Այս նյութը նրա մասին է,թե ինչպես են ծաղիկները փոշոտվում

1. Ծաղիկների Փոշոտում
Սարգիս Մելիքյան
Միջին դպրոց

2. Տեսակները
• Երկու տիպի փոշոտում կա՝
ինքնափոշոտում և խաչաձև փոշոտում։
Ինքնափոշոտումը կատարվում է երկսեռ
ծաղիկներում, երբ ծակափոշին
փոշանոթներից թափվում է նույն ծաղկի
սպիի կամ փոշանոթից որևէ այլ
եղանակով փոխադրվում է սպիի վրա մի
ծաղկի սահմաններում։ Սակայն
երկսեռությունը դեռևս բոլորովին էլ չի
կանխորոշում ինքնափոշոտումը։

3. Ինքնափոշոտւմ
• Ինքնաբեղմնավորմամբ (ավտոգամիայով) ավարտվող ինքնափոշոտումը
տեղի է ունենում այն պայմանի դեպքում, երբ մոտավորապես
միաժամանակ հասունանում են ծաղկափոշին և սաղմնապարկը։
Հասունացած փոշանոթը պայթում է, ծակափոշին դուրս է գալիս, և
ծաղիկը քամուց ճոճվելու ժամանակ կամ միջատի օգնությամբ
ծակափոշին կարող է ընկնել իր իսկ ծաղկի սպիի վրա։ Բացի դրանից,
անհրաժեշտ է նաև, որ բիոֆիզիկական և բիոքիմիկան կարգի
խոչընդոտներ չլինեն։ Այսպես օրինակ երբեմն ծաղկափոշին ֆիզիկապես
չի կարող ընկնել սպիի վրա իր ծաղկում՝ փոշանոթների և սպիի
դասավորության կամ թե այն պատճառով, որ փոշանոթը բացվում Է սպիի
հակառակ կողմում։ Շատ հաճախ ծաղկափոշին բեղմնավորման
անընդունակ Է լինում իր ծաղկի մեջ (խնձորենի, տանձենի, տարեկան և
շատ ուրիշներ)։
Ինքնափոշոտումը (ավելի ճիշտ ավտոգամիան) անհրաժեշտ Է դիտել
որպես սեռական վերարտադրության հատուկ Էվոլուցիոն տիպ։
Հացազգիների մեջ այն հաճախ կատարվում է դեռ այն ժամանակ, երբ
ծաղկաբույլը գտնվում է տերևապատյանում և օտար ծաղկափոշին չի
կարող ներթափանցել (սա հատուկ Է ոչ միայն վայրի հացազգիներից
շատերին, այլև որոշ կուլտուրական հացազգիներին, ինչպես գարուն)։

4. Խաչաձև Փոշոտում
• Խաչաձև փոշոտումը հատուկ է բույսերի վիթխարի մեծամասնությանը։ Դարվինը 27
տարի զբաղվել է ծածկասերմ բույսերի ծաղիկների ձևերի և փոշոտման եղանակների
րնդարձակ հետազոտություններով և եկել է այն եզրակացության, որ էվոլյուցիայի
ընդհանուր ընթացքում խաչաձև փոշոտումը ապահովում է առողջ սերունդ։ Լիսենկոն
ապացուցեց, որ ինքնափոշոտվող բույսերն ընդունակ են սերմերի լավ բերք տալ միայն
փոքրաթիվ տարիների ընթացքում։ Իր ժամանակին տեղի է ունենում այլասերում։
Այսպես, օրինակ ցորենի, գարու, վարսակի, ոլոռի և մյուս մշակովի ինքնափոշոտվողների
սորտերը 10—15 տարուց հետո սկսում են այլասերվել։ Այդ պատճառով Լիսենկոն
առաջարկեց պարբերաբար կատարել ներսորտային խաչաձևում։ Սա հիանալի
արդյունքներ տվեց, և այժմ ներսորտային խաչաձևումը հանդիսանում է սելեկցիայի
հիմնական ձևերից մեկը, որը բարձրացնում է ինքնափոշոտվողների բերքատվությունը։
• Մեծ մասամբ բացասական ազդեցություն է նկատվում նաև գեյտենոգամիայի այսինքն՝ մի
բույսի սահմաններում մեկ ծաղկի ծաղկափոշին այդ նույն բույսի մի այլ ծաղկի
վարսանդի վրա փոխադրելու միջոցով կատարվող բեղմնավորման դեպքում։
Ընդհակառակն, քսենոգամիան, այսինքն՝ ծաղկափոշին մի բույսից մի այլ բույսի
փոխադրելուց հետո կատարվող օտարաբեղմնավորումը էվոլուցիոն առնչությամբ
դրական նշանակություն ունի։ Երկտուն բույսերն ստիպված են խաչաձև փոշոտվելու
նրանք շատ ծաղկափոշի են տալիս և շատ սերմեր են առաջացնում։
• Խաչաձև փոշոտումը բույսերի մեջ կատարվում է առավելապես միջատների և քամու
միջոցով։ Բացի ղրանից, արևադարձային մարզերում հաճախ ծաղկափոշին փոխադրում
են թռչուններր և նույնիսկ մանր կաթնասունները։

5. Անեմոֆիլ կամ քամու միջոցով
փոշոտվող բույսեր
• Այս բույսերր կազմում են ինչպես փայտացողուն, այնպես էլ խոտային բույսերի
բավական ընդարձակ խումբ։ Քամու միջոցով փոշոտվող բույսեր են, օրինակ, կեչին,
լաստենին, կաղնին, հաճարենին, ընկուզենին, տխլենին, բարդին, կաղամախին, իսկ
խոտաբույսերից՝ շատ հացազգիներ, թելուկազգիներ, և այլն։ էնտոմոֆիյ կամ միջատների
միջոցով փոշոտվող բույսեր։ Բույսերի փոշոտումը միջատների միջոցով ներկայացնում է
բնության ուշազրավ երևույթերից մեկը։ Հիմնական դերը պատկանում հետևյալ
միջատներին՝ մեղուներին, կրետներին, իշամեղուներին, ճանճերին, թիթեռներին,
բզեզներին տրիպսներին, մրջյուններին։ Սրանց կողմից տեղի ունեցող այս
անգիտակցական պրոցեսը, որը զուգակցում է կենդանիների սննդառության
ֆիզիոլոգիան բույսերի սեռական պրոցեսի հետ, արդյունք է օրգանիզմների ֆիլոգենետիկ
զարգացման՝ բնական ընտրության պայմաններում։ Հնարավոր է, որ ծծող միջատների
կապը սպորառաջացման օրգանների հետ ծագել է նախքան իսկական ծաղիկների
հանդես գալը։ Մերկասերմ բույսերը, ինչպես՝ սագոենիները, գինկգոները և այլն,
միջատներին գրավումԱ էին արքեգոնիալ խորշերի քաղցր հեղուկով, թեպետև նրանց
դերը բոլորովին այլ է եղել։
• Քամու միջոցով փոշոտվելու համար հարմարողական նշանակություն ունեցող
հատկանիշները համեմատաբար շատ չեն։ Այլ է դրությունը էնտոմոֆիլ բույսերի
նկատմամբ։ Հարմարողական հատկանիշները, և մանավանդ նրանց զուգակցությունը,
այստեղ չափազանց բազմազան են։

6. Էնտամոֆիլ կամ միջատների
միջոցով փոշոտվող բույսեր
• էնտոմոֆիլ են այն բույսերը, որոնց ծաղկափոշին միջատները տարածում են ծաղկից ծաղիկ, բույսից
բույս, որոնց ծաղիկները գրավում են սննդով։ Ծաղիկների արտադրած սնունդ են մի կողմից հատուկ
հեղուկ և կիսահեղուկ շաքարարային արտազատուկները, որոնք դուրս են գալիս նեկտարանոցներից
ծաղկի կամ ընձյուղների այլ մասերի վրա դասավորված հատուկ գեղձերից, մյուս կողմից, միջատների
համար սնունդ է ծառայում հենց ինքը ծաղկափոշին, որը հարուստ է սննդարար նյութերով։
• Նեկտարանոցները զանազան ձևեր ունեն՝ տափակ, գոգավոր կամ ուռուցիկ, որպես փոքր փոսիկներ,
տափակ կետեր, թմբիկներ, ակոսիկներ, բարձիկներ, եզջյուրիկներ, նեղ և երկար սափորիկներ, այսպես
կոչված՝ խթաններ և այլն։ Նեկտար արտադրող գեղձերի տակ միշտ կա հատուկ արտազատող
պարենքիմային մանրաբջիջ հյուսվածք։ Նեկտարի 25-95% ջուր է, բայց 3-72%ը գլյուկոզա և
եղեգնաշաքար է։ Նեկտարանոցները սովորաբար դասավորված են լինում ծաղկի խորքում։
• Սա անհրաժեշտություն է առաջ բերում, որ միջատները թափանցեն ծաղկի ներսի մասերը։ Միջատի
այս վարմունքի անխուսափելի հետևանքն այն է լինում, որ նա «շպարվում է» ծաղկափոշով, և
էնտոմոֆիլ բույսերի մեջ հաճախ կպչուն է լինում։ Ծաղկափոշով ծածկված միջատը մի կաթիլ նեկտար
վերցնելով, թռչում է այլ բույսի ծաղկի վրա և կատարում փոշոտում։ Նեկտարի փոքր չափերով
արտազատումը էվոլյուցիոն հարմարանք է, որը հարկադրում Է միջատին հաճախելու մեծ թվով
ծաղիկների և ղրանով իսկ տարածելու ծաղկափոշին։ Եթե պատկերացնենք նեկտար հավաքելու,
համար ծաղիկների հաճախորդ միջատների վիթխարի քանակությունը, դժվար չի լինի հասկանալ
Էտոմոֆիլիայի չափերը բնության մեջ։ Երբեմն նեկտարանոցներր դժվարամատչելի են և յուրահատուկ
ձևով են կառուցված։
• Բացի նեկտարից, հաճախ միջատների համար սնունդ է հանդիսանում ծաղկափոշին։ Որպես
հարմարողական հատկանիշ, այսպիսի բույսերի մեջ մեծ քանակությամբ ծաղկափոշի է կազմվում։ Այս
ծաղկափոշու մեծ մասը ուտվում է, բայց մնացած մասը միանգամայն բավական է փոշոտման համար՝
միջաաներով տարածվելու միջոցով։ Այդպիսի բույսեր են, օրինակ, կա֊կաչը և քաջվարդը, որոնց ծաղկի
մեջ կա փոշանոթներից թափված շատ ծաղկափոշի։ Այդպիսի բույսեր են նաև հոտոտը, մասրենիները և
այլն։ Երբեմն ուտելի է ոչ թե ծաղկափոշին, այլ որոշ հյուսվածքներր, օրինակ, առէջաթելերի խիտ
մազիկները։

7. Շնորհակալություն ուշադրության համար
Սարգիս Մելիքյան