Prehistoric Archaeology

1. ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΜΕΣΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
α. κατοίκηση

2. Η αρχή της Μεσοελλαδικής εποχής είχε αρχικά συνδεθεί με την καταστροφή ή την εγκατάλειψη
πρωτοελλαδικών οικισμών, γεγονός που είχε εκτιμηθεί ως μια σημαντική πολιτισμική τομή. Οι
καταστροφές αυτές όμως, όπως αποδείχθηκε από νεότερες έρευνες, είχαν λάβει χώρα ήδη κατά την
Πρωτοελλαδική εποχή, ειδικά κατά το τέλος της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου (2300 π.Χ.). Στους
οικισμούς που εξακολούθησαν να κατοικούνται μέχρι και το τέλος της Πρωτοελλαδικής εποχής η
κατοίκηση συνεχίστηκε ομαλά, ενώ κατά τη Μεσοελλαδική εποχή ιδρύθηκαν και πολλοί νέοι
οικισμοί, σε τοποθεσίες ανάλογες με εκείνες που προτιμούνταν και κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία.

3. Η πολεοδομική διάταξη φαίνεται ότι εξελίχθηκε και εκείνη ομαλά από την Πρωτοελλαδική εποχή.
Στους οικισμούς της Μεσοελλαδικής εποχής διακρίνονται συχνά τουλάχιστον τρεις οικοδομικές
περίοδοι, όπως και συντομότερες περίοδοι επεκτάσεων και επισκευών των κτηρίων. Ο τύπος των
λεγόμενων αψιδωτών κτηρίων της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ περιόδου συνεχίστηκε, αλλά δημιουργήθηκαν
και νέα οικοδομικά σχήματα που είχαν ως βασική οικοδομική μονάδα τα ορθογώνια δωμάτια με
εσωτερικά χωρίσματα. Μερικές φορές παρατηρούνται και μεγαλύτερα από το μέσο μέγεθος
κτίσματα, δεν έχουν όμως επισημανθεί κτήρια με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να
χαρακτηριστούν διοικητικά κέντρα, όπως τα λεγόμενα "κτήρια με τους διαδρόμους" της
Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου. Οι οικισμοί της μεσοελλαδικής ήταν συνήθως ατείχιστοι και μόνο σε
λίγες περιπτώσεις παρατηρούνται οχυρωματικά έργα.
Άργος. Xάρτης κατανομής μεσοελλαδικών οικισμών και
νεκροταφείων της Mεσοελλαδικής και της πρώιμης
Mυκηναϊκής εποχής.

4. Κατά το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής
πολλοί οικισμοί εγκαταλείφθηκαν και στη θέση
τους ιδρύθηκαν νεκροπόλεις. Το φαινόμενο
αυτό εμφανίζεται σε τέτοια έκταση, ώστε οι
γνώσεις μας για την επόμενη περίοδο, τη
λεγόμενη «περίοδο των λακκοειδών τάφων», να
προέρχονται αποκλειστικά και μόνο από
νεκροταφεία και όχι από οικισμούς. Είναι
εντελώς άγνωστο πού βρίσκονταν και τι μορφή
είχαν οι οικιστικές εγκαταστάσεις αυτής της
εποχής. Οι αιτίες που προκάλεσαν ένα τόσο
εκτεταμένο φαινόμενο παραμένουν και αυτές
άγνωστες, αλλά αναζητούνται στις γενικότερες
κοινωνικής και οικονομικής φύσεως αλλαγές,
οι οποίες έλαβαν χώρα κατά την πρώιμη
Μυκηναϊκή εποχή, δηλαδή από τον 16ο
αι. και
ύστερα..

5. ΕΠΙΛΟΓΗ ΘΕΣΕΩΝ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ
Με εξαίρεση ορισμένους οικισμούς που εγκαταλείφθηκαν κατά το τελευταίο διάστημα της
Πρώιμης Χαλκοκρατίας, η κατοίκηση στη Μεσοελλαδική εποχή μοιάζει να εξελίσσεται ομαλά από
την πρωτοελλαδική. Οι μεσοελλαδικοί οικισμοί χτίζονταν συχνά επάνω από τα ερείπια των
πρωτοελλαδικών, σε βραχώδεις ακροπόλεις ή κορυφές χαμηλών λόφων. Σε μερικές θέσεις, όπως η
Ασίνη, η κατοίκηση επεκτάθηκε κατά τη Μεσοελλαδική εποχή και στους πρόποδες των
ακροπόλεων. Εκτός από τις κορυφές λόφων μεσοελλαδικοί οικισμοί χτίζονταν και σε
βουνοπλαγιές ή σε πεδινές τοποθεσίες. Οι θέσεις αυτές προσέφεραν εκτεταμένη καλλιεργήσιμη γη,
ενώ φαίνεται ότι προτιμούνταν ιδιαίτερα τοποθεσίες που βρίσκονταν κοντά σε πηγές ή ποτάμια. Oι
περιπτώσεις όπου επιλέγονταν θέσεις εγκατάστασης σε ορεινές και απρόσιτες τοποθεσίες, οι
οποίες προσέφεραν φυσική οχύρωση όπως η Μάλθη, είναι λιγοστές και αποτελούν μάλλον
εξαιρέσεις στον κανόνα.
Aργολίδα. Σημαντικές θέσεις του τέλους της
Mεσοελλαδικής και των αρχών της
Ύστεροελλαδικής εποχής στην πεδιάδα του
Άργους.

6. Μεγάλη σημασία στην επιλογή θέσεων κατοίκησης είχαν και οι περιοχές κοντά σε
προστατευμένους από τον άνεμο κόλπους και τα ασφαλή λιμάνια όπως η Κίρρα στη Φωκίδα, τα
Πευκάκια στη Θεσσαλία και το Λευκαντί στην Εύβοια. Στους οικισμούς αυτούς, που θα ήταν
συνδεδεμένοι σε ένα ευρύτερο θαλάσσιο εμπορικό δίκτυο, εμφανίζονται πολύ περισσότερα
εισηγμένα προϊόντα, σε σύγκριση με τους γειτονικούς τους οικισμούς της ενδοχώρας.
Μέρος του αρχαιολογικού χώρου της Κίρρας στη Φθιώτιδα.

7. ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΔΙΑΤΑΞΗ
Τα μεσοελλαδικά οικιστικά κατάλοιπα έχουν
σε μεγάλο βαθμό διαταραχθεί από τις ταφές
εντός των ορίων των οικισμών ή έχουν
καταστραφεί από την τεχνητή ισοπέδωση και
τις εντατικές οικοδομικές δραστηριότητες της
Μυκηναϊκής εποχής, καθώς οι
σημαντικότερες θέσεις της μεσοελλαδικής
επανακατοικήθηκαν κατά τις ώριμες
περιόδους της Ύστερης Χαλκοκρατίας. Παρά
την αποσπασματική αυτή εικόνα που
προσφέρουν οι μεσοελλαδικοί οικισμοί, είναι
δυνατόν να διαγραφούν τα γενικά
χαρακτηριστικά της πολεοδομικής τους
οργάνωσης. Οι οικισμοί της Μέσης
Χαλκοκρατίας παρουσιάζουν ένα απλό στο
σχεδιασμό του αλλά καλά οργανωμένο
πολεοδομικό σύστημα. Τα κτήρια χτίζονταν
σε νησίδες, ανάμεσα στις οποίες είχε
προβλεφθεί χώρος για στενά δρομάκια και
μικρές πλατείες. Μέχρι στιγμής δεν έχουν
βρεθεί κτίσματα που να παρέχουν δείγματα
κοινωνικής ιεράρχισης, έτσι ώστε να
σχηματίζεται η γενική εντύπωση μιας
κοινωνικής ισοτιμίας, τουλάχιστον όσον
αφορά τον οικοδομικό σχεδιασμό.
Άγιος Στέφανος Λακωνίας. Μεσοελλαδικό
οίκημα

8. Στους οικισμούς που βρίσκονταν σε κορυφές και πλαγιές λόφων τα οικοδομικά συγκροτήματα
εκτείνονταν από το κέντρο προς τα διάφορα επίπεδα των λόφων, σχηματίζοντας ανισόπεδες
οικοδομικές ζώνες με ακτινωτή διάταξη. Ένα πολύ χαρακτηριστικό και καλά διατηρημένο
παράδειγμα αυτού του οικοδομικού σχεδιασμού είναι γνωστό από το μεσοελλαδικό οικισμό στο
λόφο Ασπίδα, κοντά στο Άργος. Παράλληλα με αυτό το βασικό οικοδομικό σύστημα, κατά τη
Μέση Χαλκοκρατία παρατηρείται και ένας δεύτερος τύπος πολεοδομικής διάταξης, ο οποίος
απαντά συνήθως σε οχυρωμένους οικισμούς όπως η Αίγινα και η Μάλθη. Τα κτήρια αυτού του
συστήματος εκτείνονταν σε παρατακτική διάταξη, εφαπτόμενα στην εσωτερική περιφέρεια του
οχυρωματικού τείχους.
Άργος, Aσπίδα. Nοτιοανατολικός
τομέας. Λείψανα του μεσοελλαδικού
οικισμού.
Θ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.
Άργος, Aσπίδα. Kάτοψη. Mε μπλε
χρώμα δηλώνεται το μεσοελλαδικό
τείχος (συμπληρωμένο).

9. ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ
Με εξαίρεση μόνο τρεις οικισμούς, της Μάλθης στη Μεσσηνία, της Κολώνας στην Αίγινα και του
Κιάφα-Θίτη στην Αττική, οι περισσότεροι γνωστοί μεσοελλαδικοί οικισμοί δε διαθέτουν
οχυρωματικά έργα. Ορισμένα παραδείγματα ισχυρών τοίχων που παρατηρούνται σε πλαγιές
οικισμών ανήκαν μάλλον σε αναλημματικούς τοίχους.
Aίγινα, Κολώνα. Mακέτα της πόλης VIII.
Aίγινα, Aρχαιολογικό Mουσείο. YΠΠO/TAΠ.

10. Ο μεσοελλαδικός οικισμός της Αίγινας
περιβαλλόταν από ένα επιβλητικό
τείχος, συνεχίζοντας έτσι την οικιστική
παράδοση του οικισμού από την
Πρωτοελλαδική εποχή. Κατά τη Μέση
εποχή του Χαλκού ο σχεδιασμός των
οχυρωματικών τειχών, που
ξαναχτίστηκαν πιο ισχυρά, προσέφερε
μια καλά οργανωμένη άμυνα. Το παλιό
τείχος παρείχε μια πρόσθετη ασφάλεια
για τον οικισμό και στα νέα τείχη
προστέθηκαν φυλάκια και κρυφές
έξοδοι. Στο επάνω μέρος των τειχών είχε
διαμορφωθεί ένας στενός δρόμος για να
διευκολύνει την εσωτερική επικοινωνία
σε περίπτωση πολιορκίας.
Aίγινα, Κολώνα, πόλη VIII. Oχυρωματικό
τείχος στη νότια πύλη.
Β' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ.

11. Ο οικισμός της Μάλθης είναι μοναδικός όσον αφορά τον τρόπο οχύρωσης και το είδος της
πολεοδομικής διάταξης που φαίνεται ότι σχεδιάστηκε μαζί με το οχυρωματικό τείχος. Τα κτήρια
του οικισμού εφάπτονταν στην εσωτερική περιφέρεια του τείχους και ήταν χτισμένα σε
παρατακτική διάταξη. Στο κεντρικό τμήμα του οικισμού βρίσκονταν μερικά ανεξάρτητα και
απομονωμένα κτήρια. Από τα τρία αυτά παραδείγματα οχυρωμένων οικισμών μόνο η οχύρωση της
Μάλθης υπολογίζεται ως ένα καθαρό παράδειγμα ηπειρωτικής οχύρωσης, ενώ οι οχυρώσεις της
Αίγινας και του Κιάφα-Θίτη θεωρούνται επιρροές του κυκλαδικού οικιστικού προτύπου.
Εργασίες συντήρησης στην οχύρωση της Μάλθης.

12. Η παρουσία οχυρώσεων σε μεσοελλαδικούς οικισμούς ερμηνεύθηκε ως ένα αποτέλεσμα των
γενικότερων κοινωνικών αναταραχών, που κατά την άποψη πολλών ερευνητών χαρακτήριζαν αυτή την
εποχή ή και ως αντίδραση των ντόπιων στη βίαιη είσοδο νέων πληθυσμών. Σήμερα όμως εκτιμάται ότι
οι ερμηνείες αυτές οφείλονται σε υπερεκτίμηση των λιγοστών δειγμάτων οχύρωσης, εφόσον μερικοί
από τους μεγαλύτερους και σημαντικότερους μεσοελλαδικούς οικισμούς της Στερεάς Ελλάδας, όπως η
Λέρνα, η Θήβα και ο Ορχομενός, δεν έχουν δώσει δείγματα οχυρωματικών έργων.
Φωτογραφία από τις πρώτες ανασκαφές της Μάλθης.

13. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Η οικιστική αρχιτεκτονική της Μεσοελλαδικής εποχής δίνει μια ομοιόμορφη εικόνα από κτήρια με
ιδιαίτερο σχήμα και χαρακτηριστικά. Τα μεσοελλαδικά σπίτια ήταν τυπικά αγροτικά σπίτια με
εμβαδόν περίπου 100 τ.μ. Το σχήμα τους ήταν επίμηκες, ορθογώνιο και το εσωτερικό τους ήταν
χωρισμένο με μεσότοιχους που δημιουργούσαν μάλλον χώρους ειδικών χρήσεων. Συχνά το σχήμα
των σπιτιών δεν ήταν ορθογώνιο παραλληλόγραμμο αλλά τραπέζιο. Σε μερικούς οικισμούς
εμφανίζεται παράλληλα με τον ορθογώνιο αρχιτεκτονικό τύπο και ο αψιδωτός τύπος, ο οποίος είχε
κάνει την εμφάνισή του στον ελλαδικό χώρο ήδη από το τέλος της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Αν και
έχουν συχνά εντοπιστεί μεμονωμένα, ανεξάρτητα κτήρια σε πολλούς οικισμούς της Μέσης
Χαλκοκρατίας, όπως η Ασίνη στην Αργολίδα, η Καλογερόβρυση στην Εύβοια, τα κτήρια ήταν
διατεταγμένα σε μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, αποτελούμενα από μικρότερες κτηριακές μονάδες.
Eύτρηση. Tα μεσοελλαδικά κτήρια F και M

14. Τα θεμέλια των κτηρίων ήταν λιθόκτιστα, ενώ η ανωδομή ήταν κατασκευασμένη από ωμές
πλίνθους. Μερικές φορές στην τοιχοδομία των θεμελίων εναλλάσσονταν λίθοι και πλίνθοι. Σε
αυτές τις περιπτώσεις, λόγω της κακής διατήρησης των πλίνθων τα θεμέλια δε διατηρούνται σε
όλο τους το μήκος, με αποτέλεσμα να δημιουργείται σύγχυση σχετικά με τη φορά και τη σύνδεση
των τοίχων. Η εξωτερική επιφάνεια των τοίχων καλυπτόταν συχνά με ένα στρώμα
ασβεστοκονιάματος, ενώ τα δάπεδα είχαν σχηματιστεί από ένα σκληρό στρώμα πατημένου πηλού.
Στην περιφέρεια των σπιτιών χτίζονταν συχνά αυλές με λίθινο περίβολο ή αργότερα προσθέτονταν
προσκτίσματα.
Tεχνικές τοιχοδομίας της Mεσοελλαδικής εποχής

15. Κανένα από τα κτήρια της Μεσοελλαδικής εποχής δεν
έχει σωθεί μέχρι το ύψος της στέγης, έτσι ώστε το ζήτημα
της στέγασής τους να παραμένει ανοιχτό. Οι στέγες των
κτηρίων θα μπορούσαν να είναι επίπεδες κατά το μινωικό
σχήμα ή αμφικλινείς κατά μια παλαιότερη αρχιτεκτονική
παράδοση της ηπειρωτικής Ελλάδας, η οποία είναι
γνωστή από τα πήλινα ομοιώματα σπιτιών της Νεολιθικής
εποχής. Η έλλειψη κεράμων στα οικοδομικά κατάλοιπα
αποκλείει πάντως το ενδεχόμενο να υπήρχαν
κεραμοσκεπείς στέγες. Έτσι, θεωρείται βέβαιο ότι οι
στέγες ήταν κατασκευασμένες από εύθαρτα υλικά,
πιθανότατα από καλάμια συνδεδεμένα με πηλό. Το
επίμηκες σχήμα των κτηρίων, οι εσωτερικοί πάσσαλοι για
τη στήριξη της οροφής και η ταυτόχρονη ύπαρξη
αψιδωτών κτηρίων, για τα οποία ενδείκνυται ο τύπος της
σαμαρωτής στέγης, τείνουν στην εκδοχή της δίριχτης
στέγης. Αυτή η αποκατάσταση όμως δεν είναι απόλυτα
σίγουρη ή δεσμευτική για όλες τις περιοχές. Διαφορετικό
είδος στέγης, πιθανότατα επίπεδo, είχαν ίσως τα κτήρια
που ήταν διατεταγμένα σε μεγάλες οικοδομικές μονάδες
κατά μήκος της οχύρωσης, όπως στη Μάλθη και την
Κολώνα της Αίγινας. Eύτρηση. Kάτοψη της
αψιδωτής μεσοελλαδικής
οικίας C.

16. Στο εσωτερικό των σπιτιών υπήρχαν χτιστές κατασκευές που εξυπηρετούσαν ειδικές λειτουργίες.
Αυτές οι σταθερές εγκαταστάσεις μαζί με το σύνολο των κινητών ευρημάτων από το εσωτερικό
των κτηρίων γίνονται μάρτυρες των δραστηριοτήτων που λάμβαναν χώρα στον οικιακό χώρο.
Έτσι, στο εσωτερικό των σπιτιών υπήρχαν εστίες και σχάρες για τη θέρμανση και το μαγείρεμα,
θρανία και λάκκοι απορριμμάτων, οι οποίοι ονομάζονται συνήθως αποθέτες ή βόθροι. Κοντά
στους εσωτερικούς τοίχους ήταν τοποθετημένα μερικές φορές μεγάλα αποθηκευτικά πιθάρια, τα
οποία ήταν μάλλον στερεωμένα μόνιμα στο δάπεδο. Οι σειρές υφαντικών βαρών που βρίσκονται
σε εσωτερικούς χώρους δείχνουν ότι μέσα στα σπίτια ήταν εγκατεστημένοι αργαλειοί.
Άγιος Στέφανος Λακωνίας. Μεσοελλαδικό οίκημα.

17. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΚΑΙ ΘΕΣΕΙΣ - ΓΕΝΙΚΑ
Οι περισσότερες πληροφορίες που διαθέτουμε
για τους οικισμούς και τα νεκροταφεία της
Μεσοελλαδικής εποχής προέρχονται από την
Αργολίδα, που είναι η περιοχή στην οποία έχουν
διεξαχθεί οι περισσότερες έρευνες. Δεδομένου
ότι η ίδια περιοχή έγινε κατά την Ύστερη
Χαλκοκρατία ένα από τα σημαντικότερα κέντρα
του μυκηναϊκού πολιτισμού, στην εξέλιξη των
οικισμών της φαίνεται καθαρά η σταδιακή και
ομαλή μετάβαση από το μεσοελλαδικό στο
μυκηναϊκό πολιτισμό. Η θέση της Αργολίδας
στα ανατολικά παράλια της Πελοποννήσου ήταν
μάλλον η αιτία των γόνιμων επιδράσεων που
δέχθηκε ο μυκηναϊκός κόσμος από τις Κυκλάδες
και την Κρήτη. Οι μινωικές επιρροές γίνονται
περισσότερο αισθητές στη νότια Πελοπόννησο
και ειδικότερα στη Μεσσηνία. Εκεί
διαπιστώνονται συχνότερα εισαγωγές και
τοπικές μιμήσεις των κρητικών βιοτεχνικών
εργαστηρίων.
Xάρτης σημαντικών θέσεων της Mέσης
εποχής του Xαλκού και της πρώιμης
Mυκηναϊκής εποχής.

18. Η Αίγινα εμφανίζει τις ιδιοτυπίες μιας νησιωτικής κοινωνίας, αλλά παρόλα αυτά παίζει ένα
πολύ σημαντικό ρόλο στο εμπόριο των μεσοελλαδικών κέντρων, γι' αυτό και εξετάζεται στο
πλαίσιο του μεσοελλαδικού πολιτισμού. Τα προϊόντα των κεραμικών εργαστηρίων της ήταν
περιζήτητα και διαδίδονταν μέσω ενός καλά οργανωμένου εμπορικού δικτύου. Ο οικισμός της
Αίγινας, που εμφανίζεται συντηρητικός στον τομέα της οικιστικής παράδοσης, παρουσιάζει
έντονες κυκλαδικές αλλά και μινωικές επιδράσεις, ενώ έχει δώσει δείγματα μιας πολύ
προηγμένης κοινωνικής εξέλιξης.
Aίγινα, Κολώνα, ο αρχαιολογικός χώρος.

19. Η Βοιωτία και η Φωκίδα θεωρούνται επίσης από τα σημαντικότερα κέντρα του μεσοελλαδικού
πολιτισμού που διατήρησαν κατά το μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Χαλκοκρατίας τις τοπικές
τους ιδιομορφίες, ιδιαίτερα στην παραγωγή της κεραμικής. Οι διαφορές αυτές σε σχέση με τα
κέντρα της Πελοποννήσου ελαττώθηκαν κατά το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής, για να
καταλήξουν σε ένα κοινό με την Αργολίδα πολιτιστικό υπόβαθρο κατά την αρχή της
Μυκηναϊκής εποχής. Η Αττική παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με τη Βοιωτία, αλλά εμφανίζει
εντονότερες επιδράσεις από την Πελοπόννησο και την Αίγινα.
Άγιος Στέφανος Λακωνίας. Μεσοελλαδικό αψιδωτό οίκημα

20. Οι μεσοελλαδικοί οικισμοί της θεσσαλικής ενδοχώρας, όπως η Άργισσα, εμφανίζουν έντονα
τοπικά χαρακτηριστικά και μια αυτόνομη εξέλιξη, ανεξάρτητη από εκείνη της νότιας Ελλάδας.
Οικισμοί όμως στα παράλια του Παγασητικού, όπως τα Πευκάκια, παρουσιάζουν μια παράλληλη
εξέλιξη και συχνές επαφές με τις νοτιότερες περιοχές, ενώ διατηρούν ταυτόχρονα τα τοπικά τους
χαρακτηριστικά στη βιοτεχνική παραγωγή. Το μεγαλύτερο τμήμα της Μακεδονίας βρίσκεται
σχεδόν εκτός των ορίων του μεσοελλαδικού πολιτισμού. Τα ευρήματα της Μέσης Χαλκοκρατίας
από τη Μακεδονία διαφέρουν κατά πολύ από αυτά της νότιας Ελλάδας, ώστε να καταταχθούν στο
μεσοελλαδικό πολιτισμό. Θέσεις όμως που βρίσκονταν στα παράλια της Χαλκιδικής, όπως ο Άγιος
Μάμας και ο Μολυβόπυργος, διατηρούσαν μάλλον εντατικές επαφές με τις περιοχές της κεντρικής
Ελλάδας, όπως δείχνουν τα εκεί εισηγμένα από το νότο προϊόντα της κεραμικής.
Άγιος Στέφανος Λακωνίας. Μεσοελλαδικό οίκημα

21. ΠΕΡΙΟΧΕΣ – ΛΕΡΝΑ
Ο προϊστορικός οικισμός της Λέρνας βρίσκεται στο δυτικό μυχό του Αργολικού κόλπου στην
περιοχή των Μύλων. Τα κριτήρια επιλογής της θέσης αυτής ήταν η εύφορη γη, τα γειτονικά
λατομεία και τα κοιτάσματα πηλού καλής ποιότητας, η ύπαρξη πηγών νερού και η γειτνίαση με τη
θάλασσα. Οι ανασκαφικές έρευνες του πανεπιστημίου του Cincinnati, που διήρκεσαν από το 1952
έως το 1958, αποκάλυψαν τα ερείπια ενός οικισμού, όπου παρατηρήθηκε συνεχής κατοίκηση από
τη Νεολιθική μέχρι τη Μυκηναϊκή εποχή. Τα οικοδομήματα καθεμιάς από τις προϊστορικές φάσεις
της Λέρνας αριθμούσαν τα 150, ενώ ο αριθμός των κατοίκων κάθε περιόδου υπολογίζεται γύρω
στους 800.
Λέρνα. Kάτοψη της ανασκαμμένης περιοχής. Oι οικοδομικές φάσεις
δηλώνονται με διαφορετικό χρώμα.

22. Ο οικισμός της Μέσης Χαλκοκρατίας αντιπροσωπεύεται από τις περιόδους VA έως VIΙ και
xτίστηκε επάνω στα ερείπια ενός πολύ σημαντικού πρωτοελλαδικού οικισμού. Η μεσοελλαδική
οικοδόμηση κάλυψε τον ίδιο οικιστικό χώρο με εξαίρεση τα ερείπια ενός πρωτοελλαδικού
διοικητικού κτηρίου, της λεγόμενης οικίας των κεράμων, τα οποία διατηρήθηκαν ανέπαφα, ενώ
επάνω τους κατασκευάστηκε ένας τεχνητός τύμβος. Στην αρχιτεκτονική των μεσοελλαδικών
περιόδων αντιπροσωπεύεται τόσο ο ορθογώνιος, όσο και ο αψιδωτός τύπος κτηρίου.
Λέρνα Αργολίδος. Μεσοελλαδικά αψιδωτό και ορθογώνιο οίκημα.

23. Το αψιδωτό κτήριο 19 κτίστηκε σε διαδοχικές οικοδομικές φάσεις μέχρι την αντικατάστασή του
από το επίσης αψιδωτό κτήριο 20. Στο κλειστό οικοδομικό συγκρότημα 21, το οποίο ανήκει στην
περίοδο VA, περιλαμβάνονται το κυρίως σπίτι που είχε αψιδωτό σχήμα, ένας ξεχωριστός χώρος
μαγειρείου, μια αυλή, ένας αχυρώνας και ένας αποθηκευτικός χώρος με μεγάλα πιθάρια.
Λέρνα Αργολίδος. Μεσοελλαδικός αποθηκευτικός χώρος με πίθους κατά χώραν.

24. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των μεσοελλαδικών στρωμάτων της Λέρνας είναι οι τάφοι που
ξεπερνούν τους 200. Πολλοί τάφοι ήταν ακτέριστοι, ενώ οι περισσότεροι περιείχαν ελάχιστες
νεκρικές προσφορές. Οι υστερότεροι τάφοι ανήκουν στο λακκοειδή τύπο και ήταν πλούσιοι σε
κτερίσματα. Από τη μελέτη του οστεολογικού υλικού της Λέρνας έχουν προκύψει σημαντικά
ανθρωπολογικά αποτελέσματα που μας διαφωτίζουν για το βιοτικό επίπεδο των ανθρώπων της
Μεσοελλαδικής εποχής.
Λέρνα Αργολίδος. Μεσοελλαδικός αψιδωτός οίκος.

25. Κατά την περίοδο VA εμφανίστηκαν στη
Λέρνα πλήρως διαμορφωμένα τα
χαρακτηριστικά της μεσοελλαδικής
παραγωγής: νέοι κεραμικοί ρυθμοί, νέοι τύποι
εργαλείων αλλά και αρκετά εισηγμένα
αντικείμενα κυκλαδικής και κρητικής
προέλευσης. Οι έντονες ξένες επιδράσεις στη
ντόπια παραγωγή και το αυξημένο ποσοστό
των εισαγωγών εξηγούνται από τη θέση της
Λέρνας κοντά στον Aργολικό κόλπο που
διευκόλυνε την επικοινωνία με τα κέντρα του
θαλάσσιου εμπορίου. Από τη μελέτη της
στρωματογραφίας της Λέρνας προέκυψαν δύο
σημαντικά στοιχεία για το χαρακτήρα και την
εξέλιξη του μεσοελλαδικού πολιτισμού. Η
μετάβαση από την Πρώιμη στη Μέση
Χαλκοκρατία φαίνεται ότι ήταν ομαλή και δε
σηματοδοτείται από βίαιες καταστροφές, ενώ
η μινυακή κεραμική, η χαρακτηριστικότερη
από τις μεσοελλαδικές κατηγορίες κεραμικής,
είχε εμφανιστεί εκεί ήδη από την
Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο.
Λέρνα Αργολίδος. Μεσοελλαδικό αγγείο.

26. ΠΕΡΙΟΧΕΣ – ΑΣΙΝΗ
Η ακρόπολη της Ασίνης βρίσκεται σε ένα βραχίονα που εκτείνεται στο εσωτερικό του κόλπου
της Ασίνης, 10 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Ναυπλίου. Οι σουηδικές ανασκαφές κατά τη
δεκαετία του '20 αποκάλυψαν στη δυτική πλαγιά της ακρόπολης ένα μεσοελλαδικό οικισμό, τη
λεγόμενη κάτω πόλη. Ένας άλλος οικισμός της ίδιας εποχής αποκαλύφθηκε στο γειτονικό λόφο
Μπαρμπούνα, ενώ ανατολικά από την ακρόπολη έχει ανασκαφεί κατά τη δεκαετία του '70 ένα
μεσοελλαδικό νεκροταφείο. Τα πρώτα δείγματα κατοίκησης στην "κάτω πόλη" ανάγονται στην
Πρωτοελλαδική εποχή, ενώ τα πρωιμότερα στρώματα της Μέσης Χαλκοκρατίας ανήκουν στη
μεσοελλαδική ΙΙΙ περίοδο (1650-1550 π.Χ.).
Aσίνη. Kάτοψη της "κάτω πόλης".

27. Στην Ασίνη αντιπροσωπεύονται διαφορετικοί αρχιτεκτονικοί τύποι. Η οικία Β της κάτω πόλης έχει
καμπύλους τοίχους θυμίζοντας έτσι τα παλαιότερα αψιδωτά κτήρια. Η σύγχρονη με αυτήν ή ελαφρά
μεταγενέστερη οικία D ήταν ένα μεγάλο ορθογώνιο κτήριο χωρισμένο με ένα τοίχο σε δύο ίσα
τμήματα.Τα υστερότερα κτήρια Ε και C, όπως και τα σύγχρονά τους στο λόφο Μπαρμπούνα, είχαν
επίσης ορθογώνιο σχήμα. Στα επιφανειακά στρώματα έχει βρεθεί αρκετή πρώιμη μυκηναϊκή
κεραμική, αν και κανένα από τα υστερότερα κτήρια της "κάτω πόλης" δε χρονολογείται μετά το
τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής. Έτσι θεωρείται πιθανό ότι κατά την υστεροελλαδική ΙΑ περίοδο
ο οικισμός μεταφέρθηκε από το λόφο στην πεδιάδα.
Aσίνη. Ο λόφος στον οποίο βρίσκεται η προϊστορική και η αρχαία πόλη.

28. Κατά την ίδια περίοδο σε διάφορα σημεία του εγκαταλειμμένου οικισμού κατασκευάστηκαν τάφοι
και ο χώρος άρχισε να χρησιμοποιείται πλέον ως νεκροταφείο. Στην περιοχή ανατολικά από την
ακρόπολη αποκαλύφθηκε όμως και ένας τύμβος με λιθόκτιστο υπόστρωμα και συνολικά 20
τάφους της μεσοελλαδικής και της πρώιμης Υστεροελλαδικής εποχής. Σ' αυτό το χώρο δεν έχει
διαπιστωθεί η ύπαρξη προηγούμενου ή σύγχρονου οικισμού. Έτσι στην Ασίνη φαίνεται ότι
συνυπάρχουν η χρήση νεκροταφείου και οι ταφές "εντός των τειχών". Η μεσοελλαδική κεραμική
της Ασίνης εμφανίζει τα χαρακτηριστικά στοιχεία των αργολικών εργαστηρίων, αλλά ανάμεσα σε
αυτά υπάρχουν και αρκετά δείγματα αιγινήτικης και κυκλαδικής κεραμικής και κεραμική με
μινωικές επιδράσεις. Η τεχνοτροπία της τοπικής κεραμικής εμφανίζεται αρκετά παραδοσιακή,
καθώς στην κατασκευή των ντόπιων αγγείων χρησιμοποιούνταν σπάνια ο κεραμικός τροχός.
Aσίνη. Η οχύρωση της αρχαίας πόλης.

29. ΠΕΡΙΟΧΕΣ – ΑΙΓΙΝΑ
Ο προϊστορικός οικισμός στη θέση Κολώνα της Αίγινας βρίσκεται κάτω από τα ερείπια του
κλασικού ναού του Απόλλωνα. Οι αυστριακές ανασκαφές αποκάλυψαν τα καλά διατηρημένα
ερείπια διαδοχικών οικισμών της προϊστορικής εποχής που κατοικήθηκαν από τη Νεολιθική μέχρι
τη Μυκηναϊκή εποχή.

30. Ο πρώτος μεσοελλαδικός οικισμός VI χτίστηκε επάνω από ένα οχυρωμένο οικισμό της Πρώιμης
Χαλκοκρατίας, ο οποίος είχε καταστραφεί από φωτιά. Οι κάτοικοι της Αίγινας VI έχτισαν ένα νέο
τείχος μέσα από το παλιό και το θεμελίωσαν επάνω στα ερείπια των κατεστραμμένων σπιτιών, τα
οποία διαμορφώθηκαν ως πύργοι. Στο τείχος ανοίχθηκαν νέες πύλες και επάνω στα τείχη
δημιουργήθηκε ένας δρόμος, όπου μπορούσαν να κυκλοφορούν οι αμυνόμενοι σε περίπτωση
πολιορκίας. Κατά τις επόμενες οικιστικές περιόδους της Μεσοελλαδικής εποχής το τείχος
ενισχύθηκε με διάφορα πρόσθετα οχυρωματικά στοιχεία, αλλά η οικοδόμηση ακολούθησε το ίδιο
πρότυπο αφήνοντας τους ίδιους χώρους ελεύθερους για τους δρόμους. Έξω από τα τείχη υπήρχε
και ένα προάστιο, το οποίο καταστράφηκε μαζί με ένα τμήμα του τείχους κατά το τέλος της Μέσης
Χαλκοκρατίας. Ο τελευταίος οικισμός της Αίγινας Χ ανήκει χρονολογικά στη Μυκηναϊκή εποχή.
Κατά την περίοδο αυτή ένα νέο τείχος συμπεριέλαβε τον κυρίως οικισμό και το προάστιο.
Aίγινα. Kάτοψη του χωριού 8

31. Στην περιοχή έξω από τη νοτιοανατολική πύλη της πόλης ΙΧ βρέθηκε ένας λακκοειδής τάφος,
στον οποίο ήταν θαμμένος ένας πολεμιστής μαζί με ολόκληρο τον οπλισμό του. Ο νεκρός αυτός
που φαίνεται ότι ήταν μέλος της προνομιούχας τάξης της Αίγινας συνοδευόταν από πολυτελή και
σπάνια κτερίσματα. Ο τάφος του πολεμιστή ανήκει σε ένα σπάνιο τύπο υπέργειου λακκοειδούς
τάφου, ο οποίος θα είχε σίγουρα καλυφθεί με ένα χωμάτινο τύμβο. Σε ένα υστερότερο στάδιο στην
περιοχή του τάφου γκρεμίστηκε η οχύρωση και χτίστηκε ένας προμαχώνας, ο οποίος περιέκλεισε
τον τάφο, έτσι ώστε να είναι επισκέψιμος πλέον από το εσωτερικό του οικισμού.
Aίγινα, Κολώνα, όψη του αρχαιολογικού χώρου.

32. Μια γλαφυρή εικόνα για τη βιοτεχνική
παραγωγή και το εμπόριο της Αίγινας
κατά τη Μεσοελλαδική εποχή μας
δίνουν τα προϊόντα του κεραμικού
εργαστηρίου. Τα αιγινήτικα αγγεία που
ήταν φτιαγμένα από τον εξαιρετικής
ποιότητας ντόπιο πηλό ήταν περιζήτητα
κατά τη Μέση Χαλκοκρατία. Ειδικότερα
η αμαυρόχρωμη κεραμική της Αίγινας
αναγνωρίζεται σε πολλούς οικισμούς της
ηπειρωτικής Ελλάδας από τη
χαρακτηριστική της διακόσμηση, την
πορώδη υφή της και από τα χρυσίζοντα
εγκλείσματα που περιέχει ο πηλός της.
Παράλληλα με την αμαυρόχρωμη
κεραμική το εργαστήρι της Αίγινας
εξήγε μάλλον και χονδροειδή μαγειρικά
και αποθηκευτικά σκεύη.
Aίγινα, Kολώνα. Tα κτερίσματα
του λακκοειδούς τάφου.
Β' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ.

33. Μια σειρά από ιδιομορφίες της μεσοελλαδικής Αίγινας, όπως η παρουσία οχύρωσης, η ευρεία
διάδοση της ντόπιας κεραμικής και το ανεπτυγμένο δίκτυο εμπορικών ανταλλαγών, την κάνουν
να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα μεσοελλαδικά κέντρα. Στα ξένα στοιχεία προστίθενται και τα
χαράγματα διπλών πελέκεων που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα σε οικοδομήματα της Αίγινας, τα
οποία παραπέμπουν στα λιθοξοϊκά χαράγματα της μινωικής Κρήτης. Όλες αυτές οι ιδιομορφίες
δείχνουν ότι οι στενές επαφές του μεσοελλαδικού με το μινωικό πολιτισμό που καταγράφονται
την εποχή των λακκοειδών τάφων, στην Αίγινα είχαν λάβει χώρα σε ένα αρκετά πρωιμότερο
στάδιο.

34. ΠΕΡΙΟΧΕΣ – ΠΕΥΚΑΚΙΑ
Τα Πευκάκια είναι μια μαγούλα που βρίσκεται στη δυτική παραλία του Παγασητικού κόλπου. Οι
γερμανικές ανασκαφές (1967-73 και 1976-77) έδειξαν ότι η θέση κατοικήθηκε συνεχώς από τη
Χαλκολιθική μέχρι τη Μυκηναϊκή εποχή. Τα στρώματα του μεσοελλαδικού οικισμού, όπως
δείχνουν κυρίως τα οικιστικά κατάλοιπα του ανασκαφικού τομέα E-F VIII, διακρίνονται σε επτά
οικοδομικές περιόδους και αρχίζουν με μια μεταβατική περίοδο από την Πρώιμη στη Μέση
Χαλκοκρατία.

35. Η μετάβαση από την πρωτοελλαδική στη Μεσοελλαδική εποχή εξελίχθηκε ομαλά,
χαρακτηρίζεται όμως από μια τομή στο πολεοδομικό σχήμα. Τα μεσοελλαδικά κτήρια ήταν
χτισμένα σε βαθμιδωτά επίπεδα στην πλαγιά του λόφου και εντάσσονταν σε περιμετρικά τόξα,
κατά ένα πολεοδομικό σύστημα που συναντάται και στον οικισμό Ασπίδα του Άργους. Το
πολεοδομικό αυτό σχήμα ήταν προσαρμοσμένο στην τοπογραφία της θέσης και προδίδει μια
αρκετά αποδοτική εκμετάλλευση του χώρου. Στην αρχιτεκτονική του οικισμού διακρίνονται δύο
διαφορετικές τάσεις. Η πρώτη αντιπροσωπεύεται από τα μακρά ορθογώνια κτήρια που είχαν
ευρύχωρα δωμάτια και κεντρικές εστίες και η δεύτερη από σπίτια με μικρούς χώρους.
Πευκάκια. Τομέας E-F VIII. Οικοδομικά λείψανα
των περιόδων 5 και της Πρώιμης 6.

36. Η οικοδομική εξέλιξη του οικισμού διακόπηκε απότομα μετά τη Μεσοελλαδική περίοδο 6, η
οποία αποτελεί μια μεταβατική περίοδο στη Μυκηναϊκή εποχή. Στη θέση του κατοικημένου
χώρου ιδρύθηκε τώρα ένα νεκροταφείο με κιβωτιόσχημους τάφους. Η δραστική αυτή τομή ίσως
σημαίνει ότι είχε πλέον δημιουργηθεί η ανάγκη για ένα πιο ευέλικτο οικοδομικό σχήμα και ίσως
σχετίζεται με τις γενικότερες οικονομικές αλλαγές της πρώιμης Μυκηναϊκής εποχής.

37. Η μελέτη της στρωματογραφίας και της κεραμικής από τα Πευκάκια έχει δώσει πολύ σημαντικά
στοιχεία για την εξέλιξη της τοπικής παραγωγής και για τη χρονολογική συσχέτιση των θεσσαλικών
οικισμών με τους οικισμούς της νότιας Ελλάδας. Έτσι φαίνεται ότι η αρχή της Μεσοελλαδικής εποχής
στα Πευκάκια χαρακτηρίζεται από έντονα τοπικά στοιχεία, τα οποία διατηρούνται και αργότερα σε
μεγάλο βαθμό, αλλά από την περίοδο 4 ορισμένα στοιχεία της νότιας Ελλάδας όπως η γκρίζα μινυακή
κεραμική πήραν μια σημαντική θέση στη ντόπια παραγωγή. Η κεραμική από τα χαμηλότερα
μεσοελλαδικά στρώματα δείχνει επίσης ότι στη Θεσσαλία η τεχνοτροπία της αμαυρόχρωμης κεραμικής
εμφανίστηκε πιο νωρίς απ' ό,τι στη νότια Ελλάδα. Οι ξένες επιδράσεις στη ντόπια παραγωγή και τα
εισηγμένα αντικείμενα που εμφανίζονται στα Πευκάκια πολύ συχνότερα απ' ό,τι στον οικισμό της
Άργισσας, που βρίσκεται στη θεσσαλική ενδοχώρα, προδίδουν ότι ο βαθμός άσκησης του εξωτερικού
εμπορίου εξαρτιόταν άμεσα από την απόσταση των οικισμών από τη θάλασσα.
Πευκάκια. Το νεκροταφείο.

38. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

39. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

40. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

41. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)