Prehistoric Archaeology

1. ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΜΕΣΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
δ. πολιτισμός

2. Ο αγροτικός χαρακτήρας της οικονομίας και η εικόνα της απλής κοινωνικής οργάνωσης της
Μεσοελλαδικής εποχής γίνονται αντιληπτά στα τεχνολογικά κατάλοιπά της. Η καλλιέργεια των
τεχνών χαρακτηρίζεται από μια αισθητή οπισθοδρόμηση σε σχέση με τα δεδομένα της
Πρωτοελλαδικής εποχής, από τη σπανιότητα των πρώτων υλών και από την έλλειψη υψηλής
καλλιτεχνικής δημιουργίας με εκφράσεις παρόμοιες με αυτές της μινωικής Κρήτης. Η γενικότερη
αυτή εικόνα οπισθοδρόμησης οφείλεται μάλλον σε σημαντικούς αλλά ακόμη άγνωστους σε εμάς
οικονομικούς ή κοινωνικούς παράγοντες που οδήγησαν τους πληθυσμούς της ηπειρωτικής Ελλάδας
σε μια αδυναμία κοινωνικής και οικονομικής διαχείρισης, ώστε να μην είναι σε θέση να
εξασφαλίσουν τις απαραίτητες πρώτες ύλες και να μην μπορέσει να προωθηθεί ιδιαίτερα η
καλλιέργεια των τεχνών.

3. Ιδιαίτερα περιορισμένη εμφανίζεται η χρήση των μετάλλων.
Tόσο στους οικισμούς όσο και στους τάφους της
Μεσοελλαδικής εποχής σπάνια ανακαλύπτονται μεταλλικά
ευρήματα. Tα ταφικά κτερίσματα από μέταλλο είναι σπάνια,
επειδή τα μεταλλικά αντικείμενα ήταν μάλλον πολύ σπάνια
για να προσφέρονται ως κτερίσματα στους νεκρούς. Στη
γενική σπανιότητα των μετάλλων οφείλεται και η έλλειψη
των μεταλλικών ευρημάτων από τους οικισμούς, η οποία
σημαίνει ότι τα μεταλλικά εργαλεία δεν πετιούνταν άσκοπα
αλλά ανακυκλώνονταν σχεδόν στο σύνολό τους για να
ξαναχρησιμοποιηθούν. Κατά το μεγαλύτερο μέρος της
Μεσοελλαδικής εποχής παρατηρείται επίσης πλήρης έλλειψη
σπάνιων υλών όπως οι ημιπολύτιμοι λίθοι και το
ελεφαντόδοντο. Οι περισσότερες πληροφορίες για την
καλλιτεχνική δημιουργία και την τεχνολογία της
Μεσοελλαδικής εποχής προέρχονται από τη μελέτη της
κεραμικής, στην παραγωγή της οποίας διαφαίνονται παρά την
ομοιομορφία και το συντηρητισμό της σημαντικές
τεχνολογικές και καλλιτεχνικές καινοτομίες. Η μεγάλη
διάδοση ορισμένων κατηγοριών μεσοελλαδικής κεραμικής σε
διάφορες περιοχές του Αιγαίου δείχνει επίσης τη σημαντική
εμπορική ανταγωνιστικότητα ορισμένων τοπικών
εργαστηρίων.
Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος A.
Pαμφόστομη μαστοπρόχους με
πολύχρωμη διακόσμηση από τον
τάφο II.

4. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΓΕΝΙΚΑ
H μεσοελλαδική κεραμική είναι η καλύτερα γνωστή από τις τέχνες της Μέσης Χαλκοκρατίας στην
ηπειρωτική Ελλάδα και εκείνη που δίνει την πληρέστερη εικόνα για τα τεχνολογικά επιτεύγματα
της Μεσοελλαδικής εποχής. Η διάδοσή της στον αιγαιακό χώρο αποτελεί τον πιο ευαίσθητο δείκτη
για τη διακίνηση των προϊόντων και την εμβέλεια του εμπορίου κατά την περίοδο αυτή.
Μεσοελλαδική Κεραμική.

5. Αν και η Μέση Χαλκοκρατία στην ηπειρωτική Ελλάδα χαρακτηρίζεται από μια γενικότερη
οπισθοδρόμηση στον τομέα των τεχνών, η παραγωγή της κεραμικής εμφανίζει νέες, αξιοσημείωτες
καλλιτεχνικές τάσεις και σημαντικές τεχνολογικές καινοτομίες. Η σημαντικότερη καινοτομία είναι
η ευρεία χρήση του κεραμικού τροχού, ο οποίος είχε πρωτοεμφανιστεί στο Αιγαίο γύρω στο 2300
π.Χ., κατά τη μετάβαση δηλαδή από την πρωτοελλαδική ΙΙ στην Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο. Κατά
τη διάρκεια της Μέσης Χαλκοκρατίας κατασκευάζονταν όλο και περισσότερα τροχήλατα αγγεία,
ενώ ταυτόχρονα τέθηκε σε χρήση ένας τεχνολογικά βελτιωμένος περιστρεφόμενος τροχός, ο οποίος
επέτρεπε την ταχεία κατασκευή αγγείων με λεπτά τοιχώματα και σύνθετα σχήματα.
Aίγινα, Κολώνα. Κεραμικός
κλίβανος.

6. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μεσοελλαδικής κεραμικής παραγωγής είναι η
ύπαρξη πολλών τοπικών εργαστηρίων με ευδιάκριτη τεχνοτροπία. Έτσι, η λεπτότεχνη κεραμική
της Πελοποννήσου διακρίνεται εύκολα από εκείνη της Στερεάς Ελλάδας, ενώ συχνά
αναγνωρίζονται και διαφορές στην παραγωγή μικρότερων περιοχών, όπως μεταξύ της Αργολίδας
και της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου. Αρκετά ευδιάκριτη είναι η παραγωγή του εργαστηρίου της
Αίγινας, τα προϊόντα του οποίου εξάγονταν σε μια ασυνήθιστη για τα δεδομένα αυτής της εποχής
ευρεία ακτίνα. Τα περισσότερα όμως κεραμικά προϊόντα μεταφέρονταν σε μια περιορισμένη
ακτίνα γύρω από τον τόπο παραγωγής τους. Τα όρια της ευρύτερης διάδοσης της κεραμικής
αντιστοιχούσαν συνήθως με τα φυσικά όρια των ευρύτερων γεωγραφικών περιοχών. Στα
μεγαλύτερα αστικά κέντρα ωστόσο και στις παραθαλάσσιες περιοχές εντοπίζονται περισσότερα
εισηγμένα κεραμικά είδη.
Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος B.
Kάνθαρος, αμφορίσκος και πρόχους
με αμαυρόχρωμη διακόσμηση.

7. Οι δύο βασικότερες κατηγορίες μεσοελλαδικής κεραμικής είναι η μινυακή και η αμαυρόχρωμη. Η
μινυακή είχε διαδοθεί, τουλάχιστον στην Αργολίδα, από την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο (2300-
2000 π.Χ.), ενώ η αμαυρόχρωμη εμφανίστηκε κατά τη μεταβατική περίοδο από την Πρώιμη στη
Μέση Χαλκοκρατία. Οι δύο αυτές κεραμικές κατηγορίες, οι οποίες διακρίνονται σε μικρότερες
ομάδες, παρέμειναν οι δύο βασικές τεχνοτροπίες της κεραμικής παραγωγής καθ΄όλη τη διάρκεια
της Μεσοελλαδικής εποχής. H ποιότητα της μινυακής και της αμαυρόχρωμης κεραμικής
βελτιωνόταν συνεχώς και κατασκευάζονταν περισσότερο λεπτότεχνα αγγεία, ενώ η αρχικά
περιορισμένη τυπολογία τους εμπλουτίστηκε με νέα σχήματα που ανταποκρίνονταν στις εκάστοτε
απαιτήσεις του αγοραστικού κοινού. Σε μερικές περιοχές η παραγωγή τους συνεχίστηκε μέχρι και
τις πρώιμες περιόδους της Ύστερης Χαλκοκρατίας.
Τυπικό μινυακό
κύπελλο.

8. Παράλληλα με τις ντόπιες κατηγορίες κεραμικής κάνουν σποραδικά την εμφάνισή τους στην
ηπειρωτική Ελλάδα και άλλες που προέρχονταν από τις Κυκλάδες και την Κρήτη. Με βάση τα
εισηγμένα αυτά προϊόντα διαμορφώνεται η σχετική χρονολόγηση της μεσοελλαδικής κεραμικής
και η κατάτμηση της Μεσοελλαδικής εποχής σε υποπεριόδους, καθώς από την ηπειρωτική
Ελλάδα δεν υπάρχουν ακόμη βάσιμα στοιχεία απόλυτης χρονολόγησης.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Αγγείο σε πολύχρωμο ρυθμό
κρητικής έμπνευσης φιάλη.

9. Κατά την αρχή της μεσοελλαδικής ΙΙΙ περιόδου,
γύρω στο 1700 π.Χ., και ενώ τα αγγεία
κατασκευάζονταν ακόμη με τις παλαιότερες τεχνικές,
η ποιότητα της κεραμικής βελτιώθηκε αισθητά και
άρχισε να εμφανίζεται ένα πλήθος νέων σχημάτων.
Ταυτόχρονα σημειώνεται μια έντονη επίδραση από
την κεραμική των Κυκλάδων και μια έμμεση από τη
μινωική. Η μεσοελλαδική κεραμική δανείζεται αυτή
την εποχή διακοσμητικά μοτίβα και σχήματα αγγείων
από την τέχνη των δύο αυτών νησιωτικών
πολιτισμών, τα οποία συνδυάστηκαν δημιουργικά
από τους κεραμείς με τα στοιχεία της ντόπιας
μεσοελλαδικής παράδοσης. Η ποικιλία των νέων
σχημάτων, όπως και η νέα τάση να κατασκευάζονται
αγγεία μικρότερου μεγέθους, φαίνεται ότι οφειλόταν
στις συχνότερες πολιτιστικές επιδράσεις από τις πιο
προηγμένες περιοχές του Αιγαίου και ίσως να
υποδηλώνει αλλαγές στις συνήθειες πόσης ή τη
στροφή προς άλλα είδη διατροφής. Από το διάστημα
αυτό και μετά η κεραμική εξελίσσεται σταδιακά
αλλά σταθερά προς τη δημιουργία της μυκηναϊκής
κεραμικής, η οποία φαίνεται ότι προέκυψε από αυτήν
ακριβώς τη συγχώνευση των ντόπιων μεσοελλαδικών
στοιχείων με τις επιδράσεις της μινωικής και της
κυκλαδικής τέχνης.
Σύγχρονη αναπαράσταση μινυακής
κεραμικής.

10. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΜΙΝΥΑΚΗ
Η μινυακή κεραμική αποτελεί την πιο χαρακτηριστική κατηγορία μεσοελλαδικής κεραμικής, τα
πρώτα δείγματα της οποίας είχαν εμφανιστεί ήδη από την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο (2300-2000
π.Χ.). Το όνομα που δόθηκε σε αυτό το είδος παραπέμπει στο Μινύα, το μυθικό βασιλιά του
Ορχομενού, καθώς στα μεσοελλαδικά στρώματα αυτού του οικισμού εντοπίστηκε η μινυακή
κεραμική για πρώτη φορά.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Μινυακός κάνθαρος.

11. Η μινυακή κεραμική εμφανίζεται παράλληλα σε χειροποίητη και σε τροχήλατη έκδοση. Τα λεπτά
ίχνη του κεραμικού τροχού που είναι ορατά στην επιφάνεια των αγγείων δείχνουν ότι ειδικά αυτό
το είδος της κεραμικής κατασκευαζόταν σε έναν περισσότερο εξελιγμένο, γρηγορότερο κεραμικό
τροχό, απ' ό,τι άλλες κεραμικές κατηγορίες. Τα διαφορετικά χρώματα της επιφάνειας της μινυακής
κεραμικής έχουν επιτευχθεί μέσω διαφορετικών συνθηκών όπτησης. Η γκρίζα μινυακή έχει
κατασκευαστεί με αναγωγικές συνθήκες όπτησης, η κίτρινη και η ερυθρή μινυακή αντίθετα με
οξειδωτικές συνθήκες. Θήβα.
Γκρίζα μινυακή δίωτη φιάλη με ψηλή βάση. Ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα των μινυακών
αγγείων είναι η "σαπωνοειδής", όπως συχνά λέγεται, αφή της επιφάνειάς τους, η οποία οφείλεται
στη σκληρότητά τους και την επιμελημένη τους στίλβωση.
Θήβα. Γκρίζα μινυακή δίωτη φιάλη με ψηλή
βάση.
Θήβα, Aρχαιολογικό Mουσείο (προθ. 9).
YΠΠO/TAΠ.

12. Το κύριο κέντρο παραγωγής της
μινυακής κεραμικής θεωρείται ότι ήταν η
Στερεά Ελλάδα, επειδή εκεί συναντώνται
οι μεγαλύτερες ποσότητες, πολλές
διαφορετικές ποικιλίες αλλά και τα
αρτιότερα δείγματά της. Σε περιοχές
μακριά από τα κέντρα παραγωγής της
γίνονταν συχνά απομιμήσεις της, καθώς η
ποιότητα αυτών των δειγμάτων είναι
αρκετά κατώτερη από τα δείγματα της
Στερεάς Ελλάδας. Αρκετά
διαφοροποιημένη εμφανίζεται η μινυακή
κεραμική που κατασκευαζόταν στην
Πελοπόννησο. Mια ιδιαίτερη ποικιλία με
γκριζοκάστανη επιφάνεια και αδρό
ροδόχρωμο πηλό ονομάζεται "αργειακή
μινυακή" κεραμική.

13. Κατά την κατασκευή της μινυακής κεραμικής καταβαλλόταν ιδιαίτερα μεγάλη προσπάθεια από
τους κεραμείς και γι' αυτό η παραγωγή τους ήταν αφιερωμένη σχεδόν αποκλειστικά στην
κατασκευή λεπτότεχνων επιτραπέζιων σκευών πόσης. Μερικές φορές εμφανίζονται και μινυακά
αγγεία χαμηλότερης ποιότητας με πολλές λίθινες προσμίξεις αλλά ποτέ μεγάλα αποθηκευτικά
αγγεία και σκεύη. Σε όλα τα σχήματα των μινυακών αγγείων είχε δοθεί ένα πολύ χαρακτηριστικό,
έντονα γωνιώδες περίγραμμα που θυμίζει αγγεία κατασκευασμένα από μεταλλικά φύλλα. Το
γεγονός αυτό οδήγησε πολλούς μελετητές στη σκέψη ότι τα σχήματα των μινυακών αγγείων είναι
εμπνευσμένα από μεταλλικά αγγεία και ότι η μινυακή κεραμική ίσως αποτελoύσε ένα φθηνότερο
υποκατάστατο των δυσεύρετων αυτή την εποχή μεταλλικών αγγείων. Αυτή η άποψη όμως μπορεί
δύσκολα να αποδειχθεί, εφόσον δεν έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής μεσοελλαδικά μεταλλικά αγγεία
παρά μόνο από την εποχή των λακκοειδών τάφων.
Oρχομενός. Mινυακή υψίποδη φιάλη με
δακτυλιόσχημο πόδι.
Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο.
YΠΠO/TAΠ

14. Τα συνηθέστερα κλειστά σχήματα της γκρίζας μινυακής κεραμικής είναι ο αμφορίσκος, ένα
μικροσκοπικό συχνά αγγείο που βρίσκεται συνήθως σε ταφικά σύνολα της μεσοελλαδικής ΙΙΙ
περιόδου (1650-1550π.Χ.) και η πρόχους. Τα περισσότερα κλειστά αγγεία κατασκευάζονταν όμως
σύμφωνα με την τεχνοτροπία της κίτρινης και της κόκκινης μινυακής κεραμικής. Οι συνηθέστεροι
τύποι κλειστών αγγείων ήταν οι αμφορείς, οι υδρίες και οι στάμνοι, μεγάλου μεγέθους αγγεία,
κατάλληλα για τη χοή νερού και κρασιού.
Oρχομενός. Γκρίζο μινυακό κύπελλο "τύπου
Bαφειού" από τις ανασκαφές του Ε. Σλήμαν.
Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο 3274.
YΠΠO/TAΠ.

15. Κατά το τελευταίο διάστημα της Μεσοελλαδικής εποχής κάνει την εμφάνισή της μια ποικιλία
ανοικτόχρωμων μινυακών αγγείων που μερικές φορές ήταν διακοσμημένη με μονόχρωμα ή
δίχρωμα σχέδια με την τεχνοτροπία της αμαυρόχρωμης κεραμικής. Η ποικιλία αυτή αποτελεί ένα
μείγμα των δύο βασικών μεσοελλαδικών κατηγοριών μεσοελλαδικής κεραμικής, της μινυακής και
της αμαυρόχρωμης. Τα αγγεία αυτής της κατηγορίας εμφανίζουν ήδη τα λεπτά τοιχώματα, την
ανοικτόχρωμη κιτρινωπή επιφάνεια και τα χαρακτηριστικά σχήματα της μυκηναϊκής κεραμικής,
ώστε να μπορεί να υποτεθεί ότι η τεχνοτροπία της πολυτελούς κεραμικής της Μυκηναϊκής εποχής
προέκυψε από αυτήν ακριβώς την τελευταία εκδοχή των μινυακών αγγείων.
Σύγχρονη ανασκαφή.

16. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΑΜΑΥΡΟΧΡΩΜΗ
Η αμαυρόχρωμη κεραμική, η δεύτερη σε συχνότητα κατηγορία της μεσοελλαδικής κεραμικής,
εμφανίζεται σε πολλές διαφορετικές παραλλαγές, πράγμα που σημαίνει ότι τα διάφορα
εργαστήρια χρησιμοποίησαν μια κοινή τεχνική, αναπτύσσοντας όμως παράλληλα μια δική τους
τεχνοτροπία. Το όνομα της αμαυρόχρωμης κεραμικής εκφράζει το είδος της διακόσμησης αυτής
της κατηγορίας που έχει μια χαρακτηριστική θαμπή όψη, που οφείλεται στο στοιχείο του
μαγγανίου που χρησιμοποιήθηκε ως κύριο συστατικό της βαφής της. Η διακόσμηση αυτού του
τύπου εμφανίζεται τόσο σε μικρά επιτραπέζια αγγεία με λεπτά τοιχώματα όσο και σε μεγαλύτερα
αποθηκευτικά αγγεία και πιθάρια.
Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος B. Προχυτικός στάμνος με
αμαυρόχρωμη διακόσμηση. Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό
Mουσείο. YΠΠO/TAΠ.

17. Μία ιδιαίτερη κατηγορία αμαυρόχρωμης κεραμικής παρήγε το εργαστήριο της Αίγινας. Ο πηλός
που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή της είχε ένα υπόλευκο μέχρι πρασινωπό χρώμα και στη
μάζα του περιέχονται πολλές χρυσίζουσες προσμίξεις. Από το εργαστήριο της Αίγινας προέρχεται
ένα πλήθος από αμαυρόχρωμα επιτραπέζια αγγεία μικρού μεγέθους αλλά και μεγαλύτερα
αποθηκευτικά αγγεία και πίθοι. Όλα τα αγγεία αυτά έχουν διακοσμηθεί με ένα είδος πυκνής
γραμμικής διακόσμησης που κάλυπτε ολόκληρο το σώμα των αγγείων.
Τα διακοσμητικά μοτίβα αποτελούνταν κυρίως από κύκλους και ευθύγραμμα εγγεγραμμένα
σχήματα που εντάσσονταν σε επαναλαμβανόμενα γραμμικά πλαίσια. Τόσο στην τυπολογία όσο
και στη διακόσμηση της αιγινήτικης κεραμικής διακρίνονται διάφορα εξελικτικά στάδια, τα οποία
αποτελούν και κριτήρια χρονολόγησης. Ανάμεσα στα δείγματα της αμαυρόχρωμης αιγινήτικης
κεραμικής ξεχωρίζουν μερικές σχηματοποιημένες, και εξαιρετικά σπάνιες αποδόσεις ανθρώπινων
μορφών, όπως μια μορφή που ισορροπεί επάνω σε δελφίνι και μια σειρά κωπηλατών που
βρίσκονται οπλισμένοι με ακόντια μέσα σε πλοίο.
Aίγινα, Kολώνα. Θραύσμα αγγείου στο
οποίο απεικονίζεται ανθρώπινη μορφή.
Aίγινα, Aρχαιολογικό Mουσείο.
YΠΠO/TAΠ.

18. Ένα άλλο είδος αμαυρόχρωμης κεραμικής πλησιάζει την τεχνική κατασκευής της μινυακής
κεραμικής. Σε αυτή την περίπτωση ακολουθήθηκε από τους κεραμείς η διαδικασία παραγωγής
της κίτρινης μινυακής κεραμικής, αλλά η επιφάνεια των αγγείων διακοσμήθηκε σύμφωνα με την
τεχνοτροπία της αμαυρόχρωμης.
Τα αγγεία της κατηγορίας αυτής, που προέρχονται από διαφορετικά εργαστήρια, διαφέρουν
αρκετά κατά περιοχές και είναι ανάλογα με τις κατά τόπους εκδόσεις της μινυακής κεραμικής. Η
διακόσμησή τους κάλυπτε κυρίως τους ώμους των αγγείων και χαρακτηρίζεται από τη λιτότητα
των μοτίβων της που είναι συνήθως ευθύγραμμα σχήματα διατεταγμένα σε ζώνες. Προς το τέλος
της Μεσοελλαδικής εποχής πλήθυναν τα ελεύθερα καμπυλόγραμμα μοτίβα και εμφανίστηκαν
σχηματοποιημένα μοτίβα φυτών και ζώων.
Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος B. Oπισθότμητη
πρόχους με πολύχρωμη διακόσμηση από τον
τάφο K.
Nαύπλιο, Aρχαιολογικό Mουσείο 13386.
YΠΠO/TAΠ.

19. Κατά τη μεσοελλαδική ΙΙΙ περίοδο (1700-1550 π.Χ.) εμφανίζεται στη Στερεά Ελλάδα
και την Αργολίδα ένας νέος ρυθμός αμαυρόχρωμης κεραμικής με δίχρωμη ή
πολύχρωμη διακόσμηση επάνω σε ανοικτόχρωμο βάθος. Ο ρυθμός αυτός, που
αντιπροσωπεύεται πολύ καλά στην κεραμική των ταφικών κύκλων των Μυκηνών,
φαίνεται ότι προέκυψε από την αμαυρόχρωμη κεραμική της Στερεάς Ελλάδας και είναι
εμφανώς επηρεασμένος από τη δίχρωμη μεσοκυκλαδική κεραμική.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Μεσοελλαδικός κάνθαρος
και προχοή.

20. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΕΡΥΘΡΟΧΡΩΜΟ ΕΠΙΧΡΙΣΜΑ
Στα παράλια της Στερεάς Ελλάδας εμφανίζεται σε μικρές ποσότητες μια ιδιότυπη κεραμική
κατηγορία με στιλπνό ερυθρόχρωμο επίχρισμα που διακρίνεται εύκολα από τις υπόλοιπες της
Μεσοελλαδικής εποχής. Το βαθύ κόκκινο επίχρισμα της κεραμικής αυτής ήταν στιλβωμένο με
μεγάλη επιμέλεια και κάλυπτε όλη την επιφάνεια των αγγείων, ενώ μερικές φορές επάνω από
αυτό υπήρχε γραμμική διακόσμηση με λευκό χρώμα. Οι συνηθέστεροι τύποι αγγείων αυτής της
κατηγορίας είναι οι πρόχοι, οι υψίποδες φιάλες και οι κάνθαροι. Η έμπνευση και η κατασκευή
της κεραμικής αυτής, η οποία πλησιάζει από αισθητική άποψη την κεραμική παράδοση των
Κυκλάδων, αποδίδεται στο κεραμικό εργαστήριο της Αίγινας, καθώς στη θέση Κολώνα της
Αίγινας βρέθηκαν τα περισσότερα δείγματα αυτής της κατηγορίας. Η προέλευσή της από την
Αίγινα έχει επιβεβαιωθεί και από τις μέχρι τώρα πετρογραφικές αναλύσεις.
Εύτρηση. Kόκκινη μινυακή
υψίποδη φιάλη.

21. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΕΙΣΗΓΜΕΝΗ
Από την αρχή της Μέσης Χαλκοκρατίας και μέχρι το τέλος της εμφανίζονται σποραδικά στους
μεσοελλαδικούς οικισμούς και τους τάφους κατηγορίες κεραμικής εισηγμένες από τις Κυκλάδες
και την Κρήτη. Τα αγγεία αυτά εισάγονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα μαζί με το περιεχόμενό τους,
το οποίο θα ήταν σε αυτήν την περίπτωση το κύριο εμπορεύσιμο αγαθό, ή άδεια ως το κατεξοχήν
εμπορικό προϊόν ή τέλος μεταφέρονταν ως δώρα ιδιαίτερης αξίας. Τα εισηγμένα κεραμικά
προϊόντα εμφανίζονται στους παράλιους οικισμούς της δυτικής Πελοποννήσου και σπανιότερα
στην ενδοχώρα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η εμφάνισή τους σε συγκεκριμένες περιοχές αποτελεί
μια ένδειξη ότι το εμπόριο ήταν μερικώς ελεγχόμενο και ίσως εντασσόταν στην τροχιά της
πολιτικής εξουσίας.
Aίγινα, Kολώνα. Όστρακα κυκλαδικής
κεραμικής από τον λακκοειδή τάφο. Β' ΕΠΚΑ.
YΠΠO/TAΠ.
Aίγινα, Kολώνα. Mινωικά όστρακα καμαραϊκού
ρυθμού από τον λακκοειδή τάφο. Β' ΕΠΚΑ.
YΠΠO/TAΠ.

22. Τα κυκλαδικά σκεύη εισάγονταν σε μικρές μόνο
ποσότητες και προέρχονταν κυρίως από την Κέα, τη
Μήλο και τη Θήρα. Οι συνηθέστεροι τύποι αγγείων που
εισάγονταν ήταν τα χαρακτηριστικά κυκλαδικά
«τηγανόσχημα" σκεύη και οι ασκοί. Κατά την εποχή
των λακκοειδών τάφων κάνει την εμφάνισή της στην
ηπειρωτική Ελλάδα ένα είδος κυκλαδικών αγγείων με
πολύχρωμη διακόσμηση, στην επιφάνεια των οποίων
απεικονίζονται συχνά φυτικά σχέδια και πουλιά. Δύο
χαρακτηριστικά σχήματα αυτής της κατηγορίας ήταν οι
ραμφόστομες πρόχοι που είχαν προχοή σχεδιασμένη
έτσι ώστε να μοιάζει με ράμφος πουλιού και οι
μαστοπρόχοι, οι οποίες διακρίνονται από τις πλαστικές
αποδόσεις μαστών.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Εισηγμένη από
τη Μήλο ή τη Θήρα ραμφόστομη πρόχους με
πλαστική απόδοση μαστών.

23. Τα μινωικά κεραμικά σκεύη προέρχονται
από όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα της
Κρήτης και χρονολογούνται από την
Πρωτομινωική ΙΙΙ μέχρι τη Μεσομινωική IA
περίοδο (2100 -1550 π.Χ.). Στην ομάδα αυτή
αντιπροσωπεύονται τόσο οι λεπτότεχνες
κατηγορίες κεραμικής, ανάμεσα στις οποίες
αναγνωρίζεται μερικές φορές και η
καμαραϊκή κεραμική των ανακτορικών
εργαστηρίων, όσο και η αδρή χρηστική
κεραμική της μινωικής Κρήτης. Η εισαγωγή
των προϊόντων αυτών εντατικοποιείται κατά
τις πρώιμες περιόδους της Μυκηναϊκής
εποχής. Στη νότια Πελοπόννησο, όπου τα
αυθεντικά μινωικά προϊόντα της κεραμικής
ήταν περισσότερο διαδεδομένα,
κατασκευάζονταν και τοπικές απομιμήσεις
όπως η κεραμική με τη στιλπνή διακόσμηση,
οι οποίες πλησιάζουν την τεχνοτροπία της
μινωικής παραγωγής, αλλά διαφέρουν
αρκετά από αυτήν στην ποιότητα και στην
επιλογή των πρώτων υλών. Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος).
Εισηγμένο Αγγείο από την
Μεσομινωική Κρήτη.

24. ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΧΟΝΔΡΟΕΙΔΗΣ
Τα περισσότερα αποθηκευτικά σκεύη της Μεσοελλαδικής εποχής ήταν αδιακόσμητα και είχαν
κατασκευαστεί από χονδροειδή πηλό με πολλές προσμίξεις, έτσι ώστε να έχουν μεγάλη αντοχή
στην καθημερινή οικιακή χρήση. Μερικές φορές έφεραν πλαστική διακόσμηση από αιχμηρές
αποφύσεις, κουμπιά ή ανάγλυφες ταινίες που μιμούνταν σκοινί. Ένας μεγάλος αριθμός
αποθηκευτικών αγγείων ήταν όμως διακοσμημένος με τη συνηθισμένη αμαυρόχρωμη
διακόσμηση της Μεσοελλαδικής εποχής.
Eύτρηση. Πίθος με αμαυρόχρωμη διακόσμηση.
Θήβα, Aρχαιολογικό Mουσείο αριθ. 830.
YΠΠO/TAΠ.

25. Μία αρκετά χαρακτηριστική κατηγορία
χονδροειδούς κεραμικής με γραπτή
διακόσμηση αποτελούν τα μεγάλα
αποθηκευτικά σκεύη και οι πίθοι της
Αίγινας, τα οποία, όπως φαίνεται από τη
διάδοσή τους, ήταν περιζήτητα και
εξάγονταν σε πολλές περιοχές του Αιγαίου.
Εκτός από τους αμαυρόχρωμους πίθους,
από την Αίγινα εξάγονταν και μεγάλα
αδιακόσμητα αποθηκευτικά σκεύη που,
όπως δείχνουν μακροσκοπικές και
πετρογραφικές έρευνες, είχαν
κατασκευαστεί από τον ίδιο αιγινήτικο πηλό
με τις χρυσίζουσες προσμίξεις.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική
Περίοδος). Αποθηκευτικός
πίθος από την Αίγινα.

26. Οι πίθοι ήταν πολλές φορές τοποθετημένοι μόνιμα στο εσωτερικό των σπιτιών, σε αρκετό βάθος
μέσα στα δάπεδα. Γι' αυτό το λόγο η βάση τους ήταν πολύ στενή ή και οξύληκτη, ενώ η
διακόσμησή τους περιοριζόταν στο εμφανές τμήμα τους. Παράλληλα με την οικιακή χρήση, πίθοι
απαντούν στα νεκροταφεία και στις ταφές "εντός των τειχών" με μία εντελώς διαφορετική χρήση·
ολόκληροι πίθοι ή μεγάλα τμήματά τους ήταν τοποθετημένα πλάγια σε απλούς λάκκους, για να
δεχθούν τα σώματα των νεκρών υποκαθιστώντας έτσι τις ταφικές λάρνακες.
Eύτρηση. Aποθηκευτικοί πίθοι
στερεωμένοι στο δάπεδο.

27. ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ
Για τις μεταλλουργικές δραστηριότητες και τη μεταλλοτεχνία της Μεσοελλαδικής εποχής
διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες. Η γενική εντύπωση που απορρέει από τα μεταλλικά ευρήματα
της εποχής είναι ότι οι κάτοικοι της ηπειρωτικής Ελλάδας ασχολούνταν σε πολύ περιορισμένο
βαθμό με την εξόρυξη, την εμπορία και την κατεργασία των μετάλλων. Τα μέταλλα ήταν
δυσεύρετα, ενώ τα μεταλλικά αντικείμενα φαίνεται ότι ανακυκλώνονταν σχεδόν στο σύνολό τους,
για να ξαναχρησιμοποιηθούν ως ακατέργαστη ύλη. Τα κυριότερα είδη μετάλλων, από τα οποία
κατασκευάζονταν κυρίως κοσμήματα, εργαλεία και όπλα, ήταν ο χαλκός και ο ορείχαλκος. Από
μόλυβδο κατασκευάζονταν συνήθως ελάσματα που χρησίμευαν για να συνδέουν τα θραύσματα
σπασμένων αγγείων.
Mυκήνες. Tαφικός Kύκλος A, τάφος IV. Χάλκινο εγχειρίδιο και λόγχη. Aθήνα, Eθνικό
Aρχαιολογικό Mουσείο 447 και 449. YΠΠO/TAΠ.

28. Τα συνηθέστερα μεταλλικά αντικείμενα που ανακαλύπτονται στους μεσοελλαδικούς οικισμούς
είναι σύρματα και ελάσματα από χαλκό και ορείχαλκο. Τα πιο προηγμένα από τεχνολογική άποψη
μεταλλικά αντικείμενα ήταν τα κοσμήματα και τα χάλκινα όπλα που έχουν βρεθεί μέσα σε τάφους.
Τα κοσμήματα ήταν συνήθως κατασκευασμένα από σύρματα και ελάσματα, στα οποία είχε δοθεί με
απλό λύγισμα το σχήμα διαφορετικών κοσμημάτων. Mε αυτή την τεχνική κατασκευάζονταν
δαχτυλίδια, βραχιόλια, σκουλαρίκια, σφηκωτήρες μαλλιών, ενώ με τη μέθοδο της χύτευσης
κατασκευάζονταν οι περόνες και οι χάντρες. Kατά το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής
εμφανίστηκαν και κοσμήματα κατασκευασμένα από πολύτιμα μέταλλα όπως ο χρυσός, το ασήμι
και το ήλεκτρο.
Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος B.
Xρυσό κόσμημα από τον τάφο A.

29. Η χρήση των ίδιων μεταλλικών εργαλείων που ήταν ήδη γνωστά από την Πρώιμη Χαλκοκρατία,
όπως τα μαχαίρια, τα σουβλιά, οι σμίλες και οι λαβίδες δείχνει ότι η τυπολογία της
πρωτοελλαδικής εργαλειοτεχνίας διατηρήθηκε και κατά τη Μέση Χαλκοκρατία. Στα χάλκινα όπλα
της Μεσοελλαδικής εποχής ανήκουν ένας χαρακτηριστικός τύπος εγχειριδίου, οι λόγχες και οι
αιχμές βελών. Τα εγχειρίδια αποτελούν εξέλιξη των τύπων των εγχειριδίων της Πρωτοελλαδικής
περιόδου και σχετίζονται ταυτόχρονα με μινωικούς τύπους. Η κατασκευή όμως των μακρών
ορειχάλκινων ξιφών, η οποία είναι βεβαιωμένη στη μεσομινωική Κρήτη αλλά και την Αίγινα δεν
έχει διαπιστωθεί στην ηπειρωτική Ελλάδα πριν από την εποχή των λακκοειδών τάφων. Κατά τη
Μεσοελλαδική εποχή κάνει την εμφάνισή της και ένα νέο είδος ορειχάλκινης λόγχης με κοίλη
επιφάνεια στελέχωσης που ονομάζεται λόγχη "τύπου Σέσκλου".
Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος A. Mακρά λόγχη με νεύρωση ημικυκλικής
διατομής από τον τάφο II.
Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο 215. YΠΠO/TAΠ.

30. Από το μεγαλύτερο διάστημα της Μεσοελλαδικής εποχής δεν
έχουν βρεθεί καθόλου μεταλλικά αγγεία. Κατά τη μεσοελλαδική
ΙΙΙ (1700-1600 π.X.) όμως περίοδο εμφανίστηκε, μέσα σε
σχετικά σύντομο διάστημα, ένα πλήθος μεταλλικών αγγείων από
ασήμι, χρυσό και ήλεκτρο, τα οποία μαρτυρούν έντονες
επιδράσεις από τη μινωική τέχνη. Από αυτό το διάστημα και
μετά η μεταλλοτεχνία της ηπειρωτικής Ελλάδας εξελίχθηκε
ραγδαία, για να φθάσει κατά την πρώιμη Μυκηναϊκή εποχή στο
σημείο να συναγωνίζεται τη μεταλλοτεχνία της Μινωικής
Κρήτης.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Χάλκινη καρφίτσα
με απόληξη σε σχήμα πτηνού.

31. ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑ
Παρόλο που από τη Μέση Χαλκοκρατία δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στοιχεία για τη λειτουργία
μεταλλείων θεωρείται πιθανό ότι χρησιμοποιούνταν ακόμη τα μεταλλεία του Λαυρίου και της
Σίφνου, όπου κατά την Πρωτοελλαδική εποχή γινόταν εξόρυξη ασημιού και μολύβδου. Οι
μεταλλουργικές δραστηριότητες είναι πολύ δύσκολο να ανιχνευθούν στα αρχαιολογικά
κατάλοιπα, επειδή τα εργαστήρια των μεταλλουργών βρίσκονταν συνήθως μακριά από τον
κατοικημένο χώρο για την αποφυγή πυρκαγιών. Ωστόσο, μεταλλουργικοί κλίβανοι, ειδικά
εργαλεία και σκωρίες έχουν βρεθεί σε ορισμένους οικισμούς, προσφέροντας μερικές σαφείς
ενδείξεις μεταλλουργικών εργασιών. Στη Λέρνα και τα Πευκάκια έχουν βρεθεί μεταλλουργικές
χοάνες, στο Σέσκλο λίθινες μήτρες για την κατασκευή μεταλλικών αντικειμένων και μια χοάνη με
ίχνη ορείχαλκου, ενώ στα Νιχώρια και τη Μιδέα βρέθηκαν σκωρίες ορείχαλκου. Στο Θορικό, ένα
σημαντικό μεσοελλαδικό οικισμό στην Ακαρνανία, έχει εντοπιστεί σκωρία λιθάργυρου, ένα
εύρημα που παραπέμπει σε αργυροχοϊκές δραστηριότητες.
Σίφνος. Aρχαίες στοές που ενσωματώθηκαν σε σύγχρονο ορυχείο.KA' EΠKA.
YΠΠO/TAΠ.

32. ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ – ΓΕΝΙΚΑ
Παρόλο που η χρήση μεταλλικών εργαλείων είχε αρχίσει ήδη από την Πρώιμη Χαλκοκρατία τα
λίθινα εργαλεία από οψιανό και πυριτόλιθο εξακολουθούσαν να έχουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο
στον οικιακό χώρο, τις γεωργικές χρήσεις και τη βιοτεχνία. Τα λίθινα εργαλεία διακρίνονται σε δύο
βασικές κατηγορίες ανάλογα με τις πρώτες ύλες από τις οποίες κατασκευάστηκαν και τη διαδικασία
παραγωγής τους: τα εργαλεία από αποκρουσμένο και τα εργαλεία από λειασμένο λίθο.
Mάλθη. Aιχμές βελών.

33. ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ – ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΑΠΌ ΑΠΟΚΡΟΥΣΜΕΝΟ ΛΙΘΟ
Οι βασικότερες πρώτες ύλες της μεσοελλαδικής λιθοτεχνίας αποκρουσμένου λίθου ήταν ο οψιανός
και ο πυριτόλιθος. Από αυτές, ο πυριτόλιθος απαντά σε αρκετές περιοχές της ηπειρωτικής
Ελλάδας, ενώ ο οψιανός εισαγόταν από τη Μήλο ή από κάποιο άλλο νησί του ηφαιστειακού τόξου.
Τα απορρίμματα από την κατεργασία του οψιανού, τα οποία βρέθηκαν σε πολλούς
μεσοελλαδικούς οικισμούς, δείχνουν ότι το υλικό αυτό εισαγόταν σε ακατέργαστη μορφή, ενώ η
απόσπαση των λεπίδων και ο σχηματισμός των εργαλείων γινόταν πιθανότατα στους κατά τόπους
οικισμούς από ειδικευμένους τεχνίτες. Όπως δείχνουν τα ποσοστά των διάφορων εργαλείων, κατά
τη Μεσοελλαδική εποχή η χρήση του οψιανού φαίνεται ότι μειώνεται και αντικαθίσταται σταδιακά
από τον πυριτόλιθο.
Mάλθη. Πυρήνας οψιανού. Mάλθη. Λεπίδες.

34. Από οψιανό και πυριτόλιθο κατασκευάζονταν εργαλεία που χρησιμοποιούνταν σε διάφορες
οικιακές εργασίες, στο εργαστήριο και στις αγροτικές εργασίες. Τα συνηθέστερα από αυτά τα
εργαλεία ήταν τα κοπίδια, τα σουβλιά, τα ξέστρα και οι λεπίδες μαχαιριών, οι οποίες είχαν τη
μια ή και τις δύο ακμές τους επεξεργασμένες. Ένα χαρακτηριστικό γεωργικό εργαλείο από
αποκρουσμένο λίθο που πρωτοεμφανίστηκε κατά τη Μεσοελλαδική εποχή ήταν οι λεπίδες
δρεπανιών, οι ακμές των οποίων είχαν ένα χαρακτηριστικό οδοντωτό σχήμα. Στις ακμές αυτών
των εργαλείων παρατηρείται συχνά μια γυαλιστερή επιφάνεια που έχει δημιουργηθεί από την
πολύχρονη χρήση. Από αποκρουσμένο λίθο κατασκευάζονταν επίσης και διάφορα είδη όπλων.
Πολύ συχνά εμφανίζονται αιχμές δοράτων και βέλη από οψιανό και πυριτόλιθο, τα οποία είχαν
συνήθως ένα χαρακτηριστικό αγκιστρωτό στέλεχος και θεωρείται ότι ήταν περισσότερο
κατάλληλα για πόλεμο απ' ό,τι για το κυνήγι.
Aιχμές βελών από οψιανό.

35. ΛΙΘΟΤΕΧΝΙΑ – ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΑΠΌ ΛΕΙΑΣΜΕΝΟ ΛΙΘΟ
Εργαλεία από λειασμένο λίθο ονομάζονται τα λίθινα εργαλεία που κατασκευάζονταν όχι με τη
μέθοδο της απόκρουσης αλλά με την τριβή της επιφάνειάς τους. Οι πρώτες ύλες αυτών των
εργαλείων ήταν μαλακά πετρώματα όπως ο στεατίτης ή σκληρότερα όπως ο βασάλτης και ο
οφιολίτης. Τα πετρώματα που χρησιμοποιούνταν κατά τη Μεσοελλαδική εποχή προέρχονταν
συνήθως από κοντινά ορυχεία, ενώ μερικά από αυτά εισάγονταν και από μακρινές περιοχές. Από
τα σκληρότερα πετρώματα κατασκευάζονταν κυρίως εργαλεία κρούσης για οικιακή και
εργαστηριακή χρήση όπως οι τριπτήρες, οι συμπαγείς ή διάτρητοι πελέκεις και τα σφυριά, ενώ
από τα αδρά χονδρόκοκκα πετρώματα κατασκευάζονταν συνήθως μυλόπετρες για τη σύνθλιψη
των δημητριακών και των χρωστικών υλών. Οι μαλακοί αμμόλιθοι ήταν κατάλληλοι για την
κατασκευή λειαντήρων, ενώ τα λίθινα αγγεία κατασκευάζονταν συνήθως από σκληρό πορφυρίτη
ή οφιολίτες. Τα όπλα, τα συνηθέστερα από τα οποία ήταν τα απιόσχημα ρόπαλα, οι
κρανιοθραύστες και οι σφιγκτήρες τόξων κατασκευάζονταν από σκληρό λειασμένο λίθο.
Ασίνη. Λίθινος τριπτήρας με ίχνη χρήσης.

36. Τα διάφορα υπολείμματα λίθινων αντικειμένων σε οικισμούς μάς διαφωτίζουν συχνά για τη
μέθοδο της κατεργασίας τους: ένα πρώτο κομμάτι των υπό κατεργασία αντικειμένων
αποσπόνταν αρχικά από την άμορφη ακατέργαστη μάζα με τη βοήθεια οστέινων τρυπανιών.
Οι μικροί κυλινδρικοί πυρήνες που απέμεναν από αυτό το στάδιο της κατεργασίας μπορούσαν
να χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια ως βάρη ή πώματα. Στην Ασίνη βρέθηκαν πολλοί τέτοιοι
λίθινοι πυρήνες, που μαζί με τα λίθινα αντικείμενα σε ημιτελή μορφή δείχνουν ότι η τελική
κατεργασία των λίθινων αντικειμένων γινόταν στους οικισμούς και προσαρμοζόταν ανάλογα
με τις χρηστικές ανάγκες των κατοίκων. Τα εργαλεία από λειασμένο λίθο χρησιμοποιούνταν
για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, όπως δείχνουν μερικές φορές τα έντονα ίχνη χρήσης στην
επιφάνειά τους, ενώ λόγω της φύσης του υλικού τους υπήρχε η δυνατότητα να ξαναλειανθούν
ή ακόμη και να πάρουν άλλη μορφή.
Λέρνα V (Μεσοελλαδική Περίοδος). Μεσοελλαδικό σφυρί
στερεωμένο σε σύγχρονο στειλεό.

37. Κατά το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής εμφανίζονται κοσμήματα από λειασμένους
ημιπολύτιμους λίθους, χάντρες περιδεραίων από κορνελίτη και κεφαλές περονών από μάρμαρο,
ασβεστόλιθο ή από ορεία κρύσταλλο. Η χρήση των πολυτελών αυτών αντικειμένων εκφράζει τη
νέα προτίμηση σε σπάνια εισηγμένα πετρώματα αλλά και η ευκολότερη πρόσβαση στις περιοχές
εισαγωγής τους.
Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος B. Περιδέραια με
χάντρες από ήλεκτρο, ορεία κρύσταλλο και
περίαπτο από φαγεντιανή προερχόμενα από τον
τάφο Y.

38. ΟΣΤΕΟΥΡΓΙΑ
Στους μεσοελλαδικούς οικισμούς ανακαλύπτονται
συχνά αντικείμενα, κυρίως εργαλεία, κατασκευασμένα
από οστά. Η βασική πρώτη ύλη της οστεουργίας ήταν
τα οστά των κατοικίδιων ζώων αλλά και των ψαριών.
Στην κατηγορία των οστέινων αντικειμένων
εξετάζονται επίσης τα αντικείμενα που ήταν
κατασκευασμένα από κέρατα, δόντια άγριων ζώων και
θαλάσσια όστρεα. Η τεχνική κατασκευής των οστέινων
αντικειμένων ήταν απλή: η επιφάνειά τους σκαλιζόταν
με λίθινα ή μεταλλικά εργαλεία, γι΄αυτό και η
κατεργασία τους γινόταν μάλλον στους οικισμούς. Στη
Λέρνα, την Εύτρηση και την Ασίνη έχουν εντοπιστεί
χώροι κατεργασίας οστέινων αντικειμένων, όπου
βρέθηκαν συγκεντρωμένα πολλά εργαλεία μαζί με τα
απορρίμματα από την κατεργασία των οστών.
Mάλθη. Oστέινα εργαλεία.

39. Τα συνηθέστερα εργαλεία από οστά ήταν οι μακριές
βελόνες και τα σουβλιά, εργαλεία που ήταν κατάλληλα για
το ράψιμο και την κατεργασία των δερμάτων και οι
οστέινοι λειαντήρες που μάλλον χρησιμοποιούνταν για τη
στίλβωση της κεραμικής. Από οστά κατασκευάζονταν και
σφοντύλια που λόγω της ελαφρότητάς τους ήταν
περισσότερο κατάλληλα για το γνέσιμο λεπτών ινών.
Αρκετά διαδεδομένος ήταν και ένας τύπος σωληνωτών
εργαλείων, τα οποία πιστεύεται ότι χρησίμευαν σε
υφαντικές εργασίες, επειδή φέρουν έντονα ίχνη χρήσης στο
εσωτερικό τους. Από κέρατο ελαφιού κατασκευάζονταν
αξίνες, ενώ πλάκες από χαυλιόδοντες κάπρου κάλυπταν τα
λεγόμενα οδοντόφρακτα κράνη, που έγιναν στη συνέχεια
ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του μυκηναϊκού
στρατιωτικού εξοπλισμού. Μεγάλη ποικιλία σχημάτων και
υλικών εμφανίζουν οι οστέινες περόνες που είχαν συχνά
διακοσμημένες κεφαλές. Οι μεγάλος αριθμός τους
φανερώνει μια συγκεκριμένη ενδυματολογική παράδοση.
Οι περισσότερες περόνες βρίσκονται σε οικισμούς και
μόνο ελάχιστες προέρχονται από τάφους, πράγμα που
σημαίνει ότι οι νεκροί δε θάβονταν με τα ενδύματά τους
αλλά μάλλον τυλίγονταν σε υφάσματα. Από τάφους
προέρχονται και απλά κοσμήματα από οστό, χάντρες,
δαχτυλίδια και θαλάσσια όστρεα που φοριούνταν
περασμένα σε νήμα.
Mάλθη. Oστέινα εργαλεία.

40. Το ελεφαντόδοντο ήταν ένα εξαιρετικά σπάνιο υλικό αυτή την εποχή στην ηπειρωτική Ελλάδα και
η κατοχή του θα θεωρούνταν σίγουρα ένα σύμβολο κοινωνικής υπεροχής. Τα πρώτα δείγματα
ελεφάντινων αντικειμένων, που ήταν λαβές πολυτελών όπλων και εργαλείων, προέρχονται από το
τελευταίο τμήμα της Μεσοελλαδικής εποχής. Από ελεφαντόδοντο κατασκευάζονταν επίσης πλάκες
με εγχάρακτη διακόσμηση από κύκλους ή σπειροειδή κοσμήματα, τα οποία είχαν χαραχθεί με τη
βοήθεια διαβήτη. Τα αντικείμενα αυτά χρησίμευαν ως ένθετες διακοσμητικές πλάκες σε μεταλλικά
ή ξύλινα αντικείμενα.

41. ΥΦΑΝΤΙΚΗ
Τα πρωιμότερα δείγματα αιγαιακών υφασμάτων, που μπόρεσαν να διατηρηθούν χάρη σε ειδικές
συνθήκες περιβάλλοντος, προέρχονται από την τελευταία περίοδο της Μέσης Χαλκοκρατίας. Το
πρωιμότερο ίσως από αυτά έχει βρεθεί σε τάφο του ταφικού κύκλου Β των Μυκηνών. Όλα τα
δείγματα υφασμάτων αυτής της εποχής έχουν υφανθεί με την τεχνική της απλής διαπλοκής. Η
κυριότερη πρώτη ύλη της υφαντικής θεωρείται ότι εξακολουθούσε να είναι το λινάρι και σε
μικρότερη κλίμακα το μαλλί των αιγοπροβάτων.
Μέρος του Ταφικού Κύκλου Β’ των
Μυκηνών.

42. Από τα υφαντικά εργαλεία που βρίσκονται στους μεσοελλαδικούς οικισμούς είναι δυνατό να
σχηματίσουμε μια εικόνα για τα στάδια κατεργασίας των υφαντικών υλών και τις μεθόδους
ύφανσης. Τα πιο συνηθισμένα υφαντικά εργαλεία είναι τα σφοντύλια για το γνέσιμο και τα
υφαντικά βαρίδια, τα οποία προδίδουν τη χρήση του όρθιου αργαλειού. Τα σφοντύλια αυτής της
εποχής είχαν κωνικό, αμφικωνικό ή επίπεδο σχήμα και ήταν συχνά διακοσμημένα με εγχαράξεις
γεμισμένες με λευκό χρώμα. Τα υφαντικά βαρίδια εμφανίζονται σπανιότερα στους
μεσοελλαδικούς οικισμούς. Αυτά ήταν κατασκευασμένα από πηλό ή λειασμένα πετρώματα και το
σφαιρικό ή κυλινδρικό σχήμα τους αντιπροσωπεύει τον ηπειρωτικό τύπο βαριδιού. Στον οικισμό
της Λέρνας έχουν βρεθεί και υφαντικά βαρίδια μινωικού τύπου, τα οποία διακρίνονται εύκολα από
το χαρακτηριστικό τους δισκοειδές σχήμα.
Εύτρηση. Υφαντικά σφονδύλια.

43. Πολλές φορές το ρόλο των υφαντικών αυτών εργαλείων έπαιζαν και οι βάσεις σπασμένων
αγγείων, οι οποίες είχαν προηγουμένως αποσπασθεί από το υπόλοιπο αγγείο και είχαν τρυπηθεί
στο κέντρο, έτσι ώστε να μπορεί να περάσει το νήμα. Εργαλεία της υφαντικής θεωρούνται και τα
διάτρητα ή συμπαγή πηνία, τα οποία χρησίμευαν μάλλον στο τύλιγμα του νήματος και την ένωση
διάφορων νημάτων για την προέκταση του υφαδιού. Ορισμένα από τα συμπαγή πηνία ίσως
χρησιμοποιούνταν και ως μικροί τριπτήρες για τη σύνθλιψη λεπτών υλικών.
Σύγχρονος αργαλειός. Ένας αργαλειός της Εποχής του Χαλκού δε θα απείχε πολύ
από αυτή τη μορφή.

44. Για τον τρόπο χρήσης των προϊόντων της υφαντικής και για τα είδη ενδυμασίας, εκτός από λιγοστά
εξαρτήματα ενδυμάτων όπως τα κουμπιά και οι περόνες, δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου πληροφορίες. Οι
περόνες που έχουν βρεθεί σε μερικούς τάφους δείχνουν ότι τα ενδύματα ή τουλάχιστον ορισμένα από
αυτά δεν ήταν ραμμένα, αλλά στερεώνονταν στο σώμα με τη βοήθεια διάφορων εξαρτημάτων. Τα
ενδύματα της Μεσοελλαδικής εποχής ήταν ίσως παρόμοια με ένα συγκεκριμένο τύπο μυκηναϊκού
ενδύματος, ο οποίος διέφερε αρκετά από τις συνήθεις μινωίζουσες ενδυμασίες της Μυκηναϊκής εποχής. Ο
τύπος αυτoύ του ενδύματος, που ήταν ένας μακρύς άνετος χιτώνας με κοντά μανίκια, θεωρείται ότι
αντιπροσωπεύει μια προηγούμενη ενδυματολογική παράδοση της ηπειρωτικής Ελλάδας που ίσως είχε
ήδη διαμορφωθεί κατά τη Μεσοελλαδική εποχή.
Η μεσοελλαδική τέχνη εμπνέει σύγχρονες καλλιτέχνιδες όπως η Siba Sahabi.

45. Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:
Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ.
Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η
Καθημερινή», Αθήνα 2010
Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού
www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)
Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία),
εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

46. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)
Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970
Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ.
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79
Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998
Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993
Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον
ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972
Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998
Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996
Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

47. Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996
Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987
Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά,
Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)
Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη
αρχαιότητα, Αθήνα, 1998
Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-
Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996
Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις
Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.
Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983
Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press,
Θεσσαλονίκη 2002.

48. Περιοδικά
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων:
Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα
Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα
Ιστοσελίδες
www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)
http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας
ελληνικής τέχνης)
http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)
www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)
http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)