अनुसन्धानं समस्यानां अध्ययनस्य वैज्ञानिकपद्धतिः वर्तते या नूतनज्ञानान्वेषणाय प्रयुज्यते। वस्तुतः अनुसन्धानं निरन्तर-सोद्देश्यपूर्वकं प्रचाल्यमानप्रक्रिया वर्तते या सत्यान्वेषणं करोति तथा अस्य लक्ष्यं उन्नतिः एवं उत्तमजीवनम् अस्ति।

1. विषयः – अनुसन्धानस्य परिचयः
प्रस्तोता
डॉ.मुके शशमाा
शशक्षाशास्रविभागः
अणुसंके तः – dr.mukeshmohra@gmail.com
2/13/20171

2. अनुसन्धानस्यार्ाः
अनु उपसगापुिाक ‘धा’ धातोः ननष्पद्यते
अनुसन्धानम् इनत शब्दः ।
अनुसन्धानम् – अनु+सन्धानम्
अनु = अनुसिणम्
सन्धानम्= चचह्ननतः / लक्ष्यबन्धनम्
2/13/20172

3. आङ्गलभाषायाः रिसचा शब्दस्य अर्ाः अह्स्त
अनुसन्धानम् ।
रिसचा इनत शब्दे ‘रि’ इत्यस्यार्ाः भिनत –
आिृनतः या पुनः ।
‘सचा’ इत्यस्यार्ाः भिनत – अन्िेषणम् ।
अतः िकतुं शकयते यत् ‘रिसचा’ इत्यस्यार्ाः अह्स्त
- पुनः अन्िेषणम् ।
2/13/20173
अनुसन्धानस्या
र्ाः

4. अनुसन्धाने ककं भिनत ?
*कस्याचचत् समस्यायाः िैज्ञाननकरित्या अन्िेषणम ् ।
*नूतनज्ञानस्य अन्िेषणम् ।
*समस्यायाः समाधानार्ं िैज्ञाननकविधेः प्रयोगः।
*िैज्ञाननकविचधः सदैि क्रमबद्ध-सोद्देश्य-
सुननयोह्िताश्च भिनत ।
2/13/20174

5. * ज्ञानस्य कस्यचचत् क्षेरे निीनतथ्यानां, विचािाणाम ्,
अिधािणानां अर्िा शसद्धान्तानां अन्िेषणाय
प्रयुज्य क्रमबद्धप्रकक्रया एि अनुसन्धानम ्
इत्युच्यते।
* प्रश्न-समस्या-घटना-व्यिहाि-प्रिृत्याददशभः
सम्बद्धः कर्ं, ककं , कदा, ककमर्ाम ् इत्याददनां
सूचनानां अन्िेषणम ् एि अनुसन्धानम ् उच्यते ।
2/13/20175
अनुसन्धानम्

6. 2/13/20176
अनुनस्धानस्य परिभाषाः
िेडमेनमहोदयानुसािम ्-
नवीनज्ञानार्जनाय प्रणालीबद्धप्रयासः एव अनुसन्धानम ्।
िॉन िेस्टमहोदायनुसािम ्-
अनुसन्धानं सा सुव्यवस्थित प्रक्रिया वतजते या
नवीनान्वेषणं करोतत तिा एकत्रितसंगठितज्ञानं ववकससतं करोतत।
िॉिा ए. लुण्डबगामहोदायनुसािम ्-
अवलोक्रकततथ्यानां सुव्यवस्थितं एवं
वथतुपरकवगीकरणं, सामान्यीकरणं प्रमाणीकरणञ्च एव
अनुसन्धानं वतजत ्।

7. अनुस्धानस्य प्रकािाः
2/13/20177

8. “नेशनल साइंस फाउण्डेशन” उकत संस्र्ा द्िािा
अनुसन्धानस्य िगीकिणमह्स्त -
अनुसन्धानस्य
प्राकािाः
मौशलकानुसन्धानम ्
व्यिहृतानुसन्धानम्
प्रयोगात्मकानुसन्धानम्
2/13/20178

9. 2/13/20179

10. भेदाः
पररमाणात्मकम ्
गुणात्मकम ्
तुलनात्मकम ्
लम्बात्मकम ्
2/13/201710

11. सवेक्षणानुसन्धानम्
प्रयोगात्मकानुसन्धानम्
एकलववषयानुसन्धानम् ( CASE STUDY
सांस्ययकीयानुसन्धानम्
2/13/201711

12. भेदाः
क्षेराध्यनानुसन्धानम ्
प्रयोगात्मकानुसन्धानम ्
सिेक्षणानुसन्धानम्
एकलविषयानुसन्धानम ्
सांह्ययकीयानुसन्धानम ्
ऐनतहाशसकानुसन्धानम्
क्रमागतानुन्धानम्
2/13/201712

13. 2/13/201713
शैक्षक्षकानुसन्धानम्
मौशलकशोधः
व्यिहृतशोधः
कक्रयात्मकशोधः
सहसम्बन्धात्मकशोधः
प्रयोगात्मकशोधः
ऐनतहाशसकशोधः
विििणात्मकशोधः