Prehistoric Archaeology

1. ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
δ. πολιτισμός

2. Στα υλικά κατάλοιπα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, όπως στην αρχιτεκτονική, την κεραμική, τα
εργαλεία, τις σφραγίδες, τα ειδώλια, τα κοσμήματα κ.ά., αποτυπώνονται τα τεχνολογικά
επιτεύγματα και η καλλιτεχνική διάθεση των δημιουργών τους, και αποκρυπτογραφούνται
στοιχεία που αφορούν το φυσικό περιβάλλον, τους τομείς οικονομίας και την κοινωνική
σύνθεση των κοινοτήτων της εποχής.
Λέρνα IV, Φάση 2. EH III . Διακόσμηση με σκοτεινό επί ανοιχτού σε φιάλη

3. Πρωτεύουσα θέση στην
τεχνολογία της περιόδου κατέχει
η ανάπτυξη της μεταλλουργίας
του ορείχαλκου (μπρούντζου), η
οποία στον αιγαιακό χώρο
αναπτύσσεται από τις αρχές της
3ης χιλιετίας π.Χ. και έχει άμεσες
επιπτώσεις στην αγροτική και
βιοτεχνική παραγωγή, καθώς και
στις εμπορικές και εν γένει
πολιτιστικές επαφές.
Λέρνα IV, Φάση 2. EH III. Ασκός

4. Η κεραμική τεχνολογία γνωρίζει ιδιαίτερη πρόοδο στους τρόπους προετοιμασίας (σύσταση πηλών
και γαιωδών χρωμάτων) και τις μεθόδους όπτησης του πηλού. Εξαιρετική σημασία για την
αγγειοπλαστική του Αιγαίου έχει η χρήση του κεραμικού τροχού, που σημειώνεται στα μέσα
περίπου της 3ης χιλιετίας. Η ποικιλία των κεραμικών κατηγοριών (π.χ. πρωτοβερνικωτά, γραπτά,
γκρίζα στιλβωμένα), καθώς και τα τολμηρά σχήματα αγγείων (ραμφόστομη φιάλη, ασκός) που
κατασκευάζονται κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ και III προδίδουν την εξειδίκευση της κεραμικής
παραγωγής. H επιφάνεια των αγγείων αποτελεί πεδίο καλλιτεχνικής έκφρασης, που εκδηλώνεται
με την ποικιλότροπη διακόσμησή τους, η οποία είναι γραπτή, εγχάρακτη, πλαστική ή εμπίεστη.
Πάνω: Zυγουριές. Pαμφόστομες φιάλες
(sauce-boats). H πρόχυση διαμορφώνεται
με χαρακτηριστικά αιγοειδούς.
Πρωτοελλαδική II.
Δεξιά: Λέρνα IV (ΠΕΙΙΙ). Κύπελλο με
εγχάρακτη διακόσμηση.

5. Τεχνολογικά και ποσοτικά υψηλή είναι η παραγωγή εργαλείων, όπλων, αγγείων και κοσμημάτων
από χαλκό, λίθο και οστό. Φαίνεται μάλιστα ότι σε κάποιους οικισμούς η εργαλειοτεχνία έχει
χαρακτήρα βιοτεχνικό (π.χ. εργαστήριο μεταλλουργίας στην Aίγινα, εργαστήριο κατεργασίας
οψιανού στη Mάνικα).
Λέρνα IV, Φάση 1. ΠΕ III . Δίωτη φιάλη.

6. Η ειδωλοπλαστική περιλαμβάνει
ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια,
τα οποία πέρα από την καλλιτεχνική
τους αξία έχουν ευρύ κοινωνικό-
ιδεολογικό περιεχόμενο. Aνάμεσά τους
ξεχωρίζουν τα ζωόμορφα ειδώλια, τα
οποία αντανακλούν τον έντονα
κτηνοτροφικό χαρακτήρα της
πρωτοελλαδικής οικονομίας
Λέρνα IV, Φάση 3. ΠΕ III . Μαγειρικό
σκεύος που σώζεται αποσπασματικά.

7. Η ειδωλοπλαστική περιλαμβάνει ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια, τα οποία πέρα από την
καλλιτεχνική τους αξία έχουν ευρύ κοινωνικό-ιδεολογικό περιεχόμενο. Aνάμεσά τους ξεχωρίζουν
τα ζωόμορφα ειδώλια, τα οποία αντανακλούν τον έντονα κτηνοτροφικό χαρακτήρα της
πρωτοελλαδικής οικονομίας
Λέρνα IV, Φάση 3. ΠΕ III . Μαγειρικό σκεύος με εγχάρακτη διακόσμηση.

8. Tέλος, η υφαντική και η
καλαθοπλεκτική αποτελούν
τέχνες, οι οποίες
μαρτυρούνται μόνο έμμεσα
στα αρχαιολογικά κατάλοιπα
(οστέινα εργαλεία,
σφοντύλια, αποτυπώματα σε
οστά ή σε βάσεις αγγείων),
αφού τα προϊόντα τους
κατασκευάζονται από
οργανικές ύλες οι οποίες
φθείρονται εύκολα και με
την πάροδο του χρόνου
εξαφανίζονται.
Λέρνα IV, Φάση 3. ΠΕ III
μαγειρικό σκεύος.

9. ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΓΕΝΙΚΑ
Παρά το γεγονός ότι η κεραμική παραγωγή αποτελεί μέλημα πολλών οικογενειών μιας
προϊστορικής κοινότητας, οι ποικίλες κεραμικές κατηγορίες (π.χ. Urfirnis) και τα τολμηρά
σχήματα αγγείων της Πρωτοελλαδικής περιόδου προδίδουν μεγάλο βαθμό εξειδίκευσης. Τα
εργαστήρια αγγειοπλαστικής και ιδιαίτερα οι κεραμικοί κλίβανοι βρίσκονταν πιθανότατα έξω από
τα όρια των πυκνοκατοικημένων οικισμών (Άγιος Mάμας Χαλκιδικής). Την ύπαρξη εργαστηρίων
μαρτυρούν τα σημεία των κεραμέων, δηλαδή οι υπογραφές των κεραμοπλαστών, που βρέθηκαν σε
αγγεία από τις Λιθαρές Βοιωτίας, την Αίγινα, την Τίρυνθα Αργολίδας κ.α. και χρονολογούνται
στην ακμαιότερη φάση της Πρωτοελλαδικής περιόδου, την Πρωτοελλαδική ΙΙ.
Λέρνα III. EΠΕII . Φιάλες Urfirnis

10. Τα σημεία των κεραμέων χαράσσονταν πριν από το ψήσιμο των αγγείων και αποτελούν τη
μοναδική σφραγίδα του δημιουργού τους. Bρίσκονται στο σώμα, τις λαβές ή τη βάση των αγγείων
και είναι κυρίως γραμμικά (εγχάρακτο τρίγωνο, Υ, σταυρός, τετράγωνο, ψαροκόκαλο κ.ά).
Αξιοσημείωτη είναι η χάραξη τετράγωνου σημείου σε ραμφόστομες και απλές φιάλες.
Ιδιαίτερο τομέα της κεραμικής τέχνης, όπου απαιτείται μεγαλύτερη δεξιοτεχνία, αποτελεί η
κατασκευή πιθαριών και πήλινων εστιών, φορητών και μη. H ομοιότητα διακόσμησης των
αποθηκευτικών αγγείων και του περιχειλώματος εστιών με πήλινους σφραγιδοκύλινδρους από
οικισμούς της Αργολίδας (Λέρνα, Άρια, Τίρυνθα) μαρτυρεί την ύπαρξη περιπλανώμενων
κατασκευαστών πιθαριών στην περιοχή κατά τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ.
Aσκηταριό. Ραμφόστομη φιάλη.
Πρωτοελλαδική ΙΙ.
Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο.
YΠΠO/TAΠ
Λιθαρές. Σημεία κεραμέων σε αγγεία της
Πρωτοελλαδικής II.
Tζαβέλλα-Evjen, X., Λιθαρές, YΠΠO-TAΠ,
Aθήνα 1984, σ. 167, εικ. 82.

11. H πρωτοελλαδική κεραμική παρουσιάζει
μεγάλη ποικιλία τόσο στην ποιότητα του
πηλού και τη διακόσμηση όσο και στα
σχήματα των αγγείων. Aυτά προδίδουν σε
μεγάλο βαθμό τις διατροφικές συνήθειες
των χρηστών τους και αντανακλούν όχι
μόνο την επιτόπια πολιτιστική ανάπτυξη,
αλλά και τις επαφές τους με τις
προϊστορικές κοινότητες του Aιγαίου, της
Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων. Oι
επαφές αυτές είναι εντονότερες κατά τα
τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ (φάση
Λευκαντί Ι-Καστρί), και κατά την
Πρωτοελλαδική ΙΙΙ (γκρίζα στιλβωμένη
κεραμική, κεραμική με εγχάρακτη/εμπίεστη
διακόσμηση). Tέλος, σταθμό στην εξέλιξη
της κεραμικής τεχνολογίας στο Αιγαίο
αποτελεί η χρήση του κεραμικού τροχού
από τα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ
περιόδου.
Λέρνα IV, Φάση 3. ΠΕ III . Κύπελλο με πόδι και λαβή.

12. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ Ι
Η κεραμική της Πρωτοελλαδικής Ι
περιόδου είναι χειροποίητη και
περιλαμβάνει αγγεία με σχετικά τραχύ
πηλό, λεπτά τοιχώματα και έντονα κόκκινη
επιφάνεια, απλή ή στιλβωμένη. Πρόκειται
κυρίως για φιάλες με σφαιρική ή επίπεδη
βάση και χείλη απλά (κυρτά ή επίπεδα), και
φουσκωτά προς το εσωτερικό ή και προς το
εξωτερικό (σχήμα T) των αγγείων. Η
χαρακτηριστική κόκκινη στιλβωμένη
κεραμική περιλαμβάνει και φιάλες με
χαμηλό ή ψηλό πόδι και αγκιστροειδή
χείλη, καθώς επίσης και λεκάνες, ρηχές ή
βαθιές. Στα λεπτότεχνα αγγεία συνηθίζεται
εκτός από τη στίλβωση (γυάλισμα) και η
εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση. Aπό
χονδροειδή, σκουρόχρωμο πηλό
κατασκευάζονται βαθιά μαγειρικά σκεύη
και αποθηκευτικά αγγεία (πιθάρια) με
χαμηλό και ανοιχτό λαιμό. Aυτά φέρουν
συνήθως πλαστική ή εμπίεστη διακόσμηση.
Eύτρηση. Κοκκινόχρωμες Φιάλες με στίλβωση.
Πρωτοελλαδική I

13. Kατά τα τέλη της Πρωτοελλαδικής I σημειώνονται τοπικές παραλλαγές στην κεραμική
παραγωγή. Xαρακτηριστική είναι για την Πελοπόννησο η κεραμική με το κόκκινο επίχρισμα, η
οποία απαντά σε βαθιές φιάλες χωρίς ή με κυλινδρικό πόδι (φρουτιέρες), οι οποίες έχουν πλατύ,
γωνιώδες χείλος με εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση. H κεραμική αυτή εντοπίστηκε πρόσφατα
σε θέσεις της Aργολίδας (Mακροβούνι, Kεφαλάρι, Tαλιώτη) και είναι γνωστή ως κεραμική
φάση Tαλιώτη.
Βενετικός χάρτης της Πελοποννήσου του 17ου
αι. μ.Χ.

14. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΙΙ
Η κεραμική της πρώιμης Πρωτοελλαδικής ΙΙ
περιόδου είναι χειροποίητη και
χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία στην
ποιότητα του πηλού και ευρηματικότητα στα
σχήματα των αγγείων. Oι ραμφόστομες
φιάλες (κύμβες ή σαλτσιέρες) και οι ασκοί
πιστοποιούν, με τη λεπτότητα των
τοιχωμάτων τους, την καθαρότητα των
σχημάτων και την ασύμμετρη μορφή τους,
την πρωτοτυπία των κεραμέων της περιόδου,
καθώς και την πρόοδο της κεραμικής
τεχνολογίας και το βαθμό της τεχνολογικής
εξειδίκευσης.
Δεξιά: Τσούγκιζα. Σχηματολόγιο αγγείων Πρωτοελλαδικής
II περιόδου.
Αριστερά: «Σαλτσιέρα» Urfirnis από τη Λέρνα, φάση ΙΙΙ
(ΠΕ ΙΙ).

15. Η κεραμική παραγωγή περιλαμβάνει λεπτότεχνα αγγεία από καθαρό πηλό, με επιφάνεια απλή ή
καλυμμένη με αραιό ή πυκνό επίχρισμα, που προσδίδει στην επιφάνεια του αγγείου ανοιχτό ή
σκούρο καστανό, κόκκινο ή μαύρο χρώμα, ανάλογα με τις συνθήκες όπτησης (οξειδωτική ή
αναγωγική). Iδιαίτερη κατηγορία αποτελούν τα πρωτοβερνικωτά (Urfirnis) αγγεία, τα οποία
κατασκευάζονται από εξαιρετικά καθαρό πηλό με σαπωνοειδή υφή. H επιφάνειά τους καλύπτεται
ολόκληρη ή εν μέρει με αραιό, πρωτόγονο "βερνίκι", που δεν είναι παρά πολύ αραιωμένος πηλός,
απλωμένος στην επιφάνεια του αγγείου με κάποιο ύφασμα. Με το ίδιο βερνίκι γράφονται επίσης
σκούρα διακοσμητικά σχέδια, κυρίως γραμμικά, (γραπτά Urfirnis) σε ανοιχτόχρωμα κυρίως σκεύη.
Αγγεία, που κατασκευάζονται με την τεχνική αυτή είναι οι ραμφόστομες φιάλες, οι ανοιχτές, ρηχές ή
βαθιές φιάλες, αλλά και κλειστά αγγεία, όπως ασκοί και στάμνοι. Κατηγορία παρεμφερής με τα
πρωτοβερνικωτά είναι τα λεπτά, ανοιχτόχρωμα αγγεία με απλή ή στιλβωμένη επιφάνεια.
Δεξιά: Λέρνα, φάση III.
Σχηματολόγιο αγγείων
Πρωτοελλαδικής II
περιόδου:
1. ασκός 2. βαθιά φιάλη
3. ραμφόστομη πρόχους
4. πυξίδα 5-6. ρηχές
φιάλες
7-8 ραμφόστομες φιάλες
9. βάση μεγειρικών
σκευών.
Αριστερά: Κύπελλο
Urfirnis από τη Λέρνα,
φάση ΙΙΙ (ΠΕ ΙΙ).

16. Aπό χονδροειδή πηλό κατασκευάζονται μαγειρικά και αποθηκευτικά αγγεία (πιθάρια, αμφορείς),
βαθιές φιάλες, τηγανόσχημα αγγεία, αλλά και βάσεις μαγειρικών σκευών. Tα αποθηκευτικά
αγγεία φέρουν εγχάρακτη διακόσμηση ή πλαστικές ταινίες με εμπίεστη διακόσμηση πήλινων
σφραγιδοκύλινδρων. Όμοια διακόσμηση φέρουν και τα περιχειλώματα πήλινων εστιών, η
κατασκευή των οποίων αποδίδεται, σύμφωνα με ευρήματα από την Αργολίδα (Άρια, Λέρνα,
Τίρυνθα) σε εξειδικευμένους, πλανόδιους πιθαράδες
Λέρνα III. ΠΕ II . Φιάλη με πόδι, μαγειρικό σκεύος.

17. Κατά την ύστερη Πρωτοελλαδική ΙΙ εμφανίζονται νέα στοιχεία στην κεραμική παραγωγή της
κεντρικής και νότιας Ελλάδας, τα οποία εντάσσονται στο ευρύτερο πλέγμα πολιτιστικών επαφών
ηπειρωτικής, νησιωτικής Ελλάδας και δυτικής Μικράς Ασίας, και περιγράφονται με τον όρο φάση
Λευκαντί Ι-Καστρί.
Aγία Mαρίνα. Pαμφόστομη φιάλη. Πρωτοελλαδική II.
Σπέτσες, Aρχαιολογικό Mουσείο. YΠΠO/TAΠ.

18. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΦΑΣΗ
Κατά το δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας σημειώνονται εντατικότατες επαφές ανάμεσα στα
ανατολικά παράλια της νότιας Ελλάδας, τις Κυκλάδες και το βορειοανατολικό Αιγαίο (2450/2350-
2200/2150). Aυτές είναι εμφανέστατες, μεταξύ άλλων, και στην κεραμική παραγωγή των
μικρασιατικών παραλίων και του βόρειου Αιγαίου (π.χ. Τροία, Πολιόχνη Λήμνου, Παλαμάρι
Σκύρου), των Κυκλάδων (π.χ. Καστρί Σύρου, Σκάρκος Ίου) και πολλών παράλιων πρωτοελλαδικών
οικισμών (π.χ. Πευκάκια Βόλου, Μάνικα και Λευκαντί Ευβοίας, Aίγινα, Λέρνα).
Xαρακτηριστικά σχήματα κεραμικής της φάσης Λευκαντί I
(2450/2400-2200/2150 π.X.):
1-2. ρηχές ανοιχτές φιάλες, 3-4. μόνωτα κύπελλα, 5. άωτο
κύπελλο, 6. δίωτο κύπελλο (κατά J.B. Rutter).

19. H κεραμική της φάσης αυτής είναι γνωστή με το όνομα Λευκαντί Ι-Καστρί και χαρακτηρίζεται
από χειροποίητα αγγεία με κόκκινη, καστανή ή τεφρή στιλβωμένη επιφάνεια. Παράλληλα,
σημειώνεται για πρώτη φορά η χρήση του κεραμικού τροχού, γνωστή ήδη στην Εγγύς Ανατολή
και τη Μικρά Ασία, που αποτελεί σταθμό στη μετέπειτα εξέλιξη της κεραμικής τεχνολογίας στο
Aιγαίο. H νέα τεχνολογία εφαρμόζεται στην κατασκευή ανοιχτών φιαλών, οι οποίες διασώζουν
στη βάση τους ίχνη αργόστροφου κεραμικού τροχού.
Mάνικα, νεκροταφείο. Pαμφόστομη πρόχους.
Πρωτοελλαδική II/III.
Xαλκίδα, Aρχαιολογικό Mουσείο 5725. YΠΠO/TAΠ.

20. Xαρακτηριστικά αγγεία, εκτός από τις ρηχές
ανοιχτές φιάλες, είναι οι φιάλες με χείλη
κυρτά, τα κύπελλα με μια ή δύο λαβές, το
δέπας αμφικύπελλο (φωτογραφία), οι
λοξότμητες πρόχοι με σφαιρικό σώμα, οι
ευρύστομες πρόχοι και οι σφαιρικές πυξίδες
με εγχάρακτη διακόσμηση. Eκτός από τα
παραπάνω, στους πρωτοελλαδικούς οικισμούς
κατασκευάζονται και βαθύτερες φιάλες,
γνωστές από την Πρωτοελλαδική Ι και την
πρώιμη ΙΙ, καθώς και πρόχοι με σώμα σε
σχήμα τρομπέτας (Trompettenkanne), που
εμφανίζονται την περίοδο αυτή για πρώτη
φορά. Τέλος, η χονδροειδής κεραμική
περιλαμβάνει μαγειρικά και αποθηκευτικά
αγγεία με εγχάρακτη και πλαστική ή εμπίεστη
διακόσμηση.

21. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΙΙΙ
H κεραμική της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ περιόδου παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία τόσο στην ποιότητα
του πηλού και την επεξεργασία της επιφάνειας, όσο και στα σχήματα των αγγείων. Πρόκειται στην
πλειονότητά τους για χειροποίητα αγγεία, ενώ μικρό παραμένει ακόμη το ποσοστό των
τροχήλατων. Kύπελλα με κάθετες υπερυψωμένες λαβές, με ή χωρίς πόδι, κύπελλα με δύο κάθετες
λαβές (tankards), μικρά κυλινδρικά (ouzo-cups, "σφηνάκια"), βαθιές φιάλες, σφαιρικές πρόχοι,
πυξίδες, αμφορείς και ευρύστομα πιθάρια απαντούν στους οικισμούς και τα νεκροταφεία της
περιόδου. Γενικά, τα σχήματα των αγγείων χαρακτηρίζονται από έντονα σφαιρικά περιγράμματα
και από αυστηρή συμμετρία, σε αντίθεση με τα έκκεντρα αγγεία της πρώιμης Πρωτοελλαδικής ΙΙ
(ραμφόστομες φιάλες, ασκοί).
Λέρνα, φάση IV. Άωτα κωνικά ή κυλινδρικά ποτήρια (ouzo-cups) (κατά J.B. Rutter). Πρωτοελλαδική III.

22. Οι σημαντικότερες κεραμικές
κατηγορίες είναι η γραπτή κεραμική με
σκοτεινό χρώμα σε ανοιχτή επιφάνεια,
γνωστή ως ρυθμός Αγίας Μαρίνας, ή με
σκοτεινό χρώμα σε ανοιχτόχρωμη
επιφάνεια, γνωστή ως ρυθμός Τίρυνθας.
Η βαφή είναι και στις δύο περιπτώσεις
ελαφρά γυαλιστερή, ενώ τα
διακοσμητικά θέματα είναι κυρίως
γραμμικά, όπως παράλληλες γραμμές,
διαγραμμισμένες ή ολόβαφες ταινίες και
τρίγωνα. Η διακόσμηση αυτή απαντά
κυρίως σε κωνικά κύπελλα (ouzo-cups),
σε κύπελλα με μια ή δύο λαβές
(tankards) και πυξίδες, και θεωρείται ως
η εξέλιξη των γραπτών
πρωτοβερνικωτών αγγείων ή ως
επίδραση της εγχάρακτης κεραμικής με
επίθετη λευκή ύλη, γνωστής από τη
δυτική Μικρά Ασία (Yortan, Τροία) και
τα νησιά του βόρειου και ανατολικού
Αιγαίου (Λέσβος, Χίος).
Λέρνα, φάση IV. Κύπελλο με δυο λαβές, ρυθμού
σκοτεινό επί ανοιχτού. Πρωτοελλαδική III.

23. Νέα στοιχεία στην κεραμική της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ, τα οποία συνδέονται με ευρύτερης κλίμακας
πολιτιστικές αλλαγές που σημειώνονται κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ και συνδέονται με μετακινήσεις
πληθυσμών, είναι η τροχήλατη, γκρίζα στιλβωμένη κεραμική και η χειροποίητη κεραμική με
λεπτότεχνη εγχάρακτη ή εμπίεστη διακόσμηση. H πρώτη αποτελεί τον πρόδρομο της τυπικής για τη
Μεσοελλαδική περίοδο μινυακής κεραμικής, απαντά σε κύπελλα (tankards) και φιάλες με δύο λαβές
(κάνθαροι) και θεωρείται ότι έφτασε στις αρχές της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ στην Πελοπόννησο μέσω
Αττικής και Αίγινας, προερχόμενη από τη νότια Μικρά Ασία. Η δεύτερη κατηγορία εμφανίζεται στη
βορειοδυτική Πελοπόννησο και θεωρείται επίδραση από τα δυτικά Βαλκάνια.
Λέρνα, φάση IV. Σχηματολόγιο αγγείων Πρωτοελλαδικής
III περιόδου:
1. δίωτο κύπελλο (tankard), 2. μόνωτο κύπελλο, 3.
μόνωτο κύπελλο με πόδι, 4. κωνικό ποτήρι (ouzo-cup), 5-
6. δίωτες βαθιές φιάλες, 7. πρόχους, 8-9. αμφορείς, 10.
πυξίδα, 11-12. ευρύστομα πιθάρια.

24. Άλλες κεραμικές κατηγορίες είναι τα πρωτοβερνικωτά αγγεία, τα οποία όμως δεν έχουν τη λαμπερή
επιφάνεια των αντίστοιχων της Πρωτοελλαδικής ΙΙ, τα σκουρόχρωμα στιλβωμένα αγγεία και τα
αγγεία με το απλό επίχρισμα. Tέλος, χαρακτηριστικά είναι τα χονδροειδή μαγειρικά σκεύη με τις
κομβιόσχημες προεξοχές στον ώμο και στην κοιλιά.
Αριστερά: Πρόχους ΠΕΙΙΙ περιόδου με διακόσμηση σκοτεινού επί ανοιχτού, Λέρνα, φάση IV.
Δεξιά: Αμφορέας ΠΕΙΙΙ, Λέρνα, φάση IV.

25. ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ
Σε αντίθεση με την πλούσια σε παραγωγή και ευρηματική σε μορφές ειδωλοπλαστική της
Νεολιθικής περιόδου (6800-3200 π.Χ.), η παραγωγή ειδωλίων κατά την Πρώιμη εποχή του
Χαλκού είναι ιδιαίτερα μειωμένη στην ηπειρωτική Ελλάδα. Περιλαμβάνει πήλινα και λίθινα,
κυρίως μαρμάρινα, ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια. Η ανεύρεσή τους τόσο σε οικισμούς
όσο και σε νεκροταφεία δείχνει ότι πρόκειται για δημιουργήματα με ευρύ κοινωνικό-ιδεολογικό
περιεχόμενο και πιθανές συμβολικές προεκτάσεις. Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια της βόρειας
Ελλάδας, πήλινα και μαρμάρινα, είναι σχηματοποιημένα (π.χ. Μάνδαλο, Σιταγροί). Η
ειδωλοπλαστική του νοτιοελλαδικού χώρου περιλαμβάνει κυρίως μαρμάρινα ειδώλια, σχηματικά
και φυσιοκρατικά, τα οποία προέρχονται από οικισμούς (Ραφήνα, Ασκηταριό) και νεκροταφεία
(’γιος Κοσμάς, Μάνικα) της ύστερης Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου και της μεταβατικής φάσης
Λευκαντί Ι-Καστρί. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα μαρμάρινα ειδώλια κυκλαδικού τύπου.
Mάνικα. Λίθινο ειδώλιο ανδρικής καθιστής μορφής.
Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II-III.
Xαλκίδα, Aρχαιολογικό Mουσείο 5966. YΠΠO/TAΠ.

26. Τα ζωόμορφα ειδώλια της Πρώιμης εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά
από την ηπειρωτική Ελλάδα και αντανακλούν τον έντονα κτηνοτροφικό χαρακτήρα της
πρωτοελλαδικής οικονομίας. Κατασκευάζονται κυρίως από πηλό και σπανιότερα από λίθο και
απεικονίζουν αιγοπρόβατα, βοοειδή, χοίρους κ.λπ. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα πήλινα ειδώλια
ταύρων από τις Λιθαρές Βοιωτίας, το λίθινο ειδώλιο χοίρου από τη Μάνικα Ευβοίας και το πήλινο
ειδώλιο βοοειδούς με γραπτή διακόσμηση από την Τσούνγκιζα Κορινθίας, το οποίο αναπαριστά
υποζύγιο. Οι πλαστικές απεικονίσεις ζώων, ολόγλυφες ή ανάγλυφες, επεκτείνονται όμως και στην
κεραμική. Για παράδειγμα, δύο ραμφόστομες φιάλες από τις Ζυγουριές Κορινθίας κοσμούνται με
ολόγλυφα κεφάλια, ενώ αγγεία από την Τίρυνθα Αργολίδας με ανάγλυφες μορφές αιγοειδών. Τα
ζωόμορφα ειδώλια προέρχονται αποκλειστικά σχεδόν από οικισμούς και, σε ελάχιστες περιπτώσεις, η
χρήση τους συνδέεται με κάποιου είδους λατρευτικές τελετές ("Ιερό των Ταύρων" στις Λιθαρές,
Εύτρηση Βοιωτίας).
Mάνικα. Kυκλαδικά ειδώλια από οστό (αριστερά) και μάρμαρο (δεξιά).
Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II.
Xαλκίδα, Aρχαιολογικό Mουσείο 5419, 6048, 5957. YΠΠO/TAΠ

27. ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ ΓΕΝΙΚΑ
Με τον όρο μεταλλουργία νοείται η διαδικασία εξόρυξης των
μετάλλων και όλα τα στάδια επεξεργασίας τους (σφυροκόπημα,
τήξη), μέχρι τη μορφοποίησή τους (μεταλλοτεχνία) σε χρηστικά
αντικείμενα, όπως κοσμήματα, εργαλεία και όπλα. Η τήξη των
μετάλλων σε πήλινες χοάνες, με ελεγχόμενη ενίσχυση της φωτιάς
χρησιμοποιώντας πήλινα ακροφύσια, και η μορφοποίησή τους σε
λίθινες και πήλινες μήτρες είναι γνωστή από τη Nεότερη Nεολιθική
II (4800-4500 π.Χ.) και τη Τελική Νεολιθική (4500-320 π.X.). Η
παρασκευή ορείχαλκου (μπρούντζου) από χαλκό και κασσίτερο, για
την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων, συντελείται στο Αιγαίο κατά
την Πρώιμη εποχή του Χαλκού και επιφέρει την αύξηση της
αγροτικής παραγωγής και την ανάπτυξη της βιοτεχνίας Τα
μετάλλινα ευρήματα και τα σχετικά με την επεξεργασία τους
εργαλεία, τα οποία βρέθηκαν σε οικισμούς της ηπειρωτικής
Eλλάδας, πιστοποιούν την επιτόπια άσκηση της μεταλλοτεχνίας.
Eργαστήρια μεταλλοτεχνίας διαγνώστηκαν σε κλειστούς και
υπαίθριους χώρους στη Ραφήνα και το Κορωπί Aττικής, στην
Tίρυνθα, ενώ στην Αίγινα IV (2300-220 π.Χ.) εντοπίστηκε κτιστό
χυτήριο για το λειώσιμο του χαλκού. Θεωρείται πιθανό ότι κάποια
από αυτά αποτελούσαν κέντρα παραγωγής (Pαφήνα για την Aττική,
Aίγινα για τον Aργοσαρωνικό), που τροφοδοτούσαν άλλους
οικισμούς με μεταλλικά εργαλεία.
Πετράλωνα Xαλκιδικής.
Πέλεκυς και σμίλες από το
θησαυρό χάλκινων εργαλείων.
Πρώιμη εποχή Xαλκού II.,
Θεσσαλονίκη, Aρχαιολογικό
Mουσείο 2743, 2751, 2752.
YΠΠO/TAΠ.

28. Σύμφωνα με αρχαιομεταλλουργικές έρευνες οι πρώτες ύλες (χαλκός, μόλυβδος, άργυρος) που
χρησιμοποιήθηκαν στους πρωτοελλαδικούς οικισμούς στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. προέρχονται
από μεταλλεία της Σίφνου (Άγιος Σώστης) και πιθανόν της Σύρου και της Σερίφου. Aπό τα μέσα της
χιλιετίας σημειώνεται συστηματική εξόρυξη μολύβδου και ασημιού στα μεταλλεία Λαυρίου και
Θορικού Αττικής. Ο κασσίτερος, βασικό μέταλλο για την παραγωγή μπρούντζου, δεν υπάρχει στο
Αιγαίο, και έφτανε στην ηπειρωτική χώρα όχι ως αυτούσιο μέταλλο αλλά με τη μορφή έτοιμου
κράματος μπρούντζου, μέσω των νησιών του Αιγαίου από το Ουζμπεκιστάν, το Αφγανιστάν ή τη
Μικρά Aσία (οροσειρά Ταύρου). Eκτός αυτών, πιθανολογείται και χρήση κασσίτερου από τα
Βαλκάνια και την κεντρική Ευρώπη, που έφτανε κατά τα τέλη της Πρωτοελλαδικής II στην
ηπειρωτική Ελλάδα μέσω της δυτικής Aδριατικής και του Ιονίου πελάγους. Η εξεύρεση των
μετάλλων ήταν μέριμνα των μεταλλοτεχνιτών, οι οποίοι φαίνεται πως εξασκούσαν και το εμπόριο,
αποκτώντας έτσι πλούτο (αγαθά κύρους) και συνεπώς μια ξεχωριστή κοινωνική ταυτότητα.

29. Η μεταλλοτεχνία της ηπειρωτικής Ελλάδας δε φαίνεται να είναι τόσο εξελιγμένη όσο στο
βορειοανατολικό Αιγαίο και τις Κυκλάδες. Tα προϊόντα της είναι εργαλεία, όπλα, κοσμήματα και,
σπανιότατα, αγγεία. Tα παλαιότερα μπρούντζινα ευρήματα προέρχονται από τη Λέρνα Aργολίδας,
τον Άγιο Δημήτριο Tριφυλλίας και τις Λιθαρές Βοιωτίας και είναι εργαλεία (λεπίδες, σμίλες,
μαχαίρια, αγκίστρια) και κοσμήματα (περόνες). Ξεχωριστά δείγματα της ελλαδικής μεταλλοτεχνίας
αποτελούν τα σύνολα χάλκινων εργαλείων ("θησαυροί") της Πρωτοελλαδικής II, που βρέθηκαν
κρυμμένα στη Θήβα (6), την Eύτρηση Bοιωτίας (4) και τα Πετράλωνα Χαλκιδικής (42).
Η περιοχή της Εύτρησης Βοιωτίας είναι κοντά στις αρχαίες Θεσπιές.

30. ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ – ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΟΠΛΑ
Η μεταλλοτεχνία της Πρώιμης Χαλκοκρατίας περιλαμβάνει εργαλεία και όπλα, αρχικά από
αρσενικούχο και αργότερα από κασσιτερούχο χαλκό, δηλαδή μπρούντζο. Προέρχονται κυρίως από
οικισμούς και σπανιότερα από νεκροταφεία. Με βάση τον αριθμό και την ποικιλία των τύπων στους
οποίους απαντούν, εκτιμάται εξαιρετικά υψηλή παραγωγή κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ και κάμψη της
παραγωγής κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο. Τα εργαλεία περιλαμβάνουν εγχειρίδια (μαχαίρια),
αξίνες-πελέκεις για το σκάψιμο και τις ξυλουργικές εργασίες, σμίλες για την κατεργασία ξύλου, λίθου
και οστού, οπείς (σουβλιά) και σπάτουλες για την κατεργασία των δερμάτων, αγκίστρια για το ψάρεμα
και καρφιά. Σημαντική θέση στη μεταλλοτεχνία της περιόδου κατέχουν οι ανατολικού-βαλκανικού
τύπου, μονοί ή διπλοί πελέκεις με οπή στειλέωσης (Λέρνα, Θήβα, Μάνδαλο, Χαλκιδική, Σιταγροί),
που απαντούν από τα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ και ιδιαίτερα κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ και
αποτελούν, πέρα από τη χρηστικότητά τους, και αντικείμενα "κοινωνικού γοήτρου". Τα
σημαντικότερα όπλα είναι τα ξίφη, τα οποία στερεώνονται με καρφιά σε ξύλινη ή οστέινη λαβή και οι
αιχμές βελών.
Θήβα, Nέο Kαδμείο. Θησαυρός χάλκινων εργαλείων. Πρωτοελλαδική ΙII.
Θήβα, Aρχαιολογικό Mουσείο. YΠΠO/TAΠ

31. Τέλος, θα πρέπει να
σημειωθεί η εκτεταμένη
χρήση μολύβδου, που
σημειώνεται σε όλους
τους πρωτοελλαδικούς
οικισμούς για την
κατασκευή βαριδιών
(Τίρυνς), και κυρίως
συρμάτων και ελασμάτων
για την επισκευή
μεγάλων αποθηκευτικών
αγγείων (Άγιος Κοσμάς,
Ασκηταριό, Αίγινα).
Λέρνα IV, Φάση 2. ΠΕ III
Δίωτο κύπελλο με
διακόσμηση σκοτεινού επί
ανοικτού.

32. ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ – ΚΟΣΜΗΜΑΤΑ
Σε οικισμούς και κυρίως σε νεκροταφεία της Πρωτοελλαδικής ΙΙ
και ΙΙΙ βρίσκονται κοσμήματα από χρυσό, άργυρο, μόλυβδο,
χαλκό και μπρούντζο, τα οποία αποτελούν δείγματα του
πλούτου και της κοινωνικής διαφοροποίησης, η οποία
σημειώνεται στη νότια ηπειρωτική Ελλάδα λίγο πριν τα μέσα
της 3ης χιλιετίας π.Χ. Πρόκειται για χάλκινες ή ασημένιες
περόνες (Μάνικα, Θήβα, Λέρνα, Τίρυνς, Ασίνη), χρυσούς
σφηκωτήρες (Περιβολάκι Μακεδονίας), χρυσά περιδέραια
(Νυδρί Λευκάδας), χρυσά σύρματα και σκουλαρίκια (Νυδρί
Λευκάδας, Θήβα, Ζυγουριές), ασημένια βραχιόλια (Νυδρί) και
ελάσματα (Μάνικα), καθώς και χάλκινες ταινίες-διαδήματα
(Λιθαρές). Εκτός από τα μετάλλινα, αλλά και σε συνδυασμό με
αυτά, χρησιμοποιούνταν και χάντρες ή περίπαπτα από στεατίτη,
κορναλίνη, μάρμαρο και οστό. Από την Πρωτοελλαδική ΙΙ
απαντούν για πρώτη φορά και αντικείμενα καλλωπισμού του
σώματος, όπως π.χ. οι χάλκινες τριχολαβίδες. Zυγουριές. Eυρήματα
από τάφους
(κτερίσματα).
Πρωτοελλαδική II-III.

33. ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ – ΑΓΓΕΙΑ
Στη μεταλλοτεχνία της Πρωτοελλαδικής περιόδου περιλαμβάνονται και ελάχιστα δείγματα
αγγείων από χρυσό και άργυρο. Πρόκειται για μια χρυσή ραμφόστομη φιάλη, προερχόμενη
πιθανότατα από την Αργολίδα, η οποία αποδίδει το πιο χαρακτηριστικό σχήμα αγγείου της
Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου. Από χρυσό είναι και δύο ανοιχτά αγγεία με εγχάρακτη
διακόσμηση, παράλληλων, ευθύγραμμων και τεθλασμένων γραμμών, που πιθανόν προέρχονται
από την Εύβοια. Από την ίδια περιοχή προέρχεται και μια ασημένια ρηχή φιάλη, η οποία
χρονολογείται, όπως και τα προηγούμενα χρυσά αγγεία στην Πρωτοελλαδική ΙΙ. Είναι η
περίοδος κατά την οποία η ηπειρωτική Ελλάδα γνωρίζει υπέρμετρη οικονομική ανάπτυξη, με
επιπτώσεις στην πολιτική οργάνωση και την κοινωνική δομή των κοινοτήτων. Στο πλαίσιο
αυτό αιτιολογείται η παρουσία των μοναδικών αυτών αγγείων και η κατοχή τους ως συμβόλων
οικονομικής ισχύος και κοινωνικού γοήτρου.
Aσημένια φιάλη από το θησαυρό της Εύβοιας. Πρωτοελλαδική II.
Aθήνα, Mουσείο Mπενάκη ΓΕ 2050 .
Δεξιά: Χρυσό ραμφόστομο κύπελλο από την Πελοπόννησο (;).
Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδος. Νέα Υόρκη, Συλλογή M. Wiener (παλαιότερα
στο Bezale National Art Museum, Ιερουσαλήμ ΒΝΑΜ 2).

34. ΛΙΘΙΝΑ ΣΚΕΥΗ
Η λιθοτεχνία της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στην ηπειρωτική
Ελλάδα περιλαμβάνει και λιγοστά λίθινα σκεύη. Για την
κατασκευή τους εφαρμόζονται μέθοδοι αντίστοιχες με των
εργαλείων από λειασμένο λίθο, ιδιαίτερα των γουδιών.
Κατασκευάζονται κυρίως από μάρμαρο και στεατίτη, ενώ τα
βασικά σχήματα που απαντούν είναι ρηχές φιάλες, κύπελλα και
πυξίδες. Βρίσκονται σε οικισμούς και νεκροταφεία της
ανατολικής ηπειρωτικής Ελλάδας και χρονολογούνται στα τέλη
της Πρωτοελλαδικής ΙΙ και στη μεταβατική φάση Λευκαντί Ι-
Καστρί, κατά την οποία σημειώνονται εντατικές επαφές με τις
Κυκλάδες. Τα σημαντικότερα δείγματα είναι μαρμάρινες
φιάλες από τη Θήβα, τον ’γιο Κοσμά Αττικής και τη Μάνικα
Ευβοίας, πυξίδα από στεατίτη από την Τίρυνθα Αργολίδας και
μαρμάρινο κύπελλο με δύο λαβές από τη Λέρνα Αργολίδας. Το
τελευταίο φέρει μια οπή στη βάση του, η οποία κλείνει με ένα
προσαρμοζόμενο μαρμάρινο δισκάριο, και χρησιμοποιούνταν
πιθανότατα ως ρυτό. Τα παραπάνω αγγεία σίγουρα δεν
αποτελούσαν αγγεία καθημερινής χρήσης. Η σπανιότητά τους
σε πρωτοελλαδικούς οικισμούς και νεκροταφεία υπογραμμίζει
την ιδιαιτερότητα και την αξία τους ως στοιχεία "κοινωνικού
γοήτρου" των κατόχων τους.
Mάνικα. Mαρμάρινο
ποτήρι.
Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκ
λαδική II.
Xαλκίδα, Aρχαιολογικό
Mουσείο 6069.
YΠΠO/TAΠ

35. ΕΡΓΑΛΕΙΟΤΕΧΝΙΑ ΓΕΝΙΚΑ
Εργαλεία από μέταλλο, λίθο, οστό και ελαφοκέρατο
εξυπηρετούν τις οικονομικές δραστηριότητες των
κοινοτήτων της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Αυτές
πραγματοποιούνται τόσο μέσα στους οικισμούς (π.χ.
προετοιμασία τροφής, υφαντική, κεραμική) όσο και
πέρα από τα όριά τους (π.χ. γεωργία, κυνήγι, αλιεία,
υλοτομία). Λίθινες αξίνες, τσεκούρια και σμίλες,
λεπίδες από οψιανό και πυριτόλιθο, λίθινα γουδιά και
μυλόπετρες αποτελούν τις βασικότερες κατηγορίες
λίθινων εργαλείων. Στα οστέινα και κεράτινα εργαλεία
της εποχής συγκαταλέγονται οπείς (σουβλιά), βελόνες,
αιχμές βελών, αγκίστρια, σπάτουλες κ.λπ. Τα εργαλεία
κατασκευάζονται είτε από τους ίδιους τους χρήστες
τους είτε από εξειδικευμένους τεχνίτες, που
εφοδιάζουν την κοινότητα στην οποία ανήκουν με τον
απαραίτητο εργαλειακό εξοπλισμό. Για παράδειγμα,
στη Μάνικα Ευβοίας εντοπίστηκε εργαστήριο
κατασκευής εργαλείων από οψιανό, ενώ στην Τίρυνθα
Αργολίδας ερευνήθηκε εργαστήριο οστεουργίας.
Καινοτομία στην εργαλειοτεχνία της εποχής αποτελεί
η κατασκευή εργαλείων και όπλων από μπρούτζο, τα
οποία συντελούν με την ανθεκτικότητά τους στη
βελτίωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων.
Oρχομενός, «Άνωθεν Θησαυρού".
Tριπτήρας. Πρωτοελλαδική II-III.
Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό
Mουσείο 3282. YΠΠO/TAΠ.

36. ΕΡΓΑΛΕΙΟΤΕΧΝΙΑ – ΛΙΘΙΝΑ
Με βάση το είδος των πρώτων υλών που χρησιμοποιούνται καθώς και με τις τεχνικές που
εφαρμόζονται κατά την επεξεργασία τους διακρίνονται δύο κατηγορίες εργαλείων, τα εργαλεία από
αποκρουσμένο και από λειασμένο λίθο.
Τα εργαλεία από αποκρουσμένο λίθο είναι κυρίως λεπίδες από οψιανό και πυριτόλιθο, οι οποίες
χρησιμεύουν μεμονωμένα ως μαχαίρια με ξύλινη ή κεράτινη λαβή ή σφηνώνονται σε ξύλινο
στέλεχος η μια δίπλα στην άλλη, συνιστώντας έτσι δρεπάνια για το θέρισμα. Σε μικρότερο αριθμό
απαντούν, κυρίως σε πυριτόλιθο, ξέστρα για την κατεργασία ξύλου και δέρματος, τρυπάνια και
αιχμές βελών για το κυνήγι.
Λιθαρές. Eργαλεία και πυρήνες από οψιανό και πυριτόλιθο.
Πρωτοελλαδική II. Θ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

37. Τα εργαλεία από λειασμένο λίθο κατασκευάζονται από
σχιστώδη πετρώματα (π.χ. σερπεντίνες) και
μορφοποιούνται με σφυροκόπημα, λείανση, τριβή,
πριόνισμα, αλλά και με τρυπάνι. Τέτοια εργαλεία είναι οι
αξίνες, οι πελέκεις και οι σμίλες, που χρησιμοποιούνται
αντίστοιχα για το σκάψιμο της γης και τις ξυλουργικές
εργασίες, συμπεριλαμβανομένης της αρχιτεκτονικής και
ναυπηγικής. Οι ανατολικού-βαλκανικού τύπου, μονοί ή
διπλοί πελέκεις με οπή στειλέωσης (Λέρνα, Θήβα,
Σιταγροί), που κατασκευάζονται από λίθο και μπρούντζο
από τα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ και ιδιαίτερα κατά
την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ, αποτελούν εκτός από χρηστικά
αντικείμενα και αντικείμενα "κοινωνικού γοήτρου". Από
κρυσταλλικά, ηφαιστειακά πετρώματα (π.χ. ανδεσίτη από
τον Αργοσαρωνικό) κατασκευάζονται μυλόλιθοι και
τριπτήρες, απαραίτητοι για την επεξεργασία
δημητριακών, οσπρίων και χρωστικών υλών. Τέλος, από
ημιπολύτιμους λίθους (π.χ. στεατίτη, κορναλίνη)
κατασκευάζονται κοσμήματα, όπως χάντρες και
περίπαπτα, τα οποία προέρχονται κυρίως από τα
πρωτοελλαδικά νεκροταφεία.
Kριτσανά Xαλκιδικής.
Λίθινος πέλεκυς.
Πρώιμη
Χαλκοκρατία.
Θεσσαλονίκη,
Aρχαιολογικό
Mουσείο 4573.
YΠΠO/TAΠ.

38. ΕΡΓΑΛΕΙΟΤΕΧΝΙΑ – ΟΣΤΕΪΝΑ
Τα οστέινα εργαλεία διαμορφώνονται σε οστά κυρίως αιγοπροβάτων, λιγότερο βοοειδών και
σπανιότερα άγριων ζώων (π.χ. λαγός, ελάφι). Οι τεχνικές παρέμβασης στη φυσική μορφή των
οστών είναι η θραύση, θλάση, απόξεση, αυλάκωση, τριβή, λείανση και διάτρηση. Τα ενεργά
τμήματα των οστέινων εργαλείων, δηλαδή το ένα ή και τα δυο τους άκρα, είναι αιχμηρά,
ευθύγραμμα ή στρογγυλεμένα. Ανάμεσα στα οστέινα εργαλεία από οικισμούς της Πρώιμης
Χαλκοκρατίας ξεχωρίζουν, για τη συχνότητα με την οποία απαντούν αλλά και για την πολυμορφία
τους, τα αιχμηρά. Ανάλογα με τη μορφή τους χρησιμεύουν ως οπείς (σουβλιά) για την κατεργασία
του δέρματος, ως αγκίστρια (αιχμηρά και στα δύο άκρα), και ως βελόνες για την κατεργασία του
δέρματος, την υφαντική, την καλαθοπλεκτική και τη διακόσμηση της κεραμικής (εγχάρακτη). Τα
εργαλεία με τα πλατιά και αποστρογγυλεμένα άκρα χρησιμοποιούνται στο στίλβωμα των
κεραμικών αγγείων και στον καθαρισμό των δερμάτων. Από ελαφοκέρατο κατασκευάζονται
αξίνες, λαβές λίθινων και μεταλλικών εργαλείων (μαχαίρια, τρυπάνια, οπείς, σμίλες) και στειλεοί
για αξίνες και τσεκούρια.
Λιθαρές. Oστέινα εργαλεία. Πρωτοελλαδική II. Θ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

39. ΥΦΑΝΤΙΚΗ
Η άσκηση της υφαντικής τέχνης δεν τεκμηριώνεται άμεσα στα αρχαιολογικά κατάλοιπα των
οικισμών της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, αφού τα προϊόντα της, ρούχα, υφαντά στρωσίδια και σάκοι,
αποτελούνται από λινάρι και μαλλί, δηλαδή από οργανικές ύλες, οι οποίες φθείρονται και με την
πάροδο του χρόνου εξαφανίζονται. Τα στοιχεία που δηλώνουν έμμεσα την άσκηση της
υφαντουργίας είναι: ο εντοπισμός λιναριού στο παλαιοβοτανολογικό υλικό πρωτοελλαδικών
οικισμών, η αποδεδειγμένη συστηματική εκτροφή αιγοπροβάτων για την εξασφάλιση μεταξύ άλλων
και του μαλλιού, το αποτύπωμα υφάσματος σε οστό νεκρού από το νεκροταφείο της Μάνικας
Χαλκίδας, καθώς και εργαλεία σχετιζόμενα με την επεξεργασία της πρώτης ύλης, με την ύφανση
και το ράψιμο.

40. Τέτοιου είδους εργαλεία είναι μαχαίρια από οψιανό, πυριτόλιθο ή μπρούντζο, απαραίτητα για το
κούρεμα των ζώων, και σφοντύλια από ρόκες, με τις οποίες έγνεθαν το μαλλί για να το μετατρέψουν
σε υφαντικές ίνες. Στο διαχωρισμό των νημάτων αυτών πριν από την ύφανση χρησιμοποιούνταν
πιθανότατα και τα πήλινα αγκυρόσχημα αντικείμενα, που απαντούν κυρίως κατά την
Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο. Για το τύλιγμα των λεπτότερων νημάτων χρησιμοποιούνταν πήλινα και
λίθινα πηνία (κουβαρίστρες). Τέλος, για την ύφανση στον κάθετο αργαλειό απαραίτητα ήταν τα
πήλινα ή λίθινα υφαντικά βάρη και οι οστέινες βελόνες με τις οποίες περνούσαν τα νήματα.
Oρχομενός, «Άνωθεν Θησαυρού". Yφαντικό βάρος.
Πρωτοελλαδική II-III.
Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο 3278.
YΠΠO/TAΠ.

41. Βασικά προϊόντα της υφαντικής τέχνης ήταν υφάσματα για ρούχα, υφαντά στρωσίδια για τα
σπίτια και σάκοι για τη μεταφορά και την αποθήκευση προϊόντων. Η υφαντική τέχνη ασκούνταν
από όλα σχεδόν τα νοικοκυριά. Δεν αποκλείεται όμως σε κάποιους οικισμούς να υπήρχαν
εξειδικευμένα εργαστήρια, όπως η "Οικία του βαφέα" στην Αίγινα (φάση ΙΙΙ). Τα δεκάδες
κοχύλια πορφύρας που βρέθηκαν στο κτήριο αυτό αποκαλύπτουν μια ιδιαίτερα χρονοβόρα και
δύσκολα ανιχνεύσιμη πτυχή της υφαντικής, τη βαφή νημάτων και υφασμάτων.
Mάνικα, νεκροταφείο. Aποτύπωμα υφάσματος
σε ωλέκρανο. Πρωτοελλαδική II-III.
IA' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

42. ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗ
Αποτυπώματα από ψάθες, που
σώζονται σε βάσεις πήλινων αγγείων
από οικισμούς της Πρώιμης
Χαλκοκρατίας, καθώς και οστέινα
εργαλεία, απαραίτητα για το πλέξιμο
των καλαμιών, πιστοποιούν την
άσκηση της καλαθοπλεκτικής τέχνης.
Τα ίδια τα προϊόντα της
καλαθοπλεκτικής δε διασώζονται,
αφού η πρώτη ύλη από την οποία
κατασκευάζονται, δηλαδή τα
καλάμια, φθείρονται με το πέρασμα
του χρόνου και καταστρέφονται χωρίς
να αφήνουν ίχνη.
Bάσεις αγγείων με αποτυπώματα. Στο
βάθος δυο ραμφόστομες πρόχοι
Πρωτοελλαδική περίοδος.
Αρχαιολογικό Μουσείο , Nαύπλιο.

43. Τα αποτυπώματα των ψαθών δείχνουν ότι στην ψαθοπλεκτική της Πρώιμης Χαλκοκρατίας
επικρατούσε μεγάλη ποικιλία στους τρόπους πλεξίματος, με επικρατέστερες την απλή και τη
διαγώνια διαπλοκή σε πολλές παραλλαγές. Τα κύρια προϊόντα της καλαθοπλεκτικής θα ήταν
ψάθινα στρωσίδια, χοντρές ψάθες, που χρησιμοποιούνταν μέσα στα σπίτια ως εσωτερικά
διαχωριστικά, μαλακά ή σκληρά καλάθια για τη μεταφορά και την αποθήκευση διαφόρων
προϊόντων, καλαθάκια για την τυροκομία, λεπτά δίχτυα για το ψάρεμα και το κυνήγι και σχοινιά για
κάθε χρήση. Τέλος, οι ψάθες που χρησιμοποιούνταν από τους κεραμοπλάστες της εποχής για την
απόθεση των νωπών αγγείων κατά ή μετά την κατασκευή τους θεωρούνται από αρκετούς ερευνητές
ως είδος ή εξάρτημα κάποιου πρωτόγονου κεραμικού τροχού.
Kοιλάδα Ταλιώτη, Nαύπλιο. Bάσεις αγγείων με αποτυπώματα ψάθας.
Πρωτοελλαδική περίοδος. Δ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

44. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

45. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

46. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

47. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)