.k ns.;kr vkys ts.ks d:u R;kauk rkaf=d

   dke djrk ;sby tls xoaMhdke] lqrkjdke] fMQq;tj cufo.ks bR;knh-

• ‘ksrhiwjd O;olk; tls jksiokfVdk r;kj dj.ks] Hkkthikyk ykxoM] Vlj jsf’ke

   mn;ksx bR;knh-

• izfdz;k mn;ksxke/;s Hkqfeghukauk izk/kkU; tls] vkack izfdz;k bR;knh-


3 -1 H k q f e g h u k a l k B h     fny s y s   f o f o / k mi d z e


;k dk;ZdzekarxZr lqrkj dke] xoaMh dke] yksgkjdke] ;klkBhph gR;kjs]

fodzh O;olk;klkBh lk;dy] HkkaMoy] fpdu lsaVj] jloarh] 'ksGhikyu]

cWatksikVhZ] eaMi lkghR;] eklsekjh tkGh] jsf’ke mn;ksx fdjk.kk nqdku]

dVyjh nqdku] ulZjh] Hkkthikyk ykxoM] b- fofo/k O;olk; lq: d:u

Hkwfeghukaauh vkiyk fodkl lq: dsyk vkgs-




                                   19
Hkqfeghu dqVqackauk fofo/k O;olk;k lkBh enr dj.;kr vkyh- ;k O;olk;krqu

2008&09] 2008&09] 2008&09 lkyh vuqdzes ljkljh #- 12839] 16266] 18238

mRiUu feGkys-



4 - 0 ik . k y k s V     {k s= fo d k l dk ; Z d z e

tumRd”kZ dk;Zdzekrhy 50 rkyqD;ke/;s ik.kyksV {ks= fodklklkBh 50

xkaokph fuoM dj.;kr vkyh gksrhs- R;k xkokrhy loZ ykHk/kkjdkauk ,df=r

d:u lq:okrhiklwup dkekps fu;kstu] vkjk[kMs o ik.kyksVkps fujarj O;oLFkkiu

;ke/;s lgHkkxh d:u ?ks.;kr vkys- ,dq.k 16351-67 gsDVj tfeuhojps fu;kstu

d#u 14126-19 gsDVj oj dke iq.kZ >kys vkgs-




ik.kyksVkP;k dkekeqGs ekrhph /kwi deh gksÅu tehu pakxyh gks.;kl enr

>kyh] uohu tehu fidk[kkyh vkyh] fofgjhP;k ik.;kP;k ikrGhr ok< >kyh]

xorkps mRiUu ok<ys] [kjhips mRiUu ok<ys o nqckj fidklkBh ik.;kph miyC/

krk ok<yh-



5 - 0 lk e k f t d     vkj k s X ;   dk; Z d z e

vkjksX; lao/kZu vkf.k jksx izfrca/ku midzekaoj eq[;Ros Hkj ns.;kr vkyk-

Lo;algk;rk xVkP;k efgykaps izf’k{k.kkr oS;fDrd vkf.k lkoZtfud LoPNrk ;k



                                     20
ckcr ekfgrh ns.;kr vkyh- ik s ” k d            vk g k j    iz f ’ k { k . k   }kj s

osxosxG;k iks”kd inkFkkZaph d`rh letkoqu izR;{k inkFkZ r;kj d:u

nk[kfo.;kr vkys- v k j k s X ;   ek s f g e   jk c o q u

vkjksX; fo”k;d tkf.ko tkx`rh] efgykaph {kerk ok<fo.ks o ‘kklfd; o brj vkjksX;

lsok ns.kk&;k laLFkka’kh leUo; ok<o.ks gh mfí”Vs dsyh xsyh]

xko k a e / ; s    xzkeLoPNrk vfHk;ku] izHkkr Qsjh]             vkjksX; f’k{k.k &

oS;fDrd LoPNrk vkf.k xzkeLoPNrk] vkjksX; rikl.kh f’kchj] ijlckxse/;s

fc;k.kkaph ykxoM] foghj futqZrhdhdaj.k] >kMkaph ykxoM] izkR;f{kds &

fi.;kps ik.;kps ‘kq/nhdj.k o tylaftouh] LoPN Loa;ikd ?kj izkR;kf{kds] o

LokbZu QY;w jksxkfo”k;h tk.kho tkx`rh vls dk;Zdze ?ks.;kr vkys-



5- 5 vkj k s X ;     mi d z e

vkjksX; mi d z e ke/ks /kqjkaM;kpk mi;ksx] ckWycsvfjaxpk mi;ksx]

thouMªkWi] xkG.;k vksxjkGs bR;knhP;k okijk ckcr l[kksy ekfgrh] R;kiklwu

gks.kkjs Qk;ns o ekxZn’kZu dsys tkrs ;keqGs nqf”kr ik.;keqGs gks.kk&;k

vktkjkaoj ekr djrk ;srs- midzekapk xks”kokjk [kkyhy izek.ks vkgs-




                                         21
v-u-                  midze                 lgHkkxh dqVqacs &

                                              ekpZ 2011 v[ksj
   1      ijlckx                                   49671
   2      ik.;kP;k Lrzksrkapk fodkl                 264
   3      ik.;kP;k Lrzksrkaph nq#Lrh                405
   4      thouMªkWipk mi;ksx dsyk                  85179
   5      xkG.;kapk mi;ksx                         47571
   6      vksxjkGs mi;ksx                          38396
   7      LoPN Lo;aikd?kj                          27314
   8      dkpsps dkSy                              42677
   9      [k#t fueqZyu dk;Zdze                     11884
  10      ekrk lap                                 5354
  11      cky lap                                  6434
  12      vkjksX; f’kchj                            629
  13      tutkx`rh dk;Zdze                         3624


5 - 5 - 1 ijl c k x

vkgkjke/;s HkkthikY;akpk vHkko o R;keqGs gks.kkjs dqiks”k.k nwj

dj.;klkBh jkstP;k vkgkjkr rkT;k HkkthikY;akps egRo y{kkr ?ksÅu ikolkG;kr

loZ okMh/kkjd] efgyk cprxV] Hkwfefgu dqVaqfc;akuk ijlckxsP;k fc;k.;kaph

ikdhVs ns.;kr vkyh-




;k ikfdVkae/ks oakxh] fejph] nksMds] fxyds] oky] Makxj] dkjys b-

HkkT;kapk lekos’k gksrk- g;k loZ HkkthikY;kpk mi;ksx R;kaP;k vkgkjkr

                                       22
gksr vkgs- ;k f’kok; cgqokf”kZd QGHkkT;k Eg.ktsp ‘ksoxk] gknxk]

rksaMyh] fyacw] d<hiRrk] is#] iibZ o ikjaikjhd HkkT;kaph ykxoM dj.;kr

vkyh-




,dw.k 49671 dqVaqckauk ijlkckxaslkBh          dk;Zdzekrqu enr ns.;kr vkyh-

ijaijkxr ijlckxsrhy fc;k.ks cpr xVkrhy efgykauh tek d#u rs brj loZ efgykauk

fnys ;k eqGs tkLrhr tkLr dqVaqcki;Zar ijlckx gk miØe iksgpq ‘kdyk-



5- 5- 2 [k#t fu e w Z y u

[k#tsoj izfrca/kkRed mik; dk; djkosr ;koj vkjksX; f’k{k.k dj.;kr vkys-

vkJe’kkGk] ftYgk ifj”kn ‘kkGk o cprxV] b- fBdk.kh [k#t fuewZyukps

dk;Zdze ?ks.;kr vkys- [k#t fueZwyuklkBh th-ch-,p- vkS”k/kkpk okij dsyk

xsyk-[k#t fueZwyu midzekvarxZr ,dq.k 11884 #X.kakoj mik; ;kstuk dj.;kr

vkyh-




[k#t fueZwyuklkBh lrr iz;Ru dsY;keqGs [k#tsP;k izek.kkr y{k.kh; ?kV

>kyhs vkgs-



5- 5- 3 o S n w     dk; Z d z e



                                      23
vkfnoklh dqVaqch;akuk osGsr o deh [kpkZr vkS”k/kksipkj feG.;klkBh

foHkkxke/;s oSnw dk;Zdze o”kZ 2004 iklqu lq# vkgs- taxyke/;s

vk<G.kk&;k vkS”k/kh ouLirhapk lksI;k i.k egRokP;k vktkjakoj mi;ksx dsyk

tkrks-




foHkkxkae/;s pakxY;k mipkjklkBh 14 pjd dsanz lq# >kys vkgsr- foHkkxke/

ks ,dq.k 143 oSnw dk;Zjr vlwu ,dw.k 43011 #X.kkaoj mik; dj.;kr ;’k vkysys

vkgs-



5- 5- 4 Lo P N    Lo;ai k d x ` g   fuf e Z r h

LoPN Lo;aikdx`g fufeZrhps egRo iVowu ns.;klkBh ^?kj vlkoa vla* g;k

fp=fQrhpk eksB;kizek.kkoj mi;ksx dsyk xsyk-




LoPN Lo;ikd ?kjke/;s lw/kkjhr pwy] dkpsps dkSy] /kqjkaMs dkSy] ckWy

csvjhax] vksxjkGs o xkG.khpk mi;ksx b- dk;Zdze jkcfo.;kr vkys-




,dw.k 27314 LoPN Lo;ikdx`gs cak/kwu iw.kZ >kysyh vkgsr-




                                    24
vkjksX; f’k{k.kkps l= cpr xVkP;k cSBdhe/;s vk;ksftr dsys tkrs- oS;fDrd

vkjksX;] ik.kh ‘kq/nhdj.k] ijlckx] ifjlj LoPNrk] vks- vkj- ,l- cufo.ks b-

fo”k;kapk R;kr lgHkkx vlrks-



5- 5- 5 ek r k       o ckyla x k s i u

ckye`R;wps izek.k deh djk;ps vlsy rj ekrsph vkf.k ckGkph dkGth ?ks.ks

vR;ar egRokps vkgs- R;klkBhp efgyk cprxVkP;k fefVaxe/;s ekrk o

ckylaxksiukfo”k;h tutkx`rhP;k dj.;koj Hkj fnyk xsyk- tutkx`rh lkBh fp=akP;k

ek/;eakpk mi;ksx dj.;kr vkyk-




uotkr ckydkl ^ckylap* fnyk xsyk o R;kpk mi;ksx dlk o dk djk;pk ;kfo”k;h

ekrsl vkjksX; f’k{k.k dsys tkrs- ckylapke/;s IyWLVhdps csM‘khV dOgj]

eQyj] nqiVs] CyWadsV] ePNjnk.kh ¼ygku eqykaph½ okVh o pepk rlsp

ekrklaPkk e/;s eQyj] CyWadsV] ePNjnk.kh bR;knh oLrw vlrkr- ;keqGs

Mklkaiklwu lqj{kk] gxo.k] U;qeksuh;k] ‘olulaLFksps fodkj] o gk;iksFkehZ;k

¼ik.kh fdaok FkaM gosus xkjB.ks½s ;k iklwu cpko djrk ;srks- ,dw.k 6434

ckylap o 5354 ekrklap           lgHkkx/kkjdakuk nsÅu R;akP;k okijkps egRo

iVowu ns.;kr vkys-



5 - 5 - 6 lq j f { k r fi. ; k p s   ik . k h


                                           25
fi.;kP;k ik.;kP;k L=ksrkatoG LoPNrk jkg.ks vko';d vkgs- LoPNrs eqGs

ik.;kiklwu gks.kkjs vktkj deh gksrkr- foghj vkf.k g¡Miai toG lkaMik.kh

O;oLFkkiu dj.;kP;k jpuk r;kj dj.;koj Hkj ns.;kr vkyk- ;k jpukaP;k okijkfo"k;h

Lo;algk¸;rk xV] okMh/kkjd] Hkwfeghu rlsp xkokrhy yksdkauk ekfgrh ns.;kr

vkyh- ;k lokZaapk ifj.kkekeqGs nq”khr ik.;k}kjs gks.kkjs jksx vkVksD;kr

Bso.;kr vkys-



5 - 5 - 7 fi. ; k p s   ik . ; k p s   L= k s r k a p k   fo d k l &

fi.;kP;k ik.;kP;k L=ksrkaph fuehZrh@nq#Lrh ;koj Hkj ns.;kr vkyk- ;kn~okjs

tkLrhr tkLr dqVaqcki;Zar ik.;kph O;oLFkk gksmu efgykaps ik.kh vk.k.;k

lanHkkZrhy d”V deh >kkys-




ik.;kph miyC/krk vkf.k L=ksrkatoGhy lkaMik.;kps O;oLFkkiu ;k nksUgh

eq|koj Hkj ns.;kr vkyk- ,dq.k 779 ik.;kP;k L=ksrkapk fodkl dj.;kr vkyk-



5- 5- 8 vkjk s X ;        f’k{k.k

vkjksX;k fo”k;h tk.kho tkx`rh dj.;klkBh Lo;algk¸;rk xVkr fujfujkG;k

vkjksX;kP;k fo”k;kaojrh vkjksX; f’k{k.k ns.;kr vkys- ;kr oS;Drhd vkf.k

lkoZtfud LoPNrk] lqjf{kr fi.;kps ik.kh ijlckx vkf.k iks”kd vkgkj izkR;f{kd]




                                           26
LoPN Lo;aikd ?kj] tylathouh] jDr ika<jh] iztuu vkf.k cky vkjksX; LokbZu

¶Y;w b- fo”k;kapk lekos’k gksrk-



5- 5- 9 Lo k b Z u         ¶Y; w

LokbZu ¶Y;w ;k lkFkhP;k vktkjk fo"k;h ekfgrh tkLrhr tkLr yksdkai;Zar

iksgkspfo.;klkBh iz;Ru dj.;kr vkys-



5- 5- 10 vkj k s X ;        esGk o k

Lo;a lgk¸;rk xVkrhy LFkkfud vkjksX; dk;ZdrsZ ;kaps mtG.kh izf’k{k.k vkf.k

esGkos osGksosGh ?ks.;kr vkys-          efgyk   Loa;algk¸;rk xV lnL;] okMh

rqdMh /kkjd] oSnw ;kapk esGkos ?ksvqu vkjksX;kfo”k;h ekfgrh ns.;kr

vkyh- efgyk fnukP;k fufeÙkkus nj o”khZ efgyk esGkO;kps vk;kstu d#u

R;kr efgykauk vkjksX;k fo”k;h ekfgrh ns.;kr vkyh-

,dq.k 3624 xzke LoPNrk vfHk;ku ?ks.;kr vkyh- xzkeLoPNrk vfHk;kukl

mRRke izfrlkn feGkyk-



5 - 5 - 11 v k j k s X ;   f’kchj

LFkkfud vkjksX; lsoka’kh leUo; lk/kwu osxosxG;k vkjksX; f’kchjkaps

vk;kstu dj.;kr vkys- jDrika<jhlkBh fgeksXykschuph rikl.kh] us=rikl.kh]

vkjksX; rikl.kh o mipkj b- ;kr rikl.kh dj.;kr vkyh- vkjksX; rikl.kh cjkscjp


                                       27
vkjksX;kph dkGth d’kh ?ksrk ;sbZy vkf.k jksxizfrca/ku dls djrk ;sbZy ;koj

ekfgrh ns.;kr vkyh- ,dq.k 629 vkjksX; f’kchjs ?ks.;kr vkyh



6- 0 ef g y k        fo d k l dk; Z d z e

tumRd”kZ dk;ZdzekarxZr efgyk fodkl dk;Zdzekyk izk/kkU; nsÅu fo’ks”k

iz;Ru dj.;kr vkysr- efgykauk ,d= d:u R;kaps la?kVu dj.;kr vkys- efgykaP;k

Lo;algk¸;rk xVkaph mHkkj.kh d:u xVkaps lcGhdj.k dj.;klkBh izf’k{k.k o

vH;kl nkS&;kps fu;kstu dj.;kr vkys- izdYi {ks=kr dk;Zjr vl.kk&;k xVkaukgh

izf’k{k.kkOnkjs lcGhdj.k dj.;kr vkys-



ef g y k a l k B h    ?k s .;k r     vky s y s   iz f ’ k { k . k

                  izf'k{k.kkps uko                           izf'k{k.k ?ksrysY;k

                                                              efgayakph la[;k
Loa;lgk;rk xVkrhy lnL;kaps izf’k{k.k                                51401
xV izfrfu/khps izf’k{k.k                                            4723
izsjd izf’k{k.k                                                      687



tumRd"kZ dk;ZdzekaarxZr efgyk fodklkps dke djrkauk Lo;algk;rk xV gk

dsanzfcanw ekuyk xsyk o xVkaP;k ek/;ekrwu efgykauk ,d= vk.kwu

R;kaP;k fofo/k leL;k lksMfo.;kpk iz;Ru >kyk-




                                          28
xVkaps lcGhdj.k o ;krqu iq<s efgykaps d"V deh dj.ks] vkjksX; lq/kkj.kk]

vkfFkZd cprhph lo;] iriqjoBk] mRiUu ok<hps midze v’kk fofo/k ikrGhaoj

xVkaekQZr dke dsys xsys-




tumRd”kZ dk;Zdzeke/;s vkti;Zra 1679 Loa;lgk;rk xVkaph LFkkiuk dj.;kr

vkyh vlwu :- 2]20]40]657 cpr efgykauh dsysyh vkgs- 913 efgyk xVkauh

mRiUu ok<hps dk;Zdze lw# dsys vkgs-



     tum R d ” k Z    dk; Z d z e k r   Lo; al g k ; r k   xV a k p h
okV p k y
vu                    ri ' k h y                             la [ ; k
q-
 1   ,dw.k xV                                      1679 xV
 2   ,dw.k lHkkln                                  23298
 3   ,dw.k cpr :-                                  2]20]40]657
 4   cWdsr [kkrs m?kMys                            1639 xV
 5   efgykauh dtZ ?ksrys                           16631 efgyk
 6   mRiUuok<hps dk;Zdze ?ksrys                    913 xV



7- 0 vk J e ’ k k G k        fo d k l dk; Z d z e




                                   29
tumRd”kZ dk;Zdzeake/;s vkJe’kkGk fodkl gk egRokpk dk;Zdze 84

‘kkGke/;s jkcfoyk xsyk- vkJe’kkGk fodkl dk;Zdzekps mÌs’k [kkyhyizek.ks

vkgs-




  • leqfpr ra=Kkukps uequk o izlkjdsnaz Eg.kwu vkJe’kkGspk fodkl

        dj.;kl enr dj.ks-

  • ‘kkGk fodkl dk;Zdze jkcfo.;klkBh vko’;d v’kh rkaf=d] fu;kstu o

        vaeyctko.kh dkS’kY;s vkRelkr dj.;klkBh ‘kkGk o O;oLFkkiu o

        f’k{kdakuk enr dj.ks-

  • ‘ksrh] ik.kh o ekrh O;oLFkkiu] vkjksX; o f’k{k.k ;kckcr ekfgrh o

        dkS’kY;s ;kaps izf’k{k.k vkfnoklh eqykeqayhuk ns.ks-

  • ‘kkGk fodkl dk;Zdzekr lgHkkxh gks.;klkBh rlsp ‘kkGsr ;’kLoh >kysys

        iz;ksx vkiY;k ikM;akoj d:u ikg.;klkBh vktqcktwP;ak vkfnoklh

        ikM;akojhy yksdkauk izo`Rr dj.ks-


vkJe’kkGakuk fodklkpk dsnzafcnw ekuwu              84 vkJe’kkGkavrZaxr

f’k{k.kfe= midze lq: vkgs- ;k midzekrqu vkjksX;] d`f”k] Ik;kZoj.k] dyk-

laLd`fr- [ksG- iajijk b- xks”Vhpk fodkl lk/kyk xsyk- izR;sd vkJe’kkGsr

fon;kFkhZ o f’k{kd ;akP;k ldzh; lgHkkxkus ojhy fo”k;kaps dk;Z dj.kk&;k




                                     30
lfeR;k LFkkiu dsY;k xsY;k o ‘kkGkae/;s xV cka/k.kh d:u izf’k{k.ks lq: dsyh

xsyh-




^f’k{k.k fe= dk;ZØe* gk tu mRd”kZ dk;ZØekpkp ,d Hkkx Eg.kwu jkcfo.;kr

vkyk- ;k dk;Zdzekpk mn~ns’k vkfnoklh Hkkxke/khy fo|kF;kZalkBh vkJe

‘kkGk gs fodkl dsanz Ogkos gk vkgs- fo|kFkhZ gk ;k dk;ZØekpk

dsanzfcanw vkgs-




vkJe’kkGk fodkl dk;ZdzekarxZr jkcfo.;kr vkysys midze               [kkyhy izek.ks

vkgsr-

vk J e ’ k k G k       dk; Z Ø e k r h y    f o f o / k mi Ø e &

vuq ‘ksrhfo”k;d miØe                                        ‘kkGkaph la[;k

-
    1   ijlckx ykxoM                                                56
    2   Qqyckx ykxoM                                                49
    3   taxyh ouLirh ykxoM                                          53
    4   Qqy>kMs ykxoM                                               57
    5   vkS”k/kh ouLiarhph ckx r;kj dj.ks                           88



dkgh ‘kkGkae/;s ‘ksrh’kh laca/khr ra=Kkuk tls ik.kh O;oLFkkiu] daqi.k]

cka/k cafnLrh] xkaMqG[kr fufeZrh] ‘kksHksP;k >kMkaph ykxoM] i’kqikyu]



                                           31
jksiokVhdk r;kj dj.ks] dye cka/k.kh izf’k{k.k] e/kek’kh ikyu] js’khe m|ksx

;kfo”k;hgh ekxZn’kZu d#u izkR;f{kds nk[kfo.;kr vkyh-



8 - 0 i' k q / k u f o d k l d k ; Z d z e

ikjaikfjdfjR;k xkbZapk lkaHkkG o iSnkl vkfnoklh dqVaqcs djrkr- ‘ksrh o brj

      tM

dkeklkBh cSykapk mi;ksx gksrks-



Ik ’ k q l a o / k Z u     dk;Z d z e k p h   mí h ” V s

• d`f=e jsrukckcr tkx#drk fuekZ.k dj.ks-

• Ik’kqlao/kZukckcr xkokrhy yksdkaps izf’k{k.k o efgykauk izk/kkU;-

•   mPp izfrP;k oGawP;k xksBoysY;k fo;kZpk okij- R;kr tlhZ] gksYLVhu

    fQzth;u fdaok dks.kpsgh ;ksX; ns’kh tkrhP;k oGaqph fuoM o

    Eg’khalkBh lqrhZ o eq&gk tkrhpk jsM;kpk okij-

• pkjk fidkapk fodkl-

• jksx izfrca/kd ;kstuk-




loZlk/kkj.ki.ks dqVqackdMhy tukojs ghs cgqrka’k xkoBh o vfr’k; deh nw/k

ns.kkjh vlrkr- ;k xkoBh xqjkapk nq/kkG tkrh P;k oGqa ‘kh d`frze jsruk}kjs



                                    32
ladj d#u lq/kkfjr xq.koRrsP;k tukojkaph iSnkl djrk ;srs o nq/kkps tkLr

mRiknu ?ksrk ;srs- lq/kkjhr xks&iSnk’khph lsok ns.;klkBh] lkr        ladfjr

xks&iSnkl dsanz lq: dj.;kr vkyh- ;k iSdh nksu dsnsz izR;sdh uxj o iq.ks

ftYg;kr o izR;sdh ,d dsanz ukfld]uanqjckj o /kqGs ftYg;kae/;s gksrh- d`f=e

jsruk }kjs ,dw.k 1165 dkyoMh TkUekyk vkY;k vlqu R;kauk izdYik }kjs

i'kq[kkn; iqjfo.;kr vkys vkgs-



Ik ’ k q l a o / k Z u     d k ; Z d z e k p k iz x r h v g o k y

 vuq-            Rki ’ k h y                         ,dq . k   Lk k/;

   1     d`f=e jsru                                       10327
   2     xHkZ/kkj.kk                                       5151
   3     tUeysY;k ,dq.k dkyoMh                             1165
  3-1    Lkadfjr dkyoMh                                     738
  3-2    MkaXkh tkrhP;k dkyoMh                              225
  3-3    EgS’khaP;k dkyoMh                                  202
   4     tUeysys xks&gs                                    1278
  4-1    tUeysys xks&g;kaiSdh MkaXkh tkrhps                 263

         xks&gs




d`f=e jsruk}kjs mRd`”B izfrP;k xk;haph o cSykaph iSnkl >kysyh vkgs-

fofo/k midzeakP;k ifj.kkedrseqGs ok<rk izfrlkn feGkyk-


                                     33
tukojakph ;ksX; dkGth] xksB;kph LoPNrk] jksx izfrca/k b- fo”k;h tkx:drk

ok<fo.;klkBh iz;Ru dsys xsys o R;kpk ;ksX; rks ifj.kke fnlwu ;sr vkgs-

tukojakuk pk&;ph miyC/krk gks.;klkBh oSj.k fodkl varxZr fxuh xorkph

ykxoM dj.;kr vkyhs- ‘ksGhikyukr mRiknu ok<h lkBh fofo/k iz;Ru dsys xsys

o R;kpk ln`”; ifj.kke fnlqu ;sr vkgs-



9 - 0 iz f ’ k { k . k      dk; Z d z e

tumRd”kZ       dk;Zdze        jkcforkauk     fofo/k   ?kVdkaps    izf’k{k.k]

lgHkkfx/kkajdkauk ns.;kr vkys- izf’k{k.k nsrkauk [kkyhy i/nrhpk mi;ksx

dj.;kr vkyk-




9- 1 vH; kl      nk S j s    % izdYi lq# gks.;kiqohZ ‘ksrd&a;kuk tOgkj o

okalnk    ;sFkhy okMh dk;Zdze             nk[kfo.;kr vkyk- nkS&;akP;k osGh

‘ksrd&a;kcjkscj laokn lk/kwu R;kaP;k vuqHkokph nsok.k?ksok.k dj.;kr

vkyh- vH;kl nkS&;keqGss ‘ksrd&a;kuk dk;Zdzekph pakxyh ekfgrh >kyh o

R;akuh vkiY;k xkokrhy brj ‘ksrd&a;kuk tumRd”kZ dk;Zdzekr lgHkkxh

gks.;klkBh izo`Rr dsys- izdYi lq# >kY;kuarj ‘ksrd&;kaps jkT;krhy

izdYikarxZr xkokae/ks vH;kl nkSjs vk;ksthr dj.;kr vkys-



                                        34
9- 2    lg H k k x h / k k j d k a p s         iz f ’ k { k . k % okMh dk;Zdzekr

lgHkkxh >kysY;k ‘ksrd&a;kuk fofo/k izdkjps izf’k{k.k ns.;kr vkys- ;ke/;s

xVppkZ] vuqHko dFku] izkR;f{kd ;koj Hkj ns.;kr vkyk- [kkyhy fo”k;kaps

izf’k{k.k nss.;kr vkys-

• >kMkaph ykxoM o R;kaph tksikluk

• tfeuhph cka/kcfnaLrh

• tyL=ksr fodklkph dkes



12- vk O g k u s            o R; k oj d s y s Y k h          ekr

viqjk fu/kh% lnj dk;Zdzekl R;kP;k ikp o”kkaZP;k dkyko/khr ¼lu 2003&04
rs 2007&08½ ,dq.k :- 46-79 dksVh ,o<kp fu/kh Eg.kts ,dq.k fu/khP;k
32-50% izkIr >kyk- R;kuarj izdYikl rhu o”kkZph eqnrok< feGqu izdYikP;k
vkBO;k o”kkZi;Zar ,dq.k :-93-24 dksVh ,o<kp fu/kh Eg.kts ,dq.k fu/khP;k
64-74 izfr’kr izkIr >kyk-
;k O;rhfjDr nG.k oG.kkpk o jLR;kapk vHkko] ikolkG;kr laidZ rqV.ks]
okgukalkBh ba/ku O;oLFkk isVªksy iai ul.ks bR;knh vMp.khapk lkeuk
djkok ykxyk- ;k loZ foijhr ifjLFkhrhr lq/nk izdYikaph mnh”Vs xkB.;klkBh
vVksdkV iz;Ru dsyk xsyk-
                                           -
                             --------------¼½-------------




                                          35
36

More Related Content

What's hot

ENC Times - June 14th
ENC Times - June 14thENC Times - June 14th
ENC Times - June 14thENC
 
06 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-31
06 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-3106 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-31
06 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-31Akhil Bharat Mahasabha
 
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoriaAao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoriaGovats Radhe Ravoria
 
ENC Times-July 28,2016
ENC Times-July 28,2016ENC Times-July 28,2016
ENC Times-July 28,2016ENC
 
ENC Times 28 July 2016
ENC Times 28 July 2016ENC Times 28 July 2016
ENC Times 28 July 2016ENC
 
ENC Times-December 05,2016
ENC Times-December 05,2016ENC Times-December 05,2016
ENC Times-December 05,2016ENC
 
13 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-32
13 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-3213 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-32
13 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-32Akhil Bharat Mahasabha
 
Commerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition examCommerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition examakashpalash
 
ENC Times-march 07,2017
ENC Times-march 07,2017ENC Times-march 07,2017
ENC Times-march 07,2017ENC
 
ENC Times October 11, 2016
ENC Times October 11, 2016ENC Times October 11, 2016
ENC Times October 11, 2016ENC
 

What's hot (20)

ENC Times - June 14th
ENC Times - June 14thENC Times - June 14th
ENC Times - June 14th
 
06 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-31
06 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-3106 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-31
06 november 2013 to 12 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-31
 
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoriaAao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
Aao gay-se-prem-kare-by-radhe-shyam-ravoria
 
ENC Times-July 28,2016
ENC Times-July 28,2016ENC Times-July 28,2016
ENC Times-July 28,2016
 
ENC Times 28 July 2016
ENC Times 28 July 2016ENC Times 28 July 2016
ENC Times 28 July 2016
 
ENC Times-December 05,2016
ENC Times-December 05,2016ENC Times-December 05,2016
ENC Times-December 05,2016
 
13 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-32
13 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-3213 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-32
13 november 2013 to 19 november 2013, hindu sabha varta, year 37, issue-32
 
Uphar
UpharUphar
Uphar
 
Commerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition examCommerce importants facts in hindi for competition exam
Commerce importants facts in hindi for competition exam
 
110 111
110 111110 111
110 111
 
50 9
50 950 9
50 9
 
123 125
123 125123 125
123 125
 
Dil E Sindh 16th Dec 2018
Dil E Sindh 16th Dec 2018Dil E Sindh 16th Dec 2018
Dil E Sindh 16th Dec 2018
 
ENC Times-march 07,2017
ENC Times-march 07,2017ENC Times-march 07,2017
ENC Times-march 07,2017
 
How are time zones formed
How are time zones formedHow are time zones formed
How are time zones formed
 
rahul gandhi
rahul gandhirahul gandhi
rahul gandhi
 
ENC Times October 11, 2016
ENC Times October 11, 2016ENC Times October 11, 2016
ENC Times October 11, 2016
 
Water quality
Water quality Water quality
Water quality
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPERINTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
INTERNATIONAL INDEXED REFEREED RESEARCH PAPER
 

Viewers also liked

Viewers also liked (8)

120811 mittra in nutshell
120811 mittra in nutshell120811 mittra in nutshell
120811 mittra in nutshell
 
Adharcard copy of arb 180912
Adharcard copy of arb 180912Adharcard copy of arb 180912
Adharcard copy of arb 180912
 
3.poisoning
3.poisoning3.poisoning
3.poisoning
 
100811 mittra status 2011
100811 mittra status 2011100811 mittra status 2011
100811 mittra status 2011
 
Mavim presentation
Mavim presentationMavim presentation
Mavim presentation
 
Sbi study cbc
Sbi study  cbcSbi study  cbc
Sbi study cbc
 
Happy life
Happy lifeHappy life
Happy life
 
Breeds of cattle and buffalo
Breeds of cattle and buffaloBreeds of cattle and buffalo
Breeds of cattle and buffalo
 

More from avinashbhide2552

Trustee meeting oct. 2011 edited by arb
Trustee meeting oct. 2011 edited by arbTrustee meeting oct. 2011 edited by arb
Trustee meeting oct. 2011 edited by arbavinashbhide2552
 
1. common diseases anorexia and digestive disorders
1. common diseases anorexia and digestive disorders1. common diseases anorexia and digestive disorders
1. common diseases anorexia and digestive disordersavinashbhide2552
 
6. parturient disorders with photos
6. parturient disorders with photos6. parturient disorders with photos
6. parturient disorders with photosavinashbhide2552
 
6.diagnosis of sick animals
6.diagnosis of sick animals6.diagnosis of sick animals
6.diagnosis of sick animalsavinashbhide2552
 
5. parturient disorders with photos
5. parturient disorders with photos5. parturient disorders with photos
5. parturient disorders with photosavinashbhide2552
 
9. healthy uterus and disease prevention
9. healthy uterus and disease prevention9. healthy uterus and disease prevention
9. healthy uterus and disease preventionavinashbhide2552
 

More from avinashbhide2552 (15)

Trustee meeting oct. 2011 edited by arb
Trustee meeting oct. 2011 edited by arbTrustee meeting oct. 2011 edited by arb
Trustee meeting oct. 2011 edited by arb
 
4. metabolic diseases
4. metabolic diseases4. metabolic diseases
4. metabolic diseases
 
3. protozoal diseases
3. protozoal diseases3. protozoal diseases
3. protozoal diseases
 
2. infectious diseases
2. infectious diseases2. infectious diseases
2. infectious diseases
 
1. common diseases anorexia and digestive disorders
1. common diseases anorexia and digestive disorders1. common diseases anorexia and digestive disorders
1. common diseases anorexia and digestive disorders
 
6. parturient disorders with photos
6. parturient disorders with photos6. parturient disorders with photos
6. parturient disorders with photos
 
5. other diseases
5. other diseases5. other diseases
5. other diseases
 
6.diagnosis of sick animals
6.diagnosis of sick animals6.diagnosis of sick animals
6.diagnosis of sick animals
 
5. parturient disorders with photos
5. parturient disorders with photos5. parturient disorders with photos
5. parturient disorders with photos
 
4. deficiency diseases
4. deficiency diseases4. deficiency diseases
4. deficiency diseases
 
3a. poisoning english
3a. poisoning english3a. poisoning english
3a. poisoning english
 
2. repeat breeding
2. repeat breeding2. repeat breeding
2. repeat breeding
 
1. reproductive diseases
1. reproductive diseases1. reproductive diseases
1. reproductive diseases
 
9. healthy uterus and disease prevention
9. healthy uterus and disease prevention9. healthy uterus and disease prevention
9. healthy uterus and disease prevention
 
8. tips for successful ai
8. tips for successful ai8. tips for successful ai
8. tips for successful ai
 

180611 jutk note

  • 1. vkf n o k l h fo d k l fo H k k x ¼ e g k j k ” V ª ‘ k k l u ½ iq j L d ` r o e g k j k ” Vª bf U L V V ; q V vkW Q V s D U k k W y k W t h Vªk U l Q j Q k W j #jy ,f j ; k t ] u k f ’ k d } k j k la p k f y r tu m R d ” k Z dk;Z d z e 200 3 & 2 0 11 ¼vkfnoklh lektkdjhrk loZad”k fodkl dk;Zdze½ l a { k h I r fVi . k h 1
  • 2. eg k j k ” Vª bf ULV V; q V vk W Q V s D U k k W y k W t h Vª k Ul Qj Qk W j #j y ,f j ; k t ¼f er z½ ] c k ; Q & f e r z H k o u ] f u o k l g k s El l e k s j ] c k s/ k y s u x j P; k i k B h e k x s ] u k f ’ k d & i q . k s j k s M ] uk f ’ k d & 4 2 2 011 Qk s u u a - ¼ 0 2 5 3 ½ 2 4 1 6 0 5 7 ] 2 4 1 6 0 5 8 QW D l 241 6 0 5 6 b e sy mittra_nsk@dataone.in tu mR d ” k Z dk; Z d z e & eg kj k ” Vª vkfnoklh lektkdjhrk loZad”k fodkl dk;Zdze 1- 0 iz L r k o u k % egkjk”Vª ‘kklukus o”kZ 2003&04 ;k o”kkZe/;s vfnoklh fodkl dk;Zdze 15 ftYg;klkBh ,d egRokadka{kh izdYi fe= ;k laLFksl eatwj dsyk o R;klkBh :-144 dksVh brdk fu/kh 5 o”kkZlkBh eatwj dj.;kar vkyk- ;k vfnoklh fodkl ;kstusvarxZr 15 ftYgk fugk; 52500 dqVwcs lekfo”V d:u R;kaps vkfFkZd mRiUu o thoueku lq/kkjkos vls fu;ksthr gksrs- 2
  • 3. egkjk”Vª ‘kklukpk lu 2003&04 ;k o”kkZpk vFkZladYi fo/kkulHksr lknj djrkuk ek- ea=h] foÙk ;kauh fnukad 20 ekpZ] 2003 jksth ts Hkk”k.k dsys R;k Hkk”k.kke/;s ;k izdYikckcr dsysYkh ?kks”k.kk [kkyhy izek.ks vkgs- ßvkfnoklh dY;k.kklkBh ‘kklukus oj uewn dsysY;k fofo/k ;kstuk gkrh ?ksÅu ;k {ks=kr fodklkP;k n`”Vhus vf/kd Bksl dk;Zokgh dj.;kpk vkepk ekul vkgs- uanqjckj] /kqGs] Bk.ks] vejkorh] ukf’kd xMfpjksyh] xksafn;k] panziwj] jk;xM] iq.ks] vgenuxj o ukxiwj ;k izR;sd ftYg;krhy 1000 dqVaqckalkBh ,dkfRed vkfnoklh fodkl izdYi r;kj dj.;kps izLrkfor vkgs- ;k dk;ZØeke/;s vYiHkw/kkjd o lhekafrd ‘ksrd&;kadjhrk i’kw fodkl dsanzs] i'kw fpfdRlky;s] pkjk fodkl dk;ZØe o ‘ksr etqjkalkBh brj lgk¸;dkjh ;kstusdjhrk enr ns.ks- lkoZtfud vkjksX; vkf.k fL=;kaps l{kehdj.k bR;knh ?kVdkapk lekos’k vlsy- gk ,dkfRed izdYi 05 o”kkZdjhrk ,dq.k 12000dqVaqcklkBh jkfgy o ;kdjhrk #i;s 144 dksVh [kpZ visf{kr vkgs- ck;Q fodkl vuqla/kku izfr”Bku] iq.ks laLFks’kh layXu vl.kk&;k egkjk”Vª bfUL V V;wV vkWQ VsDukWykWth VªkUlQj QkWj #jy ,fj;kt] ukf’kd gh laLFkk okMh dk;ZØe T;kizek.ks jkcfor vkgs] R;kp /krhZoj lnj dk;ZØe ukekafdr Lo;alsoh laLFkkaekQZr jkcfo.;kr ;sbZy- ;k iz;kstukFkZ #i;s 20-00 dksVh ,o<kfu/kh jk[kwu Bso.;kr vkysyk vkgs-Þ ;k eq|kl vuql#u vkfnoklhapk ,dkfRed fodkl Ogkok Eg.kwu vkfnoklh mi;kstuk {ks=krhy vgenuxj] vejkorh] /kqGs] panziqj] xMfpjksyh] xksafn;k] iq.ks] ukf’kd] uanqjckj] Bk.ks] jk;xM] ukansM] ;orekG] tGxko o ukxiwj ;k 15 ftYg;krhy 51 rkyqD;ke/;s okMh dk;ZØe ¼QGckx dk;ZØe½ lq/kkjhr ‘ksrh] ‘ksretwj o Hkwfeghu dqVaqckpk vkfFkZd fodkl] vkjksX; o iks”k.k] vkJe’kkGk izf’k{k.k o izkR;f{kd dsanz bR;kfnlkBh ?kVd dk;ZØe 52]500@& brD;k vkfnoklh dqVaqckdfjrk ck;Q fodkl vuqla/kku izfr”Bku] iq.ks ;k laLFks’kh layXu vlysyh egkjk”Vª bfULVV;qV vkWQ VsDukWykWth VªkUlQj QkWj #jy ,fj;kt] ukf’kd ;k Lo;alsoh laLFksekQZr 05 o”kkZr #i;s 144-49@& dksVhpk izdYi jkcfo.;kpk izLrko ‘kklukP;k fopkjkf/ku gksrk- 3
  • 4. ek- lpho] vkfnoklh fodkl] o ek- vk;qDr vknhoklh fodkl ;kaP;k ekxZn’kZu lqwpusuqlkj ^ t u m R d ” k Z * ;k vkfnoklhaP;k lokZaxh.k fodklkP;k dk;Zdzekpk vkjk[kMk ^fer* ;k laLFksus fodlhr d#u egkjk”Fª ‘kklukl lknj dsyk xsyk- ^tumRd ” k Z * dk;Zdzek}kjs vkfnoklh dqVaqckaps vkjksX; o thoueku mapko.;kph la/kh laLFks yk iznku dsY;k cn~y ^fe=* laLFkk egkjk”Vª ‘kklukph lnSo _q.kh jkghy- 2003 rs 2011 ;k dkGkr LkaLFksus lrr dk;Z d#u dk;Zdze lQy dsyk- Dk;Zdzekps ok”khZd izxrh vgoky osGksosGh egkjk”Vª ‘kklukl lknj dj.;kr vkys vkgsr- lnj vgoky gk dk;Zdzekpk laf{kIr lekIrh vgoky ¼lejh Dyks>j fjiksVZ½ vkgs- 4
  • 5. 1- 2 iq o Z f i B h d k % egkjk”Vªkr vuqlqphr tekrhps ,dw.k yksdla[;sr 9-27 Vdds izek.k vkgs- ,dw.k lekt dksd.kk] egknso dksGh] HkhYy] xksaM] Bkdj] dkrdjh] okjyh b- ;k tkrhr foHkkxyk xsyk vkgs- ojhy iSdh dkrdjh o xksaM ;k vkfne tekrh vkgsr- lqekjs 85 VDds vkfnoklhapk mnj fuokZg ‘ksrhoj voyacwu vlqu R;krhy 70 & 80 VDds ‘ksrh djhr vlqu jkghysys 20 & 30 VDds ‘ksretwj vkgsr- 85 VDds lektkpk eq[; vk/kkj vl.kkjh ikjaikjhd ‘ksrh gydh MksaxjkG tehu] flapukpk vHkko] lk/kukapk viqjsi.kk o ekfgrhpk vHkko ;kaus xzklysyh vkgs- ;kp cjkscj tehuhph gks.kkjh lrr /kwi o Hkjao’kkP;k flapukP;k vHkkokus mRiknu vR;ar deh >kys vkgs- vkfnoklhP;k thoui/nrh gh taxykrhy miyC/k mRiUukoj] tG.k] oSj.k o vUu b- lkBh cjhp voyacwu vlrs- rFkkih taxy{ks= >ikV;kus deh gksr vlqu] rs tserse 15 & 20 izfr’kr f’kYyd vkgs- 5
  • 6. ;k loZ dkj.kkaewGs vkt vkfnoklh lekt ‘ksrhps vYi mRiUu] uSlfxZd lk/ku laiRrhpk gks.kkjk tyn &gkl] ikjaikjhd mRiUu lk/kukr >kysyh ?kV] dqiks”k.k] va/kJ/nk] la/kh pk vHkko o LFkykarj ;k n`”Vpdzkr lkiMyk vkgs- ;k lokZapk ifj.kke Eg.kqu fujk’ke; thou- loZckcrhr ‘kklu o vU; fBdk.kkgqu lgk¸; feG.;kP;k izfr{ksr okV igk.kkjk lekt v’kh fLFkrh vuqlqphr tekrhP;k lektkph vkt vkgs- 1- 3 f L F k r h fo ’ y s ” k . k % vkfnoklh lektkP;k izeq[k leL;kps fo’ys”k.k dsys vlrkauk R;kauk vYi mRiUu] dqiks”k.k] fuj{kjrk ] LFkykarj ;k leL;kauh xzklys vkgs vls fnlrs- 1- 4 t u m R d ” k Z dk;Z d z e k p h mn ~ n h ” V s • xjhc vkfnoklh dqVaqckapk ‘kk’or loZad”k fodkl] vFkkZtZu lk/kukaP;k ok<h}kjs o dqVaqc lgHkkxk}kjs R;kaph xjhch nwj d:u thoueku lq/kkj.ks gs tumRd”kZ dk;Zdzekps eq[; /;s; vkgs- • okMh ¼d`”kh] QGckx] ouhdj.k o Ik’kq/ku ;k lokZapk ,d= fodkl½ ;k mRiknd dk;ZdzekP;k fodklkrqu o brj O;olk;kf/kf”Vr dk;Zdzekrqu fn? kZdkG ‘kk’or mRiUu feG.kkj vkgs- • dqiks”k.kkps ewG dkj.k nwj d:u] vkjksX;kr lq/kkj.kk dj.ks] dqVaqckps thoueku mapko.ks o efgykapk fodkl lk/; dj.ks- 6
  • 7. • dqVaqckrhy lokaZauk iksVHkj vUukph lnSo ‘kk’orh o nkfjnz; gVfo.ks- • ckyds o efgykaP;k vkjksX;kr ok< o lkekftd vkjksX;kr ok<- • dqVaqckdMhy mRiknd eRrsr o lk/kuakr ok<- • efgyakps lcGhdj.k- 1- 5 t u m R d ” k Z dk;Z d z e k p s dk; Z{ k s r z % v- d z ft Y g k rky q d k 1 vgenuxj 2 ukf'kd 3 iq.ks 4 Bk.ks 5 jk;xM 6 uanqjckj 7 /kqGs 8 tGxko 9 vejkorh 10 ;orekG 11 ukansM 12 panziwj 13 xMfpjksyh 14 ukxiwj 15 xksafn;k 7
  • 8. 1- 6 v a e y c t k o . k h p h i/n r % izdYi vaeyctko.kh [kkyhy izek.ks dj.;kr vkyh- • dk;Zdzekrhy xkaokaph fuoM vkfnoklh fodkl foHkkx] earzky; o vk;qDr] vkfnoklh fodkl] ukf’kd ;kaps fopkj fofue;k uqlkj dj.;kr vkyh- • vknhe tekrhaP;k xkokapk lekos’k dk;Zdzekr dj.;kph n{krk ?ks.;kr vkyh- • izkFkfed ppsZuarj bPNqd vlysY;k xkod&;kauk okMh}kjs ifjorZu ? kMr vlysY;k vkfnoklh xkokar vkH;kl nkS&;kdfjrk ikBfo.;kr vkys- ;kr lgHkkxh >kysY;k ‘ksrd&;kauh brj ‘ksrd&;kauk ekfgrh fnyh- ykHkkF;kZaph fuoM djrkauk rks vuqlqfpr tekrhpk Hkqfe/kkjd] R;k xkokpk jghoklh vlkok ;kph dkGth ?ks.;kr vkyh- rlsp ykHkkF;kZaph fuoM xkod&;kaP;k laerhus o izdYi vf/kdk&;kaP;k lgdk;kZus dj.;kr vkyh- QGckx ykxoM vlysyh tfeu fodrk ;s.kkj ulY;kps ekU; vlY;kps laerhirz ykHkkF;kZ adMqu ?ks.;kr vkys- • csap ekdZ losZ% Tku mRd”kZ dk;Zdzekr lgHkkxh vl.kk&;k loZ rkyqD;kae/;s 50 vkfnoklh dqVaqckapk izkfrfu/khd losZ dj.;kr vkyk- R;ke/;s 15 ftYg;krhy 51 rkyqD;kapk lekos’k vkgs- Lknj losZ{k.k izdYikP;k ifgY;k nksu o”kkZe/;s dj.;kr vkys- 2004&2005 lkyh 29 rkyqD;kae/;s o 2005&2006 lkyh 24 rkyqD;kae/;s losZ{k.k 8
  • 9. dj.;kr vkys- R;klkBh dqVaqc losZ{k.k QkWeZ cufo.;kr vkyk- izdYikP;k deZpk&;kuh izR;sd dqVaqckyk HksVwu dqVaqckph ekghrh xksGk dsyh- R;kuarj th ekghrh xkssGk >kyh rhps fo’ys”k.k dj.;kr vkys- R;k fo’ys”k.kkuqlkj izR;sd rkyqD;kpk xks”kokjk ;k iqfLrdsr ns.;kr vkyk vkgs- ;k loZs{k.kkrwu vkfnoklh dqVqackph lkekthd o vkfFkZd fLFrh izdYi lq: gks.;kiwohZ d’kh gksrh ;kph ekghrh feGrs- dqVaqckP;k fofo/k mRiknukP;k L=ksrkuqlkj dqVaqckaph vkfFkZd LFkhrh dk<.;kr vkyh vkgs- dqVaqckaP;k ‘ksrhe/khy fidkaps mRiUukps vkdMs o R;kps cktkjkrhy nj ;kph ekghrh mRiUu dk<.;klkBh fopkjkr ?ks.;kr vkyh vkgs- izR;sd fidkpk cktkjkrhy nj Bjforkauk 2004&2005 pk egkjk”Vª vkfFkZd fodkl egkeaMG ;kuh fofo/k ftYg;kpk fidkpk izfr fDoaVypk fu/kkZfjr dsysyk njkpk mi;ksx vkyk vkgs- izdYikpk dkyko/kh laiY;k uarj ftYgkfugk; izkrfu/khd ln;ifjLFkhrhpk lOgsZ dj.;kr vkyk o R;kpk csapekdZ‘kh rqyukRed vH;klk d#u mRiUuok<hph ekfgrh ?ksryh xsyh- • YkWM ;qt iWVUkZ% vWxzksDyk;esVhd iWVuZ ¼d`”kh gokeku½ uqlkj izdYikP;k lqjokrhyk tfeu okij.;kP;k i/nrh ph ekfgrh ladfyr dj.;kr vkyh o R;k uqlkj vuqdqyre tehu okij.;kph i/nr Bjfo.;kr vkyh- 9
  • 10. • Hkqfeghu vkfnoklh dqVaqckpk l/;kpk O;olk; o R;kaP;k mRiUukpk Lrzksr ;kaph ekfgrh Bso.;kr vkyh- ;k dqVqackalkBh ykx.kkjs dkS’kY; fodkl o izLrkohr O;olk; o R;krqu miYkC/k gks.kkjs mRiUu ;kaps fu;kstu d#u R;k izek.ks enr dj.;kr vkyh- • ykHkkFkhZ dqVqackaps dqVqacfugk; dzsMhV IyWu dj.;kr vkys- • ‘kklukP;k fofo/k foHkkxkdMqu jkcfo.;kr ;s.kk&;k brj ;kstukapk ykHk ns.;klkBh lfoLrj vkjk[kMk r;kj dj.;kr vkyk- 1-7 dk;Ziz.kkyh% dk;Zdzekph vaeycpko.kh ph izfdz;k- • vkfnoklh lektk’kh laidZ o toGhd ok<owu izR;{k dkekyk lq:okr dj.;kr vkyh- • dk;Z i/nrhr yofpdrk BsÅu xjtkaoj vk/kkjhr eq[; midzekauk izk/kkU; ns.;kr vkys- • efgyk o iq:”kkaps Lo;algk¸;rk xV LFkkiu d:u R;kaps lcGhdj.k dj.;kr vkys- lcGhdj.kklkBh feVhax] izf’k{k.k o HksV] xVkarhy L=h iq:”kkaps euks/kS;Z ok<fo.;klkBh ppkZZ l=kaps vk;kstu dj.;kr vkys- • uSrhdrk ok<hyk yko.;klkBh o O;lu eqDrhlkBh xVkaP;k o fo’ks”kr % efgyk la?kVukaP;k ek/kekrwu iz;Ru dj.;kr vkys- • ygku & ygku xVkaP;k ek/;ekrwu ;ksX; R;k lgHkkx/kkjdkaph fuoM dj.;kr vkyh- • okMh dk;Zdze jkcforkuk 8 rs 10 okMh/kkajdkpk ,d xV ;kizek.ks xVkaph LFkkiuk dj.;kr vkyh vkgs- R;kyk okMh rqdMh vls lacks/k.;kr ;srs- okMh rqdMhph nj efgU;kyk okMhe/;sp lHkk gksrs- 10
  • 11. lHksiqohZ] loZ okMh/kkjd xVkrhy okM;akuk HksVh nsmu okM;kaph ikg.kh dj.;kr ;srs- lHkse/;s ekxhy dkekpk vk<kok] iq<hy efgU;akps fu;kstu o R;akph veayctko.kh ;koj ppkZ gksÅu dk;Zdze Bjfoyk tkrks- okMh rqdMheqGs ‘ksrd&;kauk Lor%ps vuqHkokph nsok.k? ksok.k dj.;kph la/kh feGrs- okMh rqdMheqGs dk;Zdze ‘ksrd&;kapkp vkgs v’kh Hkkouk ‘ksrd&;ake/;s fuekZ.k gks.;kl enr >kyh- ;k lHks e/ kss fe= laLFksps izfrfu/kh rkafrzd ekxZn’kZu djhr vlr- • loZ xVkrhy lgHkkx/kkjd ,df=r ;sÅu lgdkjh lkslk;Vhph LFkkiuk dj.;kP;k n`”Vhus iz;Ru dj.;kr vkys- mRiknhr ekykph izfdz;k d:u o R;kps fodzh O;oLFkk d:u lgHkkx /kkjdkauk R;kaP;k ekykyk ;ksX; rks ekscnyk feGoqu ns.;kr ;sr vkgs- 1- 6 t u m R d ” k Z dk;Z d z e k p s fof o/ k ?kVd% lokaZfx.k fodklkps /;s; Bsowu rlsp uSlfxZd lk/kulkeqxzh] ra=Kku o vkfnoklh laLd`rhpk fopkj d:u dk;Zdzekps fofo/k ?kVd Bjfo.;kr vkys- R;ke/;s dk;Zdzekph fujarjrk ;koj Hkj ns.;kr vkyk gksrk- dk;Zdzekps ?kVd [kkyhyizek.ks vkgsr- • okMh] QGckx o lq/kkjhr ‘ksrh • HkqfeghukalkBh dk;Zdze 11
  • 12. • ik.kyksV {ks= fodkl • efgyk fodkl dk;Zdze • lkekftd vkjksX; dk;Zdze • vkJe‘kkGk fodkl dk;Zdze • i’kq/ku fodkl dk;Zdze • eqY; o/kZu o fodzh lk[kGh • izf’k{k.k dk;Zdze 2 - okM h ] QG c k x o lq/ k k j h r ' k s r h ‘ksrh o R;k ofjy fuxMhr O;olk; gs 85 VDds vkfnoklhaP;k mRiUukps eq[; lk/ku vkgs- ikjaikjhd ‘ksrh gh eq[;rk deh [kPkkZph i.k R;k e/kqu vi{ks ;so<s mRIkknu feGr ukgh- vfu;fer ikml o ‘ksrhlkBh ik.;kph derjrk gs mRikndrk deh vl.;kps eq[; dkj.k vkgs- 2.1 ok M h dk; Z d z e ouhdj.kklkscr QGckxsP;k 0-5 rs 1 ,dj iMhd @ deh mRiUukP;k tfeuhojhy ykxoMhl ^okMh* vls lacks/k.;kr ;srs- ;k iMhd tfeuhps QGckxse/;s :ikarj d:u xjhc vkfnoklh dqVawckaps iquZolu dj.;kr ;srs- okMh dk;Zdze gk 'ksrh in/krhoj voyacwu vlwu R;ke/;s QGckx ¼vkack o dktw½ taxyh >kMs] vakrj fids ¼Hkkthikyk @ uxnh fids½ o NksV;k 'ksrhe/;s uxnh fidkaph ykxoM dj.;kr ;srs- 5 rs 7 O;k o"khZ QG>kMs o taxyh >kMkaps mRiUu lq: gksmu 12
  • 13. ‘ksrd&;kauk R;kaP;k brj 'ksrhP;k mRiUukr Hkj lq#okr gksrs- ,dnk dqVwac okMh dk;Zdzekr lgHkkxh >kys dh 'kD;rks R;k dqVawckyk 'kgjkdMs /kko ? ks.;kph xjt fuekZ.k gksr ukgh- dkj.k Lo;ajkstxkjkP;k la/kh xkokrp miyC/k gksrkr- vkfnoklh dqVawckr 1 ,djkoj QGckx ykxoM d:u ’kk’or mRiUukph geh gk OkkMh o lq/kkfjr ’ksrh ;k dk;Zdzekpk mnns’k gksrk- lq/kkjhr ’ksrh i/nrhpk voyac djrkauk ‘ksrd&;kauk uos ra=Kkukpk okij d:u uxnh o Hkkthikyk ykxoM dj.;kl izo`Ùk dj.;kr vkys- dqVawc gk ?kVd /k:u dk;Zdzekph veayctko.kh dj.;kr vkyh- miyC/k lk/kulkeqxzhpk ;ksX; okij ¼tls tfeu o ik.kh½ d:u dk;eLo:ih jkstxkj miyC/k d:u ns.ks gk dk;Zdzekpk eq[; mn~ns’k gksrk- gk dk;Zdze yksdakP;k xjtsuqlkj o vkoMhuqlkj jkcfo.;kr vkyk o R;ke/;s brj dk;Zdzekph tksM ns.;kr vkyh- tumRd”kZ dk;Zdeake/;ss okMh o lq/kkfjr ‘ksrh gk dk;Zdze jkcforkuk [kkyhy xks”Vh dj.;kr vkY;k- • vH;kl lgyh o xko ikrGhoj cSBdk 13
  • 14. • okMhrhy fofo/k ?kVdkaps izf’k{k.k • okMh vk[k.kh • [kM~Ms [k.k.ks] Hkj.ks] o >kMkph ykxoM • tSohd dqai.k o okMhph ns[kHkky • okMh rqdMh ekQZr ekxZn’kZu tumRd”kZ dk;Zdzeake/;ss izR;sd 1 ,dj okMh e/;s 50 rs 60 QG>kMs ¼vkack] dktq] vkoGk] fyacw ½ o 250 rs 400 ou>kMkaP; jksikaph ykxoM dj.;kr vkyh vkgs- ykxoM dj.;kr vkysY;k okM;kaP;k ns[kHkkyhoj Hkj ns.;kr vkyk- lq/kkfjr ‘ksrhe/;s] lq/kkfjr ch&fc;k.ks] ykxoM i/nr o brj lq/kkfjr i/nrhpk voayc ;koj Hkj ns.;kr vkyk- vkti;Zar ,dq.k 43325-5 ,djkr 45056 vkfnoklh dqVqckauh okMh ykxoM dsyh vkgs- ykxoM dsysY;k okM;kaph ns[kHkky ‘ksrdjh djr vlwu Okjhy loZ ftYg;akrhy cgqrsd rkyqD;kae/;s >kMkaph ok< pkaxY;k izdkjs vkgss- okMh 14
  • 15. dk;Zdzekrhy QG>kMkaph ok< o ftforkps izek.k gs dkyc/n okf”kZd vkjs[khr dkekaP;k osGki=dkoj o R;kP;k dkVsdksj vaeyctko.khoj voyacqu vlrs- vls u >kY;kl QG>kMkaP;k ok<hoj o R;kP;k ftforkP;k izek.kkoj foijhr ifj.kke fnlrks- lnj dk;Zdzekl viq&;k o vfu;fer fu/kh iqjoB;keqGs ojhy osGki=d ikG.ks dBh.k xsys- rjhgh ykHk/kkjdkaP;k mLQqrZ izfrlknkeqGs ifjfLFkrh vkVksD;kr vkgs- cWp & 1 ¼2004&05½ o cWp & 2 ¼2005&06½ ;ko”khZ ykxoM dsysY;k okM;kauk QG/kkj.kk gksr vkgs o ‘ksrdjh QGkaps mRiUu ?ksr vkgsr- okMhiklqu ljkljh ok”khZd #- 0000 rs #-0000 feGkY;kph uksan >kYkh vkgs- 2 . 2 lq/ k k f j r ‘ k s r h foHkkxkrhy gokekukuqlkj lq/kkjhr ‘ksrhlkBh fofo/k fidkaP;k ykxoMh dfjrk iWdst r;kj dj.;kr vkys- R;ke/;s mRd`”V tkrhps fc;k.ks] [krs] fid laj{k.k o ykxoMhph Ik)r ;kapk vrZHkko dj.;kr vkyk- R;kizek.ks izR;sd rkyqD;krhy ‘ksrd&;akuk izf’k{k.k ns.;kr vkys- dkgh fBdk.kh mRd`”V tkrhps ch&fc;k.ks rj dkgh fBdk.kh rkaf=d Kku lgHkkxh/kkjdkauk ns.;kr vkys- g;kpk mi;ksx ‘ksrd&;kaps mRiUu ok<.;klkBh >kyk- ‘ksrd&;kauh ,dkp fidkoj voyacwu u jkgrk R;kuh fofo/k fids ?;kohr ;klkBh iz;Ru dj.;kr vkys R;ke/;s Qqy’ksrh] 15
  • 16. Hkkthikyk] uxnh fids] fgokGh fids] ;kapk varHkkZo vkgs- R;ke/kqu ‘ksrd&;kauk pkaxY;k izdkjps mRiUu feGr vkgs- vkfnoklh Hkkxkrhy cgqrsd ‘ksrdjh Hkkr ihd ?ksrkuk R;kps mRiUu ok<fo.;klBh fo’ks”k iz;Ru dj.;kr vkys- dk;ZdzekP;k vkjaHkk iklqu lq/kkjhr ‘ksrhlkBh lrr ekxZn’kZu o enr dj.;kr vkyh- 45056 dqVqackauk [kjhi] 11403 dqVqackauk jCch o 124 dqVqackauk mUgkGh fidkalkBh enr dj.;kr vkyh- Hkkr ihdklkBh ^Jh* ¼,l- vkj-vk;½ i/nrhus ykxoM dj.;koj Hkj ns.;kr vkyk- R;ke/kqu ‘ksrd&;kauh fc;k.;kaph cpr rj dsyhp f’kok; mRiUugh 35 VDdss tkLr dk<ys- xkaMwG [krkfufeZrh ckcr cíy ‘ksrd&;kauk ekxZn’kZu dj.;kr vkys- 4054 ‘ksrdjh xkaMwG [kr cuor vlwu ,dq.k 713 Vu xkaMwG[krkps mRiUu >kysys vkgs- 2. 3 Tky L=k s r fo d k l dk; Z d z e OkkMh dk;Zdekrhy gk ,d egRokpk ?kVd vkgs- okMhlkBh ik.;kph miyC/krk dj.ks o tknk ik.kh lq/kkfjr ‘ksrhlkBh okij.ks gk ;k dk;Zdzekpk mn~ns’k vkgs- okMh rqdMhrhy ‘ksrd&;kacjkscj ppkZ 16
  • 17. d:u l/;k vl.kkjs ik.;kps L=ksrk ckcr ekfgrh ?ks.;kr vkyh o fofo/k Ik;kZ;kapk fopkj dj.;kr vkyk- TkyL=ksr fodkl dk;Zdze jkcforkuk vaeyctko.kh e/;s ‘ksrd&;kapk lgHkkx gh Bjfo.;kr vkyk o dk;ZdzekP;k vaeyctko.khps fu;kstu o osGki=d r;kj dj.;kr vkys- fu/kh miyC/k >kY;koj tkLrhr tkLr ‘ksrd&;kauk tyL=ksr fodklklkBh enr dj.;kr vkyh- n` ” V h { k s i k r iz x r h - - - v- Rki ’ k h y ,d d ,d q . k Lk k/; ua 1 PksdMWe ¼Vh-lh-Mh-½ la [ ; k 890 2 TkydqaM la [ ; k 12980 3 Ukfou foghj la [ ; k 319 4 TkqU;k foghjhaph [kksyhdj.k la [ ; k 2205 o nq#Lrh 5 ik.;kP;k VkD;k la [ ; k 11103 2. 4 Tkf e u h p h ck a/k c a f/ k L r h ,dw.k 28428 ,dj oj ty o e`n la/kkj.kkph dkes dj.;kr vkyh vkgsr- ;keqGs ‘ksrd&;akuk ,su mUgkG;ke/;s jkstxkj miyC/k >kyk- Rki’khy izFke fOnrh; pkSFks ikpos ,d q . k 17
  • 18. o”kZ o”kZ o”kZ o”kZ 2004&05 2005&06 2007&08 2008&09 e`n la/kkj.kkps 1485-5 10413-5 7675 8854 28428 >kysys dke ,dj ;k loZ ckchapk ifj.kke gksmu vkFkhZd mRiUukr ok< >kyh- ;k laca/kh vH;kl dsyk vlrkauk vls fnlqu vkys dh lgHkkxh >kysY;k dqVqackaPks dk;ZdzekeqGs cWp fugk; ok<ho ljkljh mRiUu [kkyhy izek.ks uksnfo.;kr vkys vkgs- vkfFkZd 06-07 07-08 08-09 09-10 10-11 o”kZ  cWp 1 7930 10708 12994 16388 16971 ¼2004-05½ cWp 2 7506 10131 12387 14522 15536 ¼2005-06½ cWp 3 7877 10175 11984 14030 ¼2007-08½ cWp 4 8978 10769 12616 ¼2008-09½ 3- H k q f e g h u k a l k B h dk; Z d z e Lkk/kkj.ki.ks 20 rs 30 VDds vkfnoklh dqVwackadMs tehu ukgh- ;k dqVqackadMs [kkl y{k ns.;kr vkys vkgs- Hkqfeghu dqVwckadMs vlysys Kku] dkS’kY; ;kapk mi;ksx d:u R;kauk izf’k{k.k] fofo/k izdkjps lkfgR; o 18
  • 19. HkkaMoykph enr dj.;kr vkyh- dk;Zdzekr 4615 Hkwfeghau dwVawcakuk enr dj.;kr vkyh- Hkqfeghukauk enr djrkauk izFke R;kaph ekfgrh ?ks.;kr vkyh o ppkZ d:u dks.krh enr |koh o Hkqfeghu dqVqackauh Lor% dk; djkos ;k cíy Bjfo.;kr vkys- Hkqfeghu dqVqqqckauk enr djrkauk [kkyhy VIis ikM.;kr vkys- • Hkqfeghu dqVqackuk [kkl izf’k{k.k ns.;kr vkys ts.ks d:u R;kauk rkaf=d dke djrk ;sby tls xoaMhdke] lqrkjdke] fMQq;tj cufo.ks bR;knh- • ‘ksrhiwjd O;olk; tls jksiokfVdk r;kj dj.ks] Hkkthikyk ykxoM] Vlj jsf’ke mn;ksx bR;knh- • izfdz;k mn;ksxke/;s Hkqfeghukauk izk/kkU; tls] vkack izfdz;k bR;knh- 3 -1 H k q f e g h u k a l k B h fny s y s f o f o / k mi d z e ;k dk;ZdzekarxZr lqrkj dke] xoaMh dke] yksgkjdke] ;klkBhph gR;kjs] fodzh O;olk;klkBh lk;dy] HkkaMoy] fpdu lsaVj] jloarh] 'ksGhikyu] cWatksikVhZ] eaMi lkghR;] eklsekjh tkGh] jsf’ke mn;ksx fdjk.kk nqdku] dVyjh nqdku] ulZjh] Hkkthikyk ykxoM] b- fofo/k O;olk; lq: d:u Hkwfeghukaauh vkiyk fodkl lq: dsyk vkgs- 19
  • 20. Hkqfeghu dqVqackauk fofo/k O;olk;k lkBh enr dj.;kr vkyh- ;k O;olk;krqu 2008&09] 2008&09] 2008&09 lkyh vuqdzes ljkljh #- 12839] 16266] 18238 mRiUu feGkys- 4 - 0 ik . k y k s V {k s= fo d k l dk ; Z d z e tumRd”kZ dk;Zdzekrhy 50 rkyqD;ke/;s ik.kyksV {ks= fodklklkBh 50 xkaokph fuoM dj.;kr vkyh gksrhs- R;k xkokrhy loZ ykHk/kkjdkauk ,df=r d:u lq:okrhiklwup dkekps fu;kstu] vkjk[kMs o ik.kyksVkps fujarj O;oLFkkiu ;ke/;s lgHkkxh d:u ?ks.;kr vkys- ,dq.k 16351-67 gsDVj tfeuhojps fu;kstu d#u 14126-19 gsDVj oj dke iq.kZ >kys vkgs- ik.kyksVkP;k dkekeqGs ekrhph /kwi deh gksÅu tehu pakxyh gks.;kl enr >kyh] uohu tehu fidk[kkyh vkyh] fofgjhP;k ik.;kP;k ikrGhr ok< >kyh] xorkps mRiUu ok<ys] [kjhips mRiUu ok<ys o nqckj fidklkBh ik.;kph miyC/ krk ok<yh- 5 - 0 lk e k f t d vkj k s X ; dk; Z d z e vkjksX; lao/kZu vkf.k jksx izfrca/ku midzekaoj eq[;Ros Hkj ns.;kr vkyk- Lo;algk;rk xVkP;k efgykaps izf’k{k.kkr oS;fDrd vkf.k lkoZtfud LoPNrk ;k 20
  • 21. ckcr ekfgrh ns.;kr vkyh- ik s ” k d vk g k j iz f ’ k { k . k }kj s osxosxG;k iks”kd inkFkkZaph d`rh letkoqu izR;{k inkFkZ r;kj d:u nk[kfo.;kr vkys- v k j k s X ; ek s f g e jk c o q u vkjksX; fo”k;d tkf.ko tkx`rh] efgykaph {kerk ok<fo.ks o ‘kklfd; o brj vkjksX; lsok ns.kk&;k laLFkka’kh leUo; ok<o.ks gh mfí”Vs dsyh xsyh] xko k a e / ; s xzkeLoPNrk vfHk;ku] izHkkr Qsjh] vkjksX; f’k{k.k & oS;fDrd LoPNrk vkf.k xzkeLoPNrk] vkjksX; rikl.kh f’kchj] ijlckxse/;s fc;k.kkaph ykxoM] foghj futqZrhdhdaj.k] >kMkaph ykxoM] izkR;f{kds & fi.;kps ik.;kps ‘kq/nhdj.k o tylaftouh] LoPN Loa;ikd ?kj izkR;kf{kds] o LokbZu QY;w jksxkfo”k;h tk.kho tkx`rh vls dk;Zdze ?ks.;kr vkys- 5- 5 vkj k s X ; mi d z e vkjksX; mi d z e ke/ks /kqjkaM;kpk mi;ksx] ckWycsvfjaxpk mi;ksx] thouMªkWi] xkG.;k vksxjkGs bR;knhP;k okijk ckcr l[kksy ekfgrh] R;kiklwu gks.kkjs Qk;ns o ekxZn’kZu dsys tkrs ;keqGs nqf”kr ik.;keqGs gks.kk&;k vktkjkaoj ekr djrk ;srs- midzekapk xks”kokjk [kkyhy izek.ks vkgs- 21
  • 22. v-u- midze lgHkkxh dqVqacs & ekpZ 2011 v[ksj 1 ijlckx 49671 2 ik.;kP;k Lrzksrkapk fodkl 264 3 ik.;kP;k Lrzksrkaph nq#Lrh 405 4 thouMªkWipk mi;ksx dsyk 85179 5 xkG.;kapk mi;ksx 47571 6 vksxjkGs mi;ksx 38396 7 LoPN Lo;aikd?kj 27314 8 dkpsps dkSy 42677 9 [k#t fueqZyu dk;Zdze 11884 10 ekrk lap 5354 11 cky lap 6434 12 vkjksX; f’kchj 629 13 tutkx`rh dk;Zdze 3624 5 - 5 - 1 ijl c k x vkgkjke/;s HkkthikY;akpk vHkko o R;keqGs gks.kkjs dqiks”k.k nwj dj.;klkBh jkstP;k vkgkjkr rkT;k HkkthikY;akps egRo y{kkr ?ksÅu ikolkG;kr loZ okMh/kkjd] efgyk cprxV] Hkwfefgu dqVaqfc;akuk ijlckxsP;k fc;k.;kaph ikdhVs ns.;kr vkyh- ;k ikfdVkae/ks oakxh] fejph] nksMds] fxyds] oky] Makxj] dkjys b- HkkT;kapk lekos’k gksrk- g;k loZ HkkthikY;kpk mi;ksx R;kaP;k vkgkjkr 22
  • 23. gksr vkgs- ;k f’kok; cgqokf”kZd QGHkkT;k Eg.ktsp ‘ksoxk] gknxk] rksaMyh] fyacw] d<hiRrk] is#] iibZ o ikjaikjhd HkkT;kaph ykxoM dj.;kr vkyh- ,dw.k 49671 dqVaqckauk ijlkckxaslkBh dk;Zdzekrqu enr ns.;kr vkyh- ijaijkxr ijlckxsrhy fc;k.ks cpr xVkrhy efgykauh tek d#u rs brj loZ efgykauk fnys ;k eqGs tkLrhr tkLr dqVaqcki;Zar ijlckx gk miØe iksgpq ‘kdyk- 5- 5- 2 [k#t fu e w Z y u [k#tsoj izfrca/kkRed mik; dk; djkosr ;koj vkjksX; f’k{k.k dj.;kr vkys- vkJe’kkGk] ftYgk ifj”kn ‘kkGk o cprxV] b- fBdk.kh [k#t fuewZyukps dk;Zdze ?ks.;kr vkys- [k#t fueZwyuklkBh th-ch-,p- vkS”k/kkpk okij dsyk xsyk-[k#t fueZwyu midzekvarxZr ,dq.k 11884 #X.kakoj mik; ;kstuk dj.;kr vkyh- [k#t fueZwyuklkBh lrr iz;Ru dsY;keqGs [k#tsP;k izek.kkr y{k.kh; ?kV >kyhs vkgs- 5- 5- 3 o S n w dk; Z d z e 23
  • 24. vkfnoklh dqVaqch;akuk osGsr o deh [kpkZr vkS”k/kksipkj feG.;klkBh foHkkxke/;s oSnw dk;Zdze o”kZ 2004 iklqu lq# vkgs- taxyke/;s vk<G.kk&;k vkS”k/kh ouLirhapk lksI;k i.k egRokP;k vktkjakoj mi;ksx dsyk tkrks- foHkkxkae/;s pakxY;k mipkjklkBh 14 pjd dsanz lq# >kys vkgsr- foHkkxke/ ks ,dq.k 143 oSnw dk;Zjr vlwu ,dw.k 43011 #X.kkaoj mik; dj.;kr ;’k vkysys vkgs- 5- 5- 4 Lo P N Lo;ai k d x ` g fuf e Z r h LoPN Lo;aikdx`g fufeZrhps egRo iVowu ns.;klkBh ^?kj vlkoa vla* g;k fp=fQrhpk eksB;kizek.kkoj mi;ksx dsyk xsyk- LoPN Lo;ikd ?kjke/;s lw/kkjhr pwy] dkpsps dkSy] /kqjkaMs dkSy] ckWy csvjhax] vksxjkGs o xkG.khpk mi;ksx b- dk;Zdze jkcfo.;kr vkys- ,dw.k 27314 LoPN Lo;ikdx`gs cak/kwu iw.kZ >kysyh vkgsr- 24
  • 25. vkjksX; f’k{k.kkps l= cpr xVkP;k cSBdhe/;s vk;ksftr dsys tkrs- oS;fDrd vkjksX;] ik.kh ‘kq/nhdj.k] ijlckx] ifjlj LoPNrk] vks- vkj- ,l- cufo.ks b- fo”k;kapk R;kr lgHkkx vlrks- 5- 5- 5 ek r k o ckyla x k s i u ckye`R;wps izek.k deh djk;ps vlsy rj ekrsph vkf.k ckGkph dkGth ?ks.ks vR;ar egRokps vkgs- R;klkBhp efgyk cprxVkP;k fefVaxe/;s ekrk o ckylaxksiukfo”k;h tutkx`rhP;k dj.;koj Hkj fnyk xsyk- tutkx`rh lkBh fp=akP;k ek/;eakpk mi;ksx dj.;kr vkyk- uotkr ckydkl ^ckylap* fnyk xsyk o R;kpk mi;ksx dlk o dk djk;pk ;kfo”k;h ekrsl vkjksX; f’k{k.k dsys tkrs- ckylapke/;s IyWLVhdps csM‘khV dOgj] eQyj] nqiVs] CyWadsV] ePNjnk.kh ¼ygku eqykaph½ okVh o pepk rlsp ekrklaPkk e/;s eQyj] CyWadsV] ePNjnk.kh bR;knh oLrw vlrkr- ;keqGs Mklkaiklwu lqj{kk] gxo.k] U;qeksuh;k] ‘olulaLFksps fodkj] o gk;iksFkehZ;k ¼ik.kh fdaok FkaM gosus xkjB.ks½s ;k iklwu cpko djrk ;srks- ,dw.k 6434 ckylap o 5354 ekrklap lgHkkx/kkjdakuk nsÅu R;akP;k okijkps egRo iVowu ns.;kr vkys- 5 - 5 - 6 lq j f { k r fi. ; k p s ik . k h 25
  • 26. fi.;kP;k ik.;kP;k L=ksrkatoG LoPNrk jkg.ks vko';d vkgs- LoPNrs eqGs ik.;kiklwu gks.kkjs vktkj deh gksrkr- foghj vkf.k g¡Miai toG lkaMik.kh O;oLFkkiu dj.;kP;k jpuk r;kj dj.;koj Hkj ns.;kr vkyk- ;k jpukaP;k okijkfo"k;h Lo;algk¸;rk xV] okMh/kkjd] Hkwfeghu rlsp xkokrhy yksdkauk ekfgrh ns.;kr vkyh- ;k lokZaapk ifj.kkekeqGs nq”khr ik.;k}kjs gks.kkjs jksx vkVksD;kr Bso.;kr vkys- 5 - 5 - 7 fi. ; k p s ik . ; k p s L= k s r k a p k fo d k l & fi.;kP;k ik.;kP;k L=ksrkaph fuehZrh@nq#Lrh ;koj Hkj ns.;kr vkyk- ;kn~okjs tkLrhr tkLr dqVaqcki;Zar ik.;kph O;oLFkk gksmu efgykaps ik.kh vk.k.;k lanHkkZrhy d”V deh >kkys- ik.;kph miyC/krk vkf.k L=ksrkatoGhy lkaMik.;kps O;oLFkkiu ;k nksUgh eq|koj Hkj ns.;kr vkyk- ,dq.k 779 ik.;kP;k L=ksrkapk fodkl dj.;kr vkyk- 5- 5- 8 vkjk s X ; f’k{k.k vkjksX;k fo”k;h tk.kho tkx`rh dj.;klkBh Lo;algk¸;rk xVkr fujfujkG;k vkjksX;kP;k fo”k;kaojrh vkjksX; f’k{k.k ns.;kr vkys- ;kr oS;Drhd vkf.k lkoZtfud LoPNrk] lqjf{kr fi.;kps ik.kh ijlckx vkf.k iks”kd vkgkj izkR;f{kd] 26
  • 27. LoPN Lo;aikd ?kj] tylathouh] jDr ika<jh] iztuu vkf.k cky vkjksX; LokbZu ¶Y;w b- fo”k;kapk lekos’k gksrk- 5- 5- 9 Lo k b Z u ¶Y; w LokbZu ¶Y;w ;k lkFkhP;k vktkjk fo"k;h ekfgrh tkLrhr tkLr yksdkai;Zar iksgkspfo.;klkBh iz;Ru dj.;kr vkys- 5- 5- 10 vkj k s X ; esGk o k Lo;a lgk¸;rk xVkrhy LFkkfud vkjksX; dk;ZdrsZ ;kaps mtG.kh izf’k{k.k vkf.k esGkos osGksosGh ?ks.;kr vkys- efgyk Loa;algk¸;rk xV lnL;] okMh rqdMh /kkjd] oSnw ;kapk esGkos ?ksvqu vkjksX;kfo”k;h ekfgrh ns.;kr vkyh- efgyk fnukP;k fufeÙkkus nj o”khZ efgyk esGkO;kps vk;kstu d#u R;kr efgykauk vkjksX;k fo”k;h ekfgrh ns.;kr vkyh- ,dq.k 3624 xzke LoPNrk vfHk;ku ?ks.;kr vkyh- xzkeLoPNrk vfHk;kukl mRRke izfrlkn feGkyk- 5 - 5 - 11 v k j k s X ; f’kchj LFkkfud vkjksX; lsoka’kh leUo; lk/kwu osxosxG;k vkjksX; f’kchjkaps vk;kstu dj.;kr vkys- jDrika<jhlkBh fgeksXykschuph rikl.kh] us=rikl.kh] vkjksX; rikl.kh o mipkj b- ;kr rikl.kh dj.;kr vkyh- vkjksX; rikl.kh cjkscjp 27
  • 28. vkjksX;kph dkGth d’kh ?ksrk ;sbZy vkf.k jksxizfrca/ku dls djrk ;sbZy ;koj ekfgrh ns.;kr vkyh- ,dq.k 629 vkjksX; f’kchjs ?ks.;kr vkyh 6- 0 ef g y k fo d k l dk; Z d z e tumRd”kZ dk;ZdzekarxZr efgyk fodkl dk;Zdzekyk izk/kkU; nsÅu fo’ks”k iz;Ru dj.;kr vkysr- efgykauk ,d= d:u R;kaps la?kVu dj.;kr vkys- efgykaP;k Lo;algk¸;rk xVkaph mHkkj.kh d:u xVkaps lcGhdj.k dj.;klkBh izf’k{k.k o vH;kl nkS&;kps fu;kstu dj.;kr vkys- izdYi {ks=kr dk;Zjr vl.kk&;k xVkaukgh izf’k{k.kkOnkjs lcGhdj.k dj.;kr vkys- ef g y k a l k B h ?k s .;k r vky s y s iz f ’ k { k . k izf'k{k.kkps uko izf'k{k.k ?ksrysY;k efgayakph la[;k Loa;lgk;rk xVkrhy lnL;kaps izf’k{k.k 51401 xV izfrfu/khps izf’k{k.k 4723 izsjd izf’k{k.k 687 tumRd"kZ dk;ZdzekaarxZr efgyk fodklkps dke djrkauk Lo;algk;rk xV gk dsanzfcanw ekuyk xsyk o xVkaP;k ek/;ekrwu efgykauk ,d= vk.kwu R;kaP;k fofo/k leL;k lksMfo.;kpk iz;Ru >kyk- 28
  • 29. xVkaps lcGhdj.k o ;krqu iq<s efgykaps d"V deh dj.ks] vkjksX; lq/kkj.kk] vkfFkZd cprhph lo;] iriqjoBk] mRiUu ok<hps midze v’kk fofo/k ikrGhaoj xVkaekQZr dke dsys xsys- tumRd”kZ dk;Zdzeke/;s vkti;Zra 1679 Loa;lgk;rk xVkaph LFkkiuk dj.;kr vkyh vlwu :- 2]20]40]657 cpr efgykauh dsysyh vkgs- 913 efgyk xVkauh mRiUu ok<hps dk;Zdze lw# dsys vkgs- tum R d ” k Z dk; Z d z e k r Lo; al g k ; r k xV a k p h okV p k y vu ri ' k h y la [ ; k q- 1 ,dw.k xV 1679 xV 2 ,dw.k lHkkln 23298 3 ,dw.k cpr :- 2]20]40]657 4 cWdsr [kkrs m?kMys 1639 xV 5 efgykauh dtZ ?ksrys 16631 efgyk 6 mRiUuok<hps dk;Zdze ?ksrys 913 xV 7- 0 vk J e ’ k k G k fo d k l dk; Z d z e 29
  • 30. tumRd”kZ dk;Zdzeake/;s vkJe’kkGk fodkl gk egRokpk dk;Zdze 84 ‘kkGke/;s jkcfoyk xsyk- vkJe’kkGk fodkl dk;Zdzekps mÌs’k [kkyhyizek.ks vkgs- • leqfpr ra=Kkukps uequk o izlkjdsnaz Eg.kwu vkJe’kkGspk fodkl dj.;kl enr dj.ks- • ‘kkGk fodkl dk;Zdze jkcfo.;klkBh vko’;d v’kh rkaf=d] fu;kstu o vaeyctko.kh dkS’kY;s vkRelkr dj.;klkBh ‘kkGk o O;oLFkkiu o f’k{kdakuk enr dj.ks- • ‘ksrh] ik.kh o ekrh O;oLFkkiu] vkjksX; o f’k{k.k ;kckcr ekfgrh o dkS’kY;s ;kaps izf’k{k.k vkfnoklh eqykeqayhuk ns.ks- • ‘kkGk fodkl dk;Zdzekr lgHkkxh gks.;klkBh rlsp ‘kkGsr ;’kLoh >kysys iz;ksx vkiY;k ikM;akoj d:u ikg.;klkBh vktqcktwP;ak vkfnoklh ikM;akojhy yksdkauk izo`Rr dj.ks- vkJe’kkGakuk fodklkpk dsnzafcnw ekuwu 84 vkJe’kkGkavrZaxr f’k{k.kfe= midze lq: vkgs- ;k midzekrqu vkjksX;] d`f”k] Ik;kZoj.k] dyk- laLd`fr- [ksG- iajijk b- xks”Vhpk fodkl lk/kyk xsyk- izR;sd vkJe’kkGsr fon;kFkhZ o f’k{kd ;akP;k ldzh; lgHkkxkus ojhy fo”k;kaps dk;Z dj.kk&;k 30
  • 31. lfeR;k LFkkiu dsY;k xsY;k o ‘kkGkae/;s xV cka/k.kh d:u izf’k{k.ks lq: dsyh xsyh- ^f’k{k.k fe= dk;ZØe* gk tu mRd”kZ dk;ZØekpkp ,d Hkkx Eg.kwu jkcfo.;kr vkyk- ;k dk;Zdzekpk mn~ns’k vkfnoklh Hkkxke/khy fo|kF;kZalkBh vkJe ‘kkGk gs fodkl dsanz Ogkos gk vkgs- fo|kFkhZ gk ;k dk;ZØekpk dsanzfcanw vkgs- vkJe’kkGk fodkl dk;ZdzekarxZr jkcfo.;kr vkysys midze [kkyhy izek.ks vkgsr- vk J e ’ k k G k dk; Z Ø e k r h y f o f o / k mi Ø e & vuq ‘ksrhfo”k;d miØe ‘kkGkaph la[;k - 1 ijlckx ykxoM 56 2 Qqyckx ykxoM 49 3 taxyh ouLirh ykxoM 53 4 Qqy>kMs ykxoM 57 5 vkS”k/kh ouLiarhph ckx r;kj dj.ks 88 dkgh ‘kkGkae/;s ‘ksrh’kh laca/khr ra=Kkuk tls ik.kh O;oLFkkiu] daqi.k] cka/k cafnLrh] xkaMqG[kr fufeZrh] ‘kksHksP;k >kMkaph ykxoM] i’kqikyu] 31
  • 32. jksiokVhdk r;kj dj.ks] dye cka/k.kh izf’k{k.k] e/kek’kh ikyu] js’khe m|ksx ;kfo”k;hgh ekxZn’kZu d#u izkR;f{kds nk[kfo.;kr vkyh- 8 - 0 i' k q / k u f o d k l d k ; Z d z e ikjaikfjdfjR;k xkbZapk lkaHkkG o iSnkl vkfnoklh dqVaqcs djrkr- ‘ksrh o brj tM dkeklkBh cSykapk mi;ksx gksrks- Ik ’ k q l a o / k Z u dk;Z d z e k p h mí h ” V s • d`f=e jsrukckcr tkx#drk fuekZ.k dj.ks- • Ik’kqlao/kZukckcr xkokrhy yksdkaps izf’k{k.k o efgykauk izk/kkU;- • mPp izfrP;k oGawP;k xksBoysY;k fo;kZpk okij- R;kr tlhZ] gksYLVhu fQzth;u fdaok dks.kpsgh ;ksX; ns’kh tkrhP;k oGaqph fuoM o Eg’khalkBh lqrhZ o eq&gk tkrhpk jsM;kpk okij- • pkjk fidkapk fodkl- • jksx izfrca/kd ;kstuk- loZlk/kkj.ki.ks dqVqackdMhy tukojs ghs cgqrka’k xkoBh o vfr’k; deh nw/k ns.kkjh vlrkr- ;k xkoBh xqjkapk nq/kkG tkrh P;k oGqa ‘kh d`frze jsruk}kjs 32
  • 33. ladj d#u lq/kkfjr xq.koRrsP;k tukojkaph iSnkl djrk ;srs o nq/kkps tkLr mRiknu ?ksrk ;srs- lq/kkjhr xks&iSnk’khph lsok ns.;klkBh] lkr ladfjr xks&iSnkl dsanz lq: dj.;kr vkyh- ;k iSdh nksu dsnsz izR;sdh uxj o iq.ks ftYg;kr o izR;sdh ,d dsanz ukfld]uanqjckj o /kqGs ftYg;kae/;s gksrh- d`f=e jsruk }kjs ,dw.k 1165 dkyoMh TkUekyk vkY;k vlqu R;kauk izdYik }kjs i'kq[kkn; iqjfo.;kr vkys vkgs- Ik ’ k q l a o / k Z u d k ; Z d z e k p k iz x r h v g o k y vuq- Rki ’ k h y ,dq . k Lk k/; 1 d`f=e jsru 10327 2 xHkZ/kkj.kk 5151 3 tUeysY;k ,dq.k dkyoMh 1165 3-1 Lkadfjr dkyoMh 738 3-2 MkaXkh tkrhP;k dkyoMh 225 3-3 EgS’khaP;k dkyoMh 202 4 tUeysys xks&gs 1278 4-1 tUeysys xks&g;kaiSdh MkaXkh tkrhps 263 xks&gs d`f=e jsruk}kjs mRd`”B izfrP;k xk;haph o cSykaph iSnkl >kysyh vkgs- fofo/k midzeakP;k ifj.kkedrseqGs ok<rk izfrlkn feGkyk- 33
  • 34. tukojakph ;ksX; dkGth] xksB;kph LoPNrk] jksx izfrca/k b- fo”k;h tkx:drk ok<fo.;klkBh iz;Ru dsys xsys o R;kpk ;ksX; rks ifj.kke fnlwu ;sr vkgs- tukojakuk pk&;ph miyC/krk gks.;klkBh oSj.k fodkl varxZr fxuh xorkph ykxoM dj.;kr vkyhs- ‘ksGhikyukr mRiknu ok<h lkBh fofo/k iz;Ru dsys xsys o R;kpk ln`”; ifj.kke fnlqu ;sr vkgs- 9 - 0 iz f ’ k { k . k dk; Z d z e tumRd”kZ dk;Zdze jkcforkauk fofo/k ?kVdkaps izf’k{k.k] lgHkkfx/kkajdkauk ns.;kr vkys- izf’k{k.k nsrkauk [kkyhy i/nrhpk mi;ksx dj.;kr vkyk- 9- 1 vH; kl nk S j s % izdYi lq# gks.;kiqohZ ‘ksrd&a;kuk tOgkj o okalnk ;sFkhy okMh dk;Zdze nk[kfo.;kr vkyk- nkS&;akP;k osGh ‘ksrd&a;kcjkscj laokn lk/kwu R;kaP;k vuqHkokph nsok.k?ksok.k dj.;kr vkyh- vH;kl nkS&;keqGss ‘ksrd&a;kuk dk;Zdzekph pakxyh ekfgrh >kyh o R;akuh vkiY;k xkokrhy brj ‘ksrd&a;kuk tumRd”kZ dk;Zdzekr lgHkkxh gks.;klkBh izo`Rr dsys- izdYi lq# >kY;kuarj ‘ksrd&;kaps jkT;krhy izdYikarxZr xkokae/ks vH;kl nkSjs vk;ksthr dj.;kr vkys- 34
  • 35. 9- 2 lg H k k x h / k k j d k a p s iz f ’ k { k . k % okMh dk;Zdzekr lgHkkxh >kysY;k ‘ksrd&a;kuk fofo/k izdkjps izf’k{k.k ns.;kr vkys- ;ke/;s xVppkZ] vuqHko dFku] izkR;f{kd ;koj Hkj ns.;kr vkyk- [kkyhy fo”k;kaps izf’k{k.k nss.;kr vkys- • >kMkaph ykxoM o R;kaph tksikluk • tfeuhph cka/kcfnaLrh • tyL=ksr fodklkph dkes 12- vk O g k u s o R; k oj d s y s Y k h ekr viqjk fu/kh% lnj dk;Zdzekl R;kP;k ikp o”kkaZP;k dkyko/khr ¼lu 2003&04 rs 2007&08½ ,dq.k :- 46-79 dksVh ,o<kp fu/kh Eg.kts ,dq.k fu/khP;k 32-50% izkIr >kyk- R;kuarj izdYikl rhu o”kkZph eqnrok< feGqu izdYikP;k vkBO;k o”kkZi;Zar ,dq.k :-93-24 dksVh ,o<kp fu/kh Eg.kts ,dq.k fu/khP;k 64-74 izfr’kr izkIr >kyk- ;k O;rhfjDr nG.k oG.kkpk o jLR;kapk vHkko] ikolkG;kr laidZ rqV.ks] okgukalkBh ba/ku O;oLFkk isVªksy iai ul.ks bR;knh vMp.khapk lkeuk djkok ykxyk- ;k loZ foijhr ifjLFkhrhr lq/nk izdYikaph mnh”Vs xkB.;klkBh vVksdkV iz;Ru dsyk xsyk- - --------------¼½------------- 35
  • 36. 36