1. 1
1ο
Γυμνάσιο Πυλαίας. Σχολικό έτος 2013-2014.
Πολιτιστικό πρόγραμμα: «Γεωγραφία των λέξεων».
«Γλώσσα, τόποι, άνθρωποι».
Υπεύθυνες καθηγήτριες: Σπυροπούλου Σοφία, Εξάρχου Ελένη, Καπούση
Ελένη, Χωματά Σοφία.
Ομάδες εργασίας μαθητών/τριών:
Βικελίδου Μαρία Ελένη, Γιακαμόζη Παναγιώτα, Γκρέζου Παναγιώτα,
Ελευθερίου Κατερίνα.
Ζώτου Άννα, Ζώχου Αγγελική, Κακουλίδου Χαρίκλεια, Καρίκας
Κωνσταντίνος, Κορομηλά Ειρήνη.
Νεστορή Στέλλα, Ντάνη Ειρήνη, Ρηγοπούλου Κυριακή.
Τσαμούρα Κατερίνα, Τσούμπανου Μαρία, Χατζή Δήμητρα .
Εμείς εφέτος στήσαμε ένα πανηγύρι, το πανηγύρι των γλωσσών:
γκρεκάνικων και κρητικών, κυπριακών, ποντιακών…
Ψάξαμε και μάθαμε, διαβάσαμε και γράψαμε
πως όλα είναι ελληνικά κι ας φαίνονται αλαμπουρνέζικα…
2. 2
Η συμμετοχή στο πρόγραμμα αυτό έφερε τους μαθητές/τριες σε επαφή με
διαφορετικές διαστάσεις της γλώσσας: Γλωσσολογική (γεωγραφικές ποικιλίες
της γλώσσας, λογοτεχνική παραγωγή σε ιδιωματική γλώσσα), ιστορική (εξέλιξη
της κοινής Νεοελληνικής και των ιδιωμάτων της και σημερινή κατάσταση),
κοινωνική (αντιλήψεις, ενδυμασία, επαγγέλματα, παιχνίδια), καλλιτεχνική (
τραγούδια, χοροί) και συγκριτική προσέγγιση της κοινής Νεοελληνικής και των
ιδιωμάτων, για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και την ανάπτυξη
συνεργατικού και διερευνητικού πνεύματος.
Για την υλοποίηση του προγράμματος: Χωριστήκαμε σε ομάδες,
εργαστήκαμε διερευνητικά και συνεργατικά και πραγματοποιήσαμε έρευνα σε
ποικίλες πηγές. Περιηγηθήκαμε σε έγκυρες ιστοσελίδες, για να συγκεντρώσουμε
πληροφορίες, κείμενα και κάθε είδους διαλεκτικό και ιδιωματικό υλικό.
Αξιοποιήσαμε κυρίως τις σχετικές μελέτες της «Πύλης για την Ελληνική
Γλώσσα».
Επισκεφθήκαμε το Σύλλογο Γυναικών Πυλαίας, «Καπουτζήδα», όπου
αναζητήσαμε πληροφορίες για το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα και ήρθαμε σε επαφή
με το λαϊκό πολιτισμό της περιοχής μας. Στο Σπουδαστήριο Γλωσσολογίας της
Φιλοσοφικής σχολής του Α.Π.Θ συλλέξαμε κείμενα, πληροφορίες και
βιβλιογραφία για τα Ποντιακά, τα Τσακώνικα, τα Κατωιταλικά, τα Κυπριακά, τα
Κρητικά και τα Βόρεια ιδιώματα.
3. 3
Γράψαμε επιστολές και επικοινωνήσαμε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου
με το Πρότυπο Πειραματικό Γ.Ε.Λ. Ρεθύμνου ζητώντας τη συνδρομή τους στην
απόδοση κειμένων στο κρητικό ιδίωμα, όπως και με τον Οργανισμό για τη
Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας.
Πραγματοποιήσαμε ημερήσια εκδρομή με πρώτο σταθμό το Βελβεντό. Εκεί
με ξεναγό μας τον υπεύθυνο του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της
περιοχής επισκεφθήκαμε το λαογραφικό μουσείο, περπατήσαμε στα στενά
σοκάκια του χωριού με τα νεοκλασικά αρχοντικά και τις μεταβυζαντινές
εκκλησίες, απολαύσαμε παραδοσιακά γλυκίσματα. Δεύτερος σταθμός, η Κοζάνη
και ο πολιτιστικός σύλλογος «Λάκκος του Μάγγανη», όπου γνωρίσαμε τη
φιλόξενη διάθεση των ανθρώπων αλλά και τη γλωσσική πολυφωνία του τόπου
ακούγοντας από φυσικούς ομιλητές τις ντοπιολαλιές του νομού: Βλάχικα,
Αρμένικα, Σλαβομακεδονικά, Καππαδοκικά, Κουβουκλιώτικα, Ποντιακά,
Κοζανίτικα, για να διαπιστώσουμε βιωματικά τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα
σε ιδιώματα, διαλέκτους και ξένες γλώσσες, καθώς και τη σημασία της
γλωσσικής ποικιλομορφίας. Όσα είδαμε και ακούσαμε τα βιντεοσκοπήσαμε.
Ανακαλύψαμε λοιπόν την πολυμορφία της ενιαίας Ελληνικής Γλώσσας και
τον ανεξάντλητο πλούτο της και συνειδητοποιήσαμε ότι η γλώσσα είναι
συνυφασμένη με την ιστορία και τον πολιτισμό, εκφράζει τις αξίες, το ήθος των
κατοίκων μιας περιοχής, τον τρόπο με τον οποίο βιώνουν τον κόσμο.
Κατανοήσαμε την ανάγκη διαφύλαξης της γλώσσας, της πολιτιστικής
κληρονομιάς και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας κάθε τόπου.
Ακόμη, γράψαμε εισηγήσεις, πειραματιστήκαμε με την τεχνολογία και
δημιουργήσαμε βίντεο.
Τέλος, παρουσιάσαμε μια γεύση από τη δουλειά μας στις 7 Μαΐου 2014 στο
πολιτιστικό κέντρο Τούμπας στο Φεστιβάλ παρουσίασης πολιτιστικών
προγραμμάτων της ΔΔΕ Ανατολικής Θεσσαλονίκης αλλά και στο σχολείο μας
στα τμήματα της Β’ τάξης με την παρουσία της Συμβούλου Φιλολόγων, κας
Βακαλούδη Αναστασίας.
4. 4
Ένα ποντιακό ανέκδοτο… Στα Γκρεκάνικα.
Mia fforà ena papa si’ aklisìa ìpe: “Cino ka èchi dio màtia na doki ena stus
attechùs. Sin aklisìa ìone i jineka-tu ce to ìkuse. Tin addi mera pirte enan attechòs
so spiti tu papa. I jineka tu èdike ena mati tu papa. To samba o papa plitìsti ce
aròtise to mati katarò. “Enan attechòs jàvike ce tu èdika to mati – ipe e jineka-tu.
‘En ìpe ìtu sin aklisìa?” O papa ìpe: “ Na ìse vloimmèni! Ivò ‘en to ipa ja emà, ja
tus tsènu to ìpa!”
Στο κρητικό ιδίωμα.
Μια βολά ένας παπάς μια Κυριακή είπε:
«Απού ‘χει δυο ποκάμισα, να δώσει το ένα στσι φτωχούς». Εκειά στην εκκλησία
ήτονε κι η παπαδιά και τ’ άκουσε. Την επαύριο επήγε ένας φτωχός στο κονάκι
του παπά να ζηθιανέψει. Η παπαδια έβγαλε κι έδωκε του διακονιάρη ένα
ποκάμισο του παπά.
Το Σάββατο ο παπάς επλύθηκε κι εζήτηξε τση γυναίκας του το καθαρό ντου
ποκάμισο.
-Ένας διακονιάρης επέρασε κι έδωκά ντου το ποκάμισό σου, είπε η γυναίκα
ντου. Ετσά δεν το ’πες οψές στην εκκλησία;
-Ίντα λες μωρέ εβλοημένη, είπε ο παπάς, θαρρείς πως το’ πα για μας; Για τσι
ξένους το ‘πα.
(βολά=φορά, οψές=χθες, κονάκι=σπίτι, διακονιάρης=επαίτης, εκειά=εκεί
ετσά=έτσι)
Στην ποντιακή.
Μίαν ένας ποπάς κάποιον Κερεκήν είπεν:
«Δύο καμίσα που εχ, να δι τ’ έναν τοι φτωχούς!»
Σιν εγκλεσίαν έτον και η ποπαδία και άκσεν ατό.
Τ’ άλλον την ημέραν επήεν ένας εφτωχός σι παπά το σπίτι και γυρεύ. Η ποπαδία
έβγαλεν κι έδεκεν άτον το καμίσ τη ποπά.Το Σάββατον ελούστεν ο ποπάς κι
αράεψεν το πλυμένον το καμίσ.
- Ένας εφτωχός επέρασεν και έδεκα τον το καμίσ, είπεν η γαρή ατ’. Αέτσ’ κ’
είπε’ς στην εγκλεσία;
- Εβλογημέντζα, είπεν κι ο ποπάς, εγώ για εμάς ’κ’ είπα ατο; για την χώραν είπα
’το
Νεοελληνική απόδοση.
Μια φορά ένας παπάς μια Κυριακή είπε:
“Όποιος έχει δύο πουκάμισα να δώσει το ένα στους φτωχούς”
Στην εκκλησία ήταν η παπαδιά και το άκουσε αυτό. Την άλλη μέρα πήγε ένας
φτωχός στο σπίτι του παπά να ζητιανέψει. Η παπαδιά έβγαλε και έδωσε στον
ζητιάνο ένα πουκάμισο του παπά.
Το Σάββατο ο παπάς πλύθηκε και ζήτησε το καθαρό του πουκάμισο.
- Ένας φτωχός πέρασε και του έδωσα το πουκάμισο, είπε η γυναίκα του. Έτσι
δεν είπες στην εκκλησία;
- Ευλογημένη, είπε ο παπάς, εγώ δεν το είπα για εμάς, για τους ξένους το
είπα.
5. 5
Εισαγωγή.
Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο,
που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα και το
φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοση του είναι
τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε
χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται.
Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει
κανένα χάσμα. Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη
της για την ανθρωπιά· κανόνας της είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχαία
τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά
το μέτρο πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες.
Γιώργος Σεφέρης, «Ομιλία στη Στοκχόλμη» (1963),
Δοκιμές, τ. Β΄, Ίκαρος, Αθήνα 1992
Διάλεκτος και Ιδίωμα.
Η νέα ελληνική γλώσσα προέρχεται από τη λεγόμενη Ελληνιστική
Κοινή, δηλαδή τη γλώσσα που κυριάρχησε από τα χρόνια του Μ.
Αλεξάνδρου και μετά και η οποία αποτελεί μια απλουστευμένη μορφή της
αρχαίας αττικής διαλέκτου των κλασικών χρόνων. Ο όρος νεοελληνική
γλώσσα περιλαμβάνει κάθε μορφή νεοελληνικού λόγου που συναντάται
στον ελληνόγλωσσο χώρο.
Οι τοπικές γλωσσικές ποικιλίες της νεοελληνικής γλώσσας, οι οποίες
προήλθαν από την Κοινή των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων και τη
μετέπειτα δημώδη ελληνική γλώσσα των βυζαντινών χρόνων, ονομάζονται
νεοελληνικές διάλεκτοι και ιδιώματα.
Πολλές φορές οι δύο όροι – διάλεκτος και ιδίωμα -
χρησιμοποιούνται χωρίς αξιοσημείωτη διαφορά στη σημασία, συχνά όμως
η διάλεκτος διακρίνεται από το ιδίωμα ως προς το ότι διαφέρει σημαντικά
από την κοινή γλώσσα και επομένως δυσχεραίνει τη συνεννόηση μεταξύ
ομιλητών που δεν προέρχονται από την ίδια περιοχή. Αντίθετα, το ιδίωμα
δεν παρουσιάζει τόσης έκτασης διαφορές από την κοινή γλώσσα.
Το πότε η νέα ελληνική διασπάται σε ιδιώματα και διαλέκτους δεν
είναι εύκολο να οριστεί με ακρίβεια. Σε κυπριακά κείμενα του 14ου και
15ου αιώνα (Χρονικό Λεοντίου Μαχαιρά) παρουσιάζονται όλα σχεδόν τα
χαρακτηριστικά της σημερινής κυπριακής διαλέκτου, ενώ σε κρητικά
ποιήματα του 16ου και 17ου αιώνα (Ερωτόκριτος, Ερωφίλη), βρίσκουμε
διαμορφωμένα τα βασικά στοιχεία των σύγχρονων κρητικών ιδιωμάτων.
Τα παραπάνω δεδομένα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η διαμόρφωση
των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων, ήδη από την εποχή της
Άλωσης (1453), πρέπει να βρίσκονταν σε προχωρημένο στάδιο.
6. 6
Διάλεκτοι και ταξινόμηση.
Τη νεοελληνική συνθέτουν στο σύνολό της 4 διάλεκτοι :η Ποντιακή,
η Καππαδοκική, η Τσακωνική και η Κατωιταλική.
Από αυτές, οι δύο πρώτες μεταφέρθηκαν στην κυρίως Ελλάδα από
τους πρόσφυγες το 1922. Η τσακωνική μιλιέται από λίγους πλέον
κατοίκους σε μια ορεινή περιοχή της Πελοποννήσου, στα ανατολικά του
Πάρνωνα και είναι η μόνη διάλεκτος που δεν κατάγεται από την
ελληνιστική κοινή, αλλά απευθείας από την αρχαία δωρική διάλεκτο. Η
κατωιταλική, μείγμα ιταλικών και ελληνικών στοιχείων, μιλιέται στα
ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας.
Τα νεοελληνικά ιδιώματα διακρίνονται : α) στα λεγόμενα Βόρεια
(Ρούμελη, Ήπειρος, Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη), στα οποία βασικό
γνώρισμα είναι η τροπή των άτονων e και ο σε i και u αντίστοιχα (exete
exiti / ο loγos u loγus) και η σίγηση των άτονων i και u : μιλώ
μλώ) και β) στα λεγόμενα Νότια, όπου τα άτονα φωνήεντα δεν υφίστανται
αλλοιώσεις και γενικά οι αρχαίες λέξεις διατηρούνται σε μεγαλύτερη
έκταση (Αττική, Πελοπόννησος, Κυκλάδες. Κρήτη, Ιόνια νησιά,
Δωδεκάνησα, Κύπρος).
Κυπριακή διάλεκτος.
7. 7
Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής της
διαλέκτου.
Κυπριακή ονομάζεται η διάλεκτος της ελληνικής που ομιλείται στην
Κύπρο με αρκετές παραλλαγές από τους ελληνοκυπρίους, καθώς και από
τους τουρκοκυπρίους κατοίκους. Η κυπριακή εντάσσεται στα
νοτιοανατολικά ιδιώματα της νεοελληνικής μαζί με αυτά των
Δωδεκανήσων, της Χίου και ορισμένων νησιών των Κυκλάδων.
Για την κυπριακή διάλεκτο γραπτές μαρτυρίες έχουμε ήδη από τον
14ο αιώνα, καθώς σε αυτή είναι γραμμένες οι Ασσίζες (που αποτελούν
μετάφραση γαλλικού νομικού κειμένου και χρονολογούνται τον 14ο αι.), οι
χρονογραφίες του Λεόντιου Μαχαιρά (15ος αι.) και του Γεωργίου
Βουστρωνίου (16ος αι.), καθώς και μια συλλογή ερωτικών ποιημάτων σε
ένα χειρόγραφο του 16ου αι. που σήμερα βρίσκεται στη Μαρκιανή
Βιβλιοθήκη της Βενετίας. Φαίνεται μάλιστα ότι, ήδη από την πρώτη της
εμφάνιση στον γραπτό λόγο, κάνουν την εμφάνισή τους τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά της (Browning 1991, 165 Κοντοσόπουλος 2000, 20). Η
Terkourafi (2004) μάλιστα υποστηρίζει ότι ήδη από τα τέλη του 14ου
αιώνα μιλιόταν στο νησί η «κυπριακή κοινή», δηλαδή μια γενικευμένη
υπερτοπική ποικιλία που χρησιμοποιούνταν από τα ανώτερα στρώματα της
τοπικής κοινωνίας και στηριζόταν στο ιδίωμα της Μεσαορίας, το οποίο
μιλιόταν στη Λευκωσία, που ήταν ήδη από τότε το διοικητικό κέντρο του
νησιού.
Μορφολογία.
Tο άρθρο στην αιτιατική πληθυντικού του θηλυκού είναι τες (ΚΝΕ
τις). Απαντούν οι ρηματικές καταλήξεις -ουσιν και -ασιν, π.χ. υπάρχουσιν,
επεράσασιν, αντί των καταλήξεων ουν και -αν της κοινής νεοελληνικής
(υπάρχουν, πέρασαν). Απαντούν οι τύποι έναι και ένι αντί για είναι.
Είναι συχνή η κατάληξη των ρημάτων -ισκω, π.χ. φανίσκω (υφαίνω),
μιαλινίσκω (μεγαλώνω). Ο μέλλοντας σχηματίζεται με το μόριο έννα, π.χ.
έννα πάω (θα πάω).
Σύνταξη.
Ο εγκλιτικός τύπος της αντωνυμίας τίθεται μετά (και όχι πριν) το
ρήμα, π.χ. λαλεί του (του λέει), γράφει το (το γράφει).
Το άρθρο τα εμφανίζει αναφορική χρήση (τα = αυτά που).
Λεξιλόγιο.
Στην κυπριακή απαντούν πλήθος δανείων λέξεων από την ιταλική, την
τουρκική, τη (μεσαιωνική) γαλλική, τη (σύγχρονη) αγγλική, καθώς και
8. 8
λέξεις αρχαίας προέλευσης. Ανήκει δε -κατά τον Κοντοσόπουλο (2000,
22)- στον χώρο του είντα (= τι), το οποίο προφέρεται [índa]. Ιδιαίτερο
ενδιαφέρον παρουσιάζει η κυπριακή διάλεκτος την οποία μιλούν οι κύπριοι
του Λονδίνου, η οποία έχει ενσωματώσει δάνεια που δεν απαντούν στη
γλώσσα των κατοίκων του νησιού (Zarpetea 1996)
Στετέ = γιαγιά
Δόλιος = καημένος, φτωχός
Γρούτα = χυλός από αλεύρι ή άλλα σιτιρά
Βλόκκος = κουτός
Φιτάνι = φυτώριο, βλαστάρι
Μαντάτα = ειδήσεις
Μιαληνίσκω = μεγαλώνω
Ματσούκα = ρόπαλο, μαγκούρα
Μουγκλούτζης = χρεωκόπος
Ζεύλης = στευλός, αδύνατος
Μουσμουτεύκω = μυρίζομαι, δοκιμάζω
Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση
Η κοινωνιογλωσσική κατάσταση στην Κύπρο παρουσιάζει ιδιαίτερο
ενδιαφέρον, δεδομένου ότι, πέρα από την κυπριακή διάλεκτο, στο νησί
μιλιούνται επίσης η αγγλική και μια μορφή της νεοελληνικής κοινής (για
τη σχέση μεταξύ αγγλικής και ελληνικών ποικιλιών, βλ. McEntee 2001). O
Μοσχονάς (1996) υποστηρίζει ότι υπάρχει γλωσσική διμορφία (diglossia)
μεταξύ της νεοελληνικής κοινής και της κυπριακής διαλέκτου: η πρώτη
είναι η επίσημη γλώσσα του κράτους και της εκπαίδευσης, διαφέρει από τη
διάλεκτο, επιδρά σε αυτή και επεκτείνεται σε ολοένα και περισσότερα
πεδία χρήσης σε σχέση με τη δεύτερη, η οποία είναι προφορική ποικιλία,
μαθαίνεται ως φυσική γλώσσα, έχει ενσωματώσει στοιχεία της πρώτης και
έχει δημιουργήσει στα αστικά κυρίως κέντρα (Λευκωσία, Λάρνακα,
Λεμεσός) μια «κυπριακή κοινή», η οποία διαφοροποιείται από τα
επιμέρους τοπικά ιδιώματα.
Η ιδιαίτερη αυτή κοινωνιογλωσσική κατάσταση συνδέεται άμεσα με
τη στάση των ίδιων των Κυπρίων απέναντι στη γλώσσα και την εθνική
τους ταυτότητα: από τη μια πλευρά ορίζουν την εθνική τους ταυτότητα ως
ελληνική, από την άλλη όμως υπογραμμίζουν τον (πολιτικά και
πολιτιστικά) ιδιαίτερο και ανεξάρτητο κυπριακό χαρακτήρα. Επιπλέον, η
χρήση της νεοελληνικής κοινής απομακρύνει μεν από την κυπριακή
ταυτότητα, σχετίζεται όμως στη συνείδησή τους με το επίσημο ύφος και
την ευγένεια, ενώ η κυπριακή διάλεκτος συνδέεται με την κυπριακή
ταυτότητα, την οικειότητα, αλλά και με κοινωνικά χαρακτηριστικά όπως η
μόρφωση και η κοινωνική προέλευση. Οι αντίρροπες αυτές και
αντιφατικές τάσεις οδήγησαν στην επιλογή και από τις δύο ποικιλίες
9. 9
στοιχείων που δεν είναι έντονα χαρακτηρισμένα και, κατ' επέκταση, στη
διαμόρφωση μιας «αστικής κυπριακής» (βλ. σχετικά Καρυολαίμου 1992
Καρυολαίμου 2000 Καρυολαίμου 2002 Sivas 2004α Sivas 2004β).
Τελικά, φαίνεται ότι οι διάφορες ποικιλίες που χρησιμοποιούνται
στην Κύπρο σχηματίζουν ένα συνεχές, στον έναν πόλο του οποίου
τοποθετείται η νεοελληνική κοινή (όπως μιλιέται στην Κύπρο,
ενσωματώνοντας δηλαδή πολλά τοπικά στοιχεία) και στον άλλον οι
καθαρά τοπικές ποικιλίες, ενώ μεταξύ των δύο τοποθετείται η αστική
κυπριακή, η οποία αποκλίνει από τη νεοελληνική κοινή και ταυτόχρονα
διατηρεί μόνο τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της κυπριακής διαλέκτου.
Αποσπάσματα λογοτεχνικών κειμένων.
Εις Αφροδίτην, από το μεγάλο ομηρικό Ύμνο στην Αφροδίτη
Μοῦσά μοι ἔννεπε ἔργα πολυχρύσου Ἀφροδίτης
Κύπριδος, ἥ τε θεοῖσιν ἐπὶ γλυκὺν ἵμερον ὦρσε
καί τ’ ἐδαμάσσατο φῦλα καταθνητῶν ἀνθρώπων
οἰωνούς τε διιπετέας καὶ θηρία πάντα,
ἠμὲν ὅσ’ ἤπειρος πολλὰ τρέφει ἠδ’ ὅσα πόντος·
πᾶσιν δ’ ἔργα μέμηλεν ἐϋστεφάνου Κυθερείης.
Μούσα, τα έργα ψάλλε μου της Αφροδίτης της πολύχρυσης
της Κύπριδας, που στους θεούς γλυκύ σήκωσε πόθο
και δάμασε τα φύλα των θνητών ανθρώπων
και τα θεόθρεπτα πουλιά και τα θηρία όλα,
κι όσα η στεριά τρέφει πολλά κι όσα ο πόντος·
κι όλοι για τα έργα γνοιάζονται της ωριοστέφανης Κυθέρειας.
Κυπριακά ερωτικά, ποιήματα του 16ου
αιώνα.
1. Αν έν’ πικρός ο πόθος, γοιον λαλούσιν,
πώς έν’ γλυκιά τα πάθη τα δικά του;
κι αν έν’ γλυκύς πώς έν’ σκλερή η καρδιά του;
κι αν έν’ σκλερός, πώς όλοι τον ποθούσιν;
Αδ δεν έν’ εμπιστός γοιον τον θωρούσιν,
για τίντα να μετέχουνται μιτά του;
αν έν’ κι είναι φτηνός εις τα καλά του
γιατί παραπονούνται όσοι αγαπούσι;
Ανίσως και τον κάθαναν πληγώννει,
10. 10
πώς δεν είναι μιτά του κακιωμένοι,
αμμ’ όλοι τ’ ακλουθούν όσους κορπώννει;
Έννοια γλυκιά με την πικριά σμιμένη
τούς αγαπούν εις τούτον αποσώννει
και δεν νιώθουν πως ζουν αποθαμμένοι.
2. Καιρός την εμορφιάν σού δώκεν τόσην
και με καιρόν έν’ χρήση να την δώσεις·
καιρός εβάρτην διά να σε ψηλώσει
και με καιρόν έν’ χρειά να χαμηλώσεις·
καιρός μ’ εδώκεν για να με σκλαβώσει
κι εσού καιρόν της λευτεριάς να δώσεις.
Με τον καιρόν απ’ αγγριστεί μερώννει
και με καιρόν ό,τι αρκευτεί τελειώννει.
3. Δίδει την βράστην στο λαμπρόν η φύση,
στο χιόνιν δίδει κρυότην, δίδει ασπράδαν·
λαμπρόν αχ’ το λαμπρόν να βγει έναι χρήση,
το χιόνιν πάλε βγάλλει μαργωμάδαν.
Μπορεί το χιόνιν το λαμπρόν να σβήσει,
καλά κι αν διώχνει το λαμπρόν την κρυάδαν·
κι εμέναν το λαμπρόν μου δε μπυρίζει:
βγαίνει ’που μιαν η ποια πάντα χιονίζει.
Από την ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη (1849-1917).
1.Η Ρωμιοσύνη εν’ φυλή συνόκαιρη του κόσμου, κανένας δεν εβρέθηκεν,
για να την -ι‘ξυλέψει κανένας, γιατί σκέπει την ‘που τ’ άψη ο Θεός μου.
Η Ρωμιωσύνη έν’ να χαθεί, όντας ο κόσμος λείψει! Σφάξε μας ούλους κι ας
γενεί το γαίμαν μας αυλάκιν, κάμε τον κόσμον μακελλειόν και τους
Ρωμιούς τραούλλια,
αμμά ξερε πως ίλαντρον όντας κοπεί καβάκιν
τριγύρου του πετάσσουνται τρακόσια παραπούλια.
Το ’νιν αντάν να τρώ’ την γην, τρώει την γην θαρκέται,
μα πάντα κείνον τρώεται και κείνον καταλυέται.
«Η 9η Ιουλίου 1821 εν Λευκωσία Κύπρου», 177-186. Ποιήματα, 1960.
18.
2. Και πκοιοι, κορούλλα μου, σ’ ετουρκέψαν;
και πκοιοι σου κάμαν τούν’ το κακόν;
γονιούς δεν είχες, κ’ εν σε γυρέψαν;
μάγκου [= μήπως] δεν είχες μακροδικόν [= μακρινό συγγενή];
11. 11
«Η Χιώτισσα», 77-80. Ποιήματα, 1960. 30.
3. Κι όσοι κι αν ήρταν πάνω μου ανέμοι κι αν εδώσαν,
ήτουν οι ρίζες μου βαθκιά και δεν με ξηριζώσαν.
Ερίψασιν τα φύλλα μου, ερίψαν τους αθθούς μου·
εκαταφατσελλώσαν με κ’ εκάψαν τους πολούς μου·
εσείσαν με κ’ εκλίναν με κ’ εκόψαν τα κλωνιά μου,
μ’ αππέσσω στέκεται γερή η ρίζα κ’ η καρδκιά μου.
«Η Κύπρος προς τους λέγοντας ότι δεν είναι Ελληνική», 131-150.
Ποιήματα, 1960.
4. Η Αγγλική Κυβέρνηση μ’ έναν βοσκόν ομοιάζει,
που ξένην γίδα άρπαξε και όμως δεν την σφάζει·
για να τραβά το γάλα της εκείνος, να το πίννει,
και στο βυζί της τ’ άρρωστο σταλιά να μην αφήνει.
Κι όσον η γίδα αν πονεί και όσον κι αν φωνάζει,
είν’ ο βοσκός της άπονος, καθόλου δεν τον νοιάζει.
Φθάνει εκείνος απ’ αυτήν να φάγει και να ζήσει,
και είναι αδιάφορον η γίδα αν ψοφήσει.
«Η Αγγλική διοίκηση». Ποιήματα, 1960. 84
Από τα ποιήματα του Κυριάκου Χαραλαμπίδη
Της αγάπης
Αθθοφορούσα μου τζυρά που το φιλίν σου τρέμει
άμαν το σούζει ο άνεμος τζι αρπάσσουν το οι αντζέλοι.
Αθθοφορούσα μου τζυρά που το φιλίν σου ξέρει
ότι το σούζει ο άνεμος τζαι τρέμω μεν τζαι τρέμει.
Είσαι του φέγγους η κορφή, της καλλονής η μάνα,
μ’ εσέ θροφίζεται η καρδιά το μέλι και το γάλα.
Κάλλος ψυχής στο πρόσωπο και στη φωνή σου αγγέλοι
με ροδοκάλια* πτερυγάν κι εγώ τι μ’ ανιμένει
12. 12
Από τη δημοτική παράδοση.
Αροδαφνούσα
Ένα από τα πολυτραγουδισμένα
δημοτικά τραγούδια της Κύπρου,
πραγματεύεται το θέμα "έρωτας-
θάνατος" και μπορεί να λεχθεί ότι
διατηρεί στοιχεία αρχαίας ελληνικής
τραγωδίας. Ο ανώνυμος ποιητής
εμπνεύστηκε το τραγούδι αυτό από τις
ερωτικές ιστορίες του βασιλιά της
Κύπρου Πέτρου Α΄, ο οποίος
βασίλευσε επί Φραγκοκρατίας κατά την
περίοδο 1359-1369 μ.Χ. και τη
ζηλοτυπία της βασίλισσας Ελεονόρας.
Με την κατάληψη της Κύπρου οι
Φράγκοι έφεραν στο νησί τα δικά τους
ήθη και έθιμα. Ο λαός μέσα από τους
λαϊκούς ποιητές, τους γνωστούς ποιητάρηδες τραγούδησε τα πάθη και τους
έρωτες των Φράγκων ευγενών. Ένα από τα ποιήματα αυτά, πολύ
αντιπροσωπευτικό για τη ζωή της βασιλικής αυλής, είναι και η
Αροδαφνούσα.
Κάπου στραφτεί κάπου βροντά, κάπου χαλάζιν ρίβκει,
κάπου Θεός εθέλησεν μιαν χώραν ν’ αναύρη.
Μήτε στραφτεί μήτε βροντά, μήτε χαλάζιν ρίβκει,
μήτε Θεός εθέλησεν μιαν χώραν ν’ αναύρη,
μονόντας εν η ρήαινα τες σκλάβες της τζιαί δέρνει
τζιαί δέρνει τζιαί σκοτώνει τες, για να της μολοήσουν,
πκοιάν αγαπά ο ρήας της τζιαί πκοιάν εν π’ αγκαλίζει.
Τζιαί πκοιάν βαλεί στ’ αγκάλια του την νύκταν τζιαί τζοιμίζει.
Τζιαί πολοάται η σκλάβα της, της ρήαινας τζιαί λέει:
- Αν σου το πω τζυράκκα μου, έσσιεις με σκοτωμένην,
τζ’ αν σου το φήκω στο κρυφόν, είμαι θανατισμένη.
Τζιαί πολοάται η ρήαινα της σκλάβας της τζιαί λέει:
- Μα το σπαθίν που ζώννουμαι, που πα ομπρός τζιαί πίσω,
τζείνον να ένει ο χάρος μου, σκλάβα μου αν σου τζίσω.
Τζιαί πολοάται η σκλάβα της, της ρήαινας τζιαί λέει:
- Πάνω στην πάνω γειτονιάν έσσιει τρεις αερφάες,
την μιαν λαλούν την η Ροδού, την άλλην Αδορούσαν
η τρίτη η καλλύττερη εν η Αροδαφνούσα,
τον μήναν που γεννήθητζεν ούλλα τα δέντρ’ ανθθούσαν,
13. 13
εππέφταν τ' άνθθη πάνω της τζιαί μυρωδκιοκοπούσαν.
Ροδόστεμμαν εν η Ροδού, γλυκόν εν η Αδορούσα,
μα το φιλίν του βασιλιά εν γιά την Αροδαφνούσαν.
Τζείνην εν π’ αγαπά ο αφέντης μου, τζείνην εν π’ αγκαλίζει
τζείνην βάλει στ’ αγκάλια του, την νύκταν τζιαί πλαγίζει,
που το μάθεν ο Βασιλιάς τζεί πάει τζιαί κονεύκει.
Που το μάθεν η ρήαινα, αρκώθην τζιαί θυμώθην,
Κάθεται γράφ’ έναν χαρτίν, γλήορις το βουλλώνει
τζιαί δια το της, της σκλάβας της, στ’ Αροδαφνούν να πάρει
χαπάρκα τζιαί μυνύνατα πεμπεί της για να πάει.
Τζ’ έπηρεν ούλλον το στρατίν, ούλλον το μονοπάτιν,
το μονοπάτιν βκάλλει την στ’ Αροδαφνούς τα σπίδκια,
τζιαί πολοάται η σκλάβα της Αροδαφνούς τζιαί λέει:
- Άνου να πας Αροδαφνού, τζ’ ωσγοιάν αν θέλεις πάμεν
Άνου να πάμεν Ροδαφνού τζ’ η ρήαινα σε θέλει
- Τζιαί μέναν σκλάβα η ρήαινα που μέ’ δεν, που με ξέρει!
Ίντα με θέλει ρήαινα, ίντα’ν το μήνιμαν της;
τζιαί αν με θέλει για χορόν, να πκιάσω τα μαντήλια,
αν ένι για το γέμωσμα, να πκιάσω τα λαήνια,
αν ένι για το ζύμωμαν, να πάρω τες σανίες,
τζ’ αν ένι για μαείρεμαν, να πάρω τες κουτάλες.
Τζιαί πολοάται η σκλάβα της Αροδαφνούς τζιαί λέει:
- Άνου να πάμε Ροδαφνού, τζ’ ότι αν θέλης πκιάσε.
Τζ’ επκιάσεν τ’ ανικτάριν της, τζιαί στο σεντούτζιν πάει,
τζ’ έβκαλεν τα παλλιά ρούχα, φόρησεν τα καλά της
π’ αππέσσω βάλλει πλουμιστά, π’ αππέξω γρουσαφένα,
τέλεια που πάνω έβαλεν τα μαρκαριταρένα,
καζακκάν ολόγρουσον φορεί, γρουσόν μαλαματένον,
ποδά κομμάτιν λασμαρίν, να μεν την πκιάνει ο ήλιος,
ποζιεί γρουσόν μήλον κρατεί, τζιαι παίζει το τζιαί πάει.
Τζιαί βάλλει βάγιες που τ’ ομπρός, τζιαί βάγιες που τα πίσω,
τζιαί βάγιες που τα δκυο πλευρά τζιαί πέρνουν την τζιαί πάει,
τζ’ επολοήθην τζ’ είπεν τους, των βάγιων της, τζιαί λέει:
- Έλατε, βάγιες μου καλές στης ρήαινας να πάμεν,
γιατί εν ενί θέλημαν θεού,
πόψε εις την εκκλησσιάν αντίερον να φάμεν.
Επίραν ούλλον το στρατίν, ούλλον το μονοπάτιν,
το μονοπάτιν βκάλει τες στης ρήαινας τον πύρκον.
Εβκέην έναν το σκαλίν, τζιαί σούστην τζ’ ελυίστην,
εβκέην τζ’ άλλον το σκαλίν τζ’ ενιφτοκανατζίστην,
τέλεια στο πάνω το σκάλιν τζ’ η ρήαινα την νώθη,
φωνάζει τζιαί της σκλάβας της, τσαέραν γιά να φέρη.
Που την θωρεί η ρήαινα έμεινεν σπαγιασμένη:
14. 14
- Είδα την τζιαί σπαγιάστηκα, τζ’ άντρας μου πως να μείνει!
- Τζ’ ώρα καλή σου ρήαινα.
- Καλός την πέρτικαν μου!
Καλός ήρτες Αροδαφνού, να φας να πκιής μετά μας
- Εγιώ εν ήρτα ρήαινα, να φα να ξεφαντώσω,
παρά βουλήν μου έπεψες τζιαί ήρτεν να με πάρη.
Ρωτά την τζιαί ξαννοίει την πκιάν αγαπά ο ρήας.
- Εγιώ τζυρά μου ρήαινα, χαπάριν εν το έχω.
Τζιαί τζει χαμαί η ρήαινα έκαμεν τζει να πάει
τζιαί πολοάτ’ Αροδαφνού τζιαί λέει τζιαί λαλεί της:
- Άδε την αναρκοδοντούν, την τουμπομετοπούσαν,
το πετινάριν το τσιφνόν, καλά μου το λαλούσαν !
Η ρήαινα εν άκουσεν,
οι σκλάβες της που τουν τζεί χαμαί, τζείνες εν που τ' ακούσαν
τζ' επήαν εις την ρήαιναν τζιαί λέουν τζιαί λαλούν της:
- Tζιαί να’ ξερες τζυράκκα μου, Αροδαφνού ιντά πεν!
Άδε την αναρκοδοντούν, την τουμπομετοπούσαν,
το πετινάριν το τσιφνόν, καλά μου το λαλούσαν!
Κάθεται γράφ’ έναν χαρτίν, γλήορις το βουλλώνη
τζιαί δια το εις στην σκλάβα της, Αροδαφνούς να πάρη
Χαπάρκα τζιαί μηνύματα πάλε στην Ροδαφνούσαν
- Άνου να παμεν Ροδαφνού, τζ’ η ρήαινα σε θέλει.
Τζιαί πολοάται η Αροδαφνού της σκλάβας της τζιαί λέει:
- Τωρά μουν εις την ρήαιναν, πάλε ίντα με θέλει!
- Άνου να πάμεν Ροδαφνού τωρά εν που σε θέλει.
Έμπην έσσω τζιαί έφκαλεν τα ρούχα τα καλά της
τζαί φόρισεν τα μαύρα της τα ρούχα τα παλιά της,
μαυρίζει τζιαί το μήλον της, τζιαί πέζει το τζιαί πάει
τζιαί πολοήθην τζ’ είπεν τους τζιαί λέει τζιαί λαλεί τους:
- Τζ’ ελάτε βάγιες δαχαμέ να ποσσιαιρετιστούμεν,
γιατ’ εν ηξέρω βάγιες μου αν ενά ξαναβρεθούμεν
τζιαί που σα πάω βάγιες μου, πού σ’ αποσσιαιρετώ σας
γιατ’ εν ηξέρω βάγιες μου, πκιόν αν τζιαί ξαναδώ σας.
Έσσιετε γειάν ψηλά βουνά, τζιαί κλίνη που τζοιμούμουν,
τζ’ αυλή που δκιατζενεύκουμουν, τόποι που δκιατζενούμουν.
Τζ’ επήρεν ούλλον το στρατίν, ούλλον το μονοπάτιν,
το μονοπάτιν βκάλει την στης ρήαινας το πύρκον.
- Ίντα με θέλεις ρήαινα, τζ’ ίνταν το θελημάν σου;
Που την θωρεί η ρήαινα που τα μαλιά την πκιάννει.
- Ελα να πάμεν Ροδαφνού, τζ’ ο κάμινος αφταίννει.
Τζιαί πολοάτε η Αροδαφνού της ρήαινας τζιαί λέει:
- Tζιαί χάμνα με που τα μαλλιά, τζιαί πκιάσ’με που το σσιέριν.
Χαμνά την απού τα μαλλιά, πκιάννει την που το σσιέριν.
15. 15
Τζιαί βάλλει μιαν φωνήν μιτσσιάν τζιαί μιαν φωνήν μεάλην.
Τζ’ ο ρήας εις την περασσιάν, εσείστην η πιννιά του,
πάνω στο φαν, πάνω στο πιείν, ο ρήας την ακούει:
- Μουλλώστε ούλλα τα βκιολιά τζιαί ούλλα τα λαούτα,
τουτ’ η φωνή, που ξέβικεν, εν της Αροδαφνούσας,
Τζιαί φέρτε μου τον μαύρον μου, σελλοχαλινωμένον.
Ππηά, καβαλλιτζεύκει τον, σαν ήτουν μαθημένος
τζ’ ώστι να πεί έσσιετε γειάν, έκοψεν σσίλια μίλια,
τζ’ ώστι να πουν εις το καλόν, στης ρήαινας τον πύρκον.
Βρίσκει την πόρταν βαωτήν, βάλλει φωνήν μεάλην
Έλ’ άννοιξε μου, ρήαινα, Σαρατζηνοί με τρέχουν,
Σαρατζηνοί με τα σπαθκιά, Φράντζοι με τες κουρτέλλες.
Τζιαί πολοάται η ρήαινα τζιαι λέει τζιαί λαλεί του:
- Έπαρ’ μου λλίην πομονήν, λλίην καρτερωσύνην,
γεναίκαν έχω στο τζελλίν, πέρκιμον την γεννήσω.
Κλοτσσιάν της πόρτας έδωκεν, όξω’ τουν, τζ’ έσσω βρέθην,
θωρεί τζιαι την Αροδαφνούν χαμαί στην γην σφαμένην,
τζιαί πκιάννει τζιαί την ρήαιναν, στον κάμινον την βάλλει.
Αγκάδκιασεν στην κόξαν του, τζ’ ηύρεν χρυσόν φηκάριν,
μέσα στο χρυσοφήκαρον, βρισκ’ αρκυρόν μασσιέριν,
στους ουρανούς το πάταξεν, στο σσιέριν του ευρέθην,
τζιαί πάλε ξανασύρνει το, εις την καρκιάν του έμπην.
Τζ’ επκιάσαν τους τζ’ εθάψαν τους τζεί πάνω πον τα τζιόνια.
Τζιαί τζείνος που το έβκαλεν, σαν ποιητής λοάται,
τζείνου πρέπει μακάρισι τζ’ εμέναν ως παλλά τε.
Ψιντρή Βασιλιτζιά μου, παραδοσιακό
Ψιντρή βασιλιτζιά μου τζιαι μάντζουράνα μου (δις)
Εσύ εννα με χωρίσεις από τη μάνα μου (δις)
Έφκά στο παραθύριν κορή το γιάλλενον (δις)
Να δω το πρόσωπό σου το σιμιγδάλενον (δις)
Στη σκάλα που ξεβαίννεις να ξέβαιννα τζιαι ‘γιώ (δις)
Σκαλίν τζιαι σκαλοπάτιν να σε γλυκόφιλώ (δις)
Φορείς παπούτσια μαύρα κορή τζιαι τρίζουσιν (δις)
Τζιαι ΄μένα την καρκιάν μου την εραϊζουσιν (δις)
16. 16
Παραδοσιακή κυπριακή συνταγή.
Κούπες
Υλικά
4 ποτήρια πλιγούρι λεπτό
4 ποτήρια νερό
4 κουταλιές λάδι
Αλάτι, πιπέρι και κανέλα
1 μικρό κρεμμύδι χοντροκομμένο
Για τη γέμιση
600 γρ. κιμά χοιρινό
4 ποτήρια κρεμμύδια ψιλοκομμένα
¾ ποτηριού λάδι
Αρκετό μαϊντανό ψιλοκομμένο
Αλάτι, πιπέρι και κανέλα
Λάδι για το τηγάνισμα
Περιγραφή
Ρίχνετε σε κατσαρόλα το νερό, το λάδι, το αλάτι, το πιπέρι, την κανέλα και
το κρεμμύδι, και τα βάζετε στη φωτιά. Μόλις κοχλάσουν τα κατεβάζετε.
Προσθέτετε αμέσως το πουργούρι και ανακατεύετε καλά μέχρι να
απορροφηθεί το νερό. Σκεπάζετε την κατσαρόλα με το πώμα της, και τα
αφήνετε έτσι για τουλάχιστο 3-3 ½ ώρες μέχρι να κρυώσουν. Ετοιμάζετε
τη γέμιση: σωτάρετε σε χαμηλή φωτιά το κρεμμύδι στο λάδι. Προσέξτε να
μην ροδίσει. Προσθέτε τον κιμά, το αλάτι, το πιπέρι, και την κανέλα. Τα
ψήνετε τώρα σε μέτρια φωτιά μέχρι που να αρχίσει να ροδίζει ο κιμάς.
Αφού ρίξετε το μαϊντανό σε λίγα δευτερόλεπτα τα κατεβάζετε από την
φωτιά. Στραγγίζετε λίγο τον κιμά και τον αδειάζετε σε δοχείο. Ζυμώνετε
καλά το μίγμα με το πουργούρι. Στη συνέχεια παίρνετε λίγο λίγο, το
πλάθετε αρχικά σε μπαλίτσα, και με δάκτυλο βρεγμένο σε νερό, την
πλάθετε ώστε να γίνει κυλινδρική με λεπτές πλευρές χωρίς να σπάσουν.
Γεμίζετε το κενό από μέσα με τη γέμιση, κλείνετε τις άκρες σχηματίζοντας
τες σε μύτη, ενώ βρέχετε συνεχώς το δάκτυλό σας. Τις τηγανίζετε λίγες
λίγες σε μπόλικο καυτό λάδι μέχρι να ροδοκοκκινίσουν. Κάνετε 65-70
κούπες.
19. 19
Ποντιακή Διάλεκτος
Ο Πόντος είναι η ελληνική ονομασία της γεωγραφικής περιοχής των
ΒΑ. ακτών της Μικράς Ασίας, η παράλια περιοχή της Καππαδοκίας,
ανατολικά της Παφλαγονίας, η οποία σήμερα ανήκει στην Τουρκία. Η
γεωγραφική θέση του Πόντου ορίζεται δυτικά από τον ποταμό Παρθένιο
της Βιθυνίας, νότια από την οροσειρά Ολγασύς, ανατολικά από τη
λεγόμενη Μικρή Αρμενία και βόρεια από τη θάλασσα του Ευξείνου
Πόντου που σήμερα ονομάζεται και Μαύρη Θάλασσα (τουρκικά: Καρά-
Ντενίζ).
Ο Πόντος υπήρξε στην αρχαιότητα πεδίο έντονου ελληνικού
αποικισμού αλλά και βασίλειο επί Μιθριδάτη. Στην ύστερη βυζαντινή
περίοδο, ξαναϋπήρξε ως ανεξάρτητο κράτος. Μέχρι το 1923 και την
υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε κατ΄ επιταγή της
Συνθήκης της Λωζάνης κατοικούνταν, σε σημαντικό ποσοστό, από
ελληνόφωνους χριστιανικούς και μουσουλμανικούς πληθυσμούς.
Η ποντιακή είναι μία από τις λίγες διαλέκτους του ελληνικού λαού
που σχετίζονται τόσο άμεσα με την αρχαία ελληνική γλώσσα. Σήμερα, με
την γεωγραφική της έννοια δεν υφίσταται πλέον, όμως ακόμη και τώρα
παρά το ότι πέρασε σχεδόν ένας αιώνας από τότε που ο Ποντιακός
Ελληνισμός εκπατρίστηκε, εξακολουθεί να υπάρχει σε πολλές περιοχές της
20. 20
πατρίδας μας και κυρίως στη Μακεδονία όπου διαβιούν αμιγείς ποντιακοί
πληθυσμοί. Ο γλωσσολόγος Άνθιμος Παπαδόπουλος, προβλέπει ότι με το
πέρασμα του χρόνου θα συμβεί η πλήρης γλωσσική αφομοίωσή της με την
επίδραση της νεοελληνικής γλώσσας και θα καταταγεί στην κατηγορία των
νεκρών γλωσσών.
Η ποντιακή διάλεκτος προέρχεται από την αρχαία Ιωνική, λόγω
κυρίως της καταγωγής των αποίκων του Πόντου από την Ιωνική Μίλητο.
Οι επιδράσεις που δέχτηκε στο πέρασμα των 26 αιώνων ζωής, προέρχονται
από την κοινή των αλεξανδρινών χρόνων, και από τη μεσαιωνική κοινή
του Βυζαντίου. Επηρεάστηκε επίσης από τους Γενουάτες και Βενετσιάνους
της Τραπεζούντας, τους Πέρσες και τους Γεωργιανούς, καθώς φυσικά και
από τους Τούρκους. Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι, παρά τις προσμίξεις με
ξένες λέξεις, αυτές δεν έμειναν αναφομοίωτες, αλλά εξελληνίστηκαν και
εντάχθηκαν στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής, συμμετέχοντας έτσι στην
εξέλιξη της γλώσσας. Παράδειγμα το τουρκικό ρήμα aramak έγινε στα
ποντιακά αραεύω (αναζητώ), κι έδωσε νέα παράγωγα, αράεμαν
(αναζήτηση-ψάξιμο) και αραευτής (ερευνητής).
Χαρακτηριστικά της σημεία είναι :
1. Η διατήρηση της προφοράς του ιωνικού η ως ε (νύφε αvτί νύφη, κλέφτες
αντί κλέφτης, έτον αντί ήτο, κλπ.)
2. Η διατήρηση του ιωνικού σ, αντί του τ (κοσσάρα αντί κότα, σεύτελον
αντί τεύτλον κλπ.).
3. Η διατήρηση του ω (με έκπτωση σε ο) ακόμη και στις περιπτώσεις που η
κοινή νεοελληνική το έχει μετατρέψει σε ου (ζωμίν αντί ζουμί, ρωθώνι
αντί ρουθούνι, κωδώνι αντί κουδούνι κλπ.).
4. Η διατήρηση ασυνίζητων των φωνητικών συμπλεγμάτων -ια , -ιο
(καρδία αντί καρδιά, παιδία αντί παιδιά, ποπαδία αντί παπαδιά, κλπ.).
5. Η διατήρηση του αναβιβασμού του τόνου στην κλητική (Νίκολα αντί
Νικόλα, γάμπρε αντί γαμπρέ, κλπ.).
6. Η διατήρηση των θηλυκών επιθέτων σε -ος αντί σε -η ( η άλαλος αντί η
άλαλη, η έμορφος αντί η όμορφη, κλπ.).
7. Η διατήρηση του αορίστου της προστακτικής σε -ου, αντί -ε (ποίσον-
ποίησον αντί ποίησε, κόψον αντί κόψε, κλπ.).
8. Η διατήρηση της παθητικής κατάληξης -ουμαι (κοιμούμαι αντί
κοιμάμαι, φανερούμε αντί φανερώνομαι, κλπ.).
9. Η διατήρηση της κατάληξης της προστακτικής του παθητικού αορίστου
-θετε (ιωνικά) αντί του -θητε (αττικά) (αγαπηθέτε αντί αγαπηθήτε,
κοιμεθέτε αντί κοιμηθείτε, κλπ.).
10. Η διατήρηση του ιωνικού ουκί, αντί του αττικού ουχί, και η μετάπτωσή
του, με αφαίρεση της πρώτης συλλαβής του ου (“κι θέλω αντί δε θέλω, “κι
τρώγω αντί δεν τρώω κλπ.). Το αρνητικό μόριο “κι διαστέλλει την
ποντιακή διάλεκτο από όλες τις άλλες ελληνικές διαλέκτους που έχουν το
21. 21
μόριο δεν, προερχόμενο από το αρχαίο ουδέν. Οι Πόντιοι έχουν τη λέξη
τιδέν (τίποτε, καθόλου), που προήλθε από το ουδέν. Οι προσωπικές
αντωνυμίες που μπαίνουν ως αντικείμενα των ρημάτων, τοποθετούνται
πάντα μετά από αυτά. (λέγωσε αντί σου λέω, κρούωσε αντί σε χτυπώ,
φιλώσε αντί σε φιλώ, κλπ)…….
Βιβλιογραφία
1.Λαογραφικά Κοτύωρων-Ξενοφώντα, Κ. Ακόγλου 1939
2.Λεξικό Ποντιακής Διαλέκτου-Θωμάς Τσοπουρίδης Απρίλιος 1998
3.Λαογραφικά Καρακούρτ (2ος Τόμος) Σάββα Π. Παπαδοπούλου
Θεσσαλονίκη 1986 (1ος Τόμος-Β' Τεύχος)
4.Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντιακής Διαλέκτου Ανθίμου Α.
Παπαδοπούλου 2ος Τόμος Α-Ω Αθήνα 1961
5.Ποντιακό Θέατρο (15 έργα) Στάθη Ι. Ευσταθιάδη Θεσσαλονίκη 1985
6.Ετυμολογικόν Λεξιλόγιο, Έκδοση Β'-Νικολάου Λατταρίδη
7.Ποντιακά Λαογραφικά Συμμεικτά (ανέκδοτα,παραδόσεις,παραμύθια
κλπ.) (ΙΙ)Σάββα Πορφ. Παπαδόπουλου Θεσσαλονίκη 1998
8.Συλλογή Ποντιακών Ανέκδοτων,Θεσσαλονίκη 1976-Γ.
Κωνσταντινοπούλου-Σ. Ορφανίδη
9.Το Γλωσσικό Ιδίωμα της Κοζάνης Κώνστας Δ. Ντίνας-Κοζάνης 2005
1ος και 2ος Τόμος
10.Ελληνική Διαλεκτολογία 4ος Τόμος,1994-1995 ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ
ΠΟΝΤΙΑΚΗ.
Πoντιακή (γραπτή) της Ρωσίας
Aπόσπασμα από τη μετάφραση τoυ μυθιστoρήματoς Tσιμέντo τoυ F. Gladkov
από τoν Γ. Φωτιάδη, εκδόσεις Koμoυνιστής, Poστόβ/Nτoν, 1933.
Γραπτό κείμενo (σε ελληνικό αλφάβητo)
Eςιρεν τo ςςινέλνατ απαν ςo πετoν, αλ απαν τι ςύμκαν κε ςι ςύμκας τo γιαν
τo ςτρατιoτικoν τo καςκέτoνατ με τo κόκινoν τ άςτρεν. Eςτάθεν oλίγoν,
επετςυνκόθεν, ελάικςεν ανκεκα τα χαμλαμένα τ' oμίατ, εςπόνκςεν κάμπoςα
φoρας τα ιρδόματατ με τo μανικ τι γιμναςτέρκαςατ, αλα όφελoς κ' επίκεν,
τα ιρδόματα κςαν ςςιπυρ τρέχνε. Tερι τιν oρτιμιαν, τερι τιν πόρταν, ντo
κριφτ τo μιςτικoνατ.
K' εκι πυ ετιμάςςκετε να ςιρ κ' εβγαλ κε τι γιμναςτέρκανατ, πυ
ςτεναχoρέβιατoν, έτρικςεν, ενίεν ι πόρτα κι' απαν ςo κατoθιρ ατε.
- I Tαςςκα εν γιόκςαμ ατε κεν;
Kόκινoν μαντιλ ςo κιφάλνατς, αγυριακoν κoςoβoρότκαν φoρεμέντςα,
επαρένικςεν τ' oμάτιατς κι αςάλεφτoς τερίατoν απες ςιν πιςτ με απoρίαν. Kι
όνταν αντίκριςεν τo χαμόγελoν τo Γλεπ, ς' oμάτιατς απες εζoγραφίεν ι
χαρά, ςινάμα κε o φόβoν.
22. 22
- I Tάςςκα εν γιόκςαμ ατε κεν;
Eλέα ςι τζιανκιάςατς τo γιαν, τα φύτυλα τα κoρτζιακα τα μάγλα, τι κιφαλι
τo τζαλέπαρμαν σo γιαν απαν, όνταν τερίςε, τα περίφανα τ' oφρίδια ατα
όλια τι Tάςςκας. Tα επίλιπα όμoς, (κερoν θέλνε ατα να λέχκυνταν) κςένα,
ατέριαςτα ςε γινέκαν άλoτε ζατι ντo κίςςεν ι Tάςςα.
- Tάςςα, πςςιμ!… Eςι ίςε;… Περιςτέραμ, ντo ςτεκς;
Έτρεκςεν αςιν ταραχίνατ εκόπεν ανιάζματ, ι καρδίατ τζαπαλαέβ, τo έμαν
εκςέβεν ςo κιφάλνατ..
I Tάςςα επάγoςεν κ' επέμνεν απαν ςo πρότoν τo σκαλoπατ τ' oρτιμίας,
εταράςςικςενατεν τι Γλεπ o τρόπoν, εμ κατ τραβάτεν ς' ατoν μερέαν, εμ
ςίρκετε oπις, εθαρι φάνταζμαν ελεπ εμπρoςτατς. Eκoκίντςεν o
πρόςoπoςατς, λέι λαφρα κε διακoμένα.
- Eςι ίςε; Oι, Γλεπ, αγάπιμ! …
Σ' oμάτιατς απες, απες ςα μάβρα τα βάθι, τςινακιζ έναν ακατανόιτoν
φόβoς.
Μετάφραση
Πέταξε τη χλαίνη τoυ πάνω στo πετόνι, πιo πάνω τo σακίδιo και δίπλα στo
σακίδιo τo στρατιωτικό τoυ πηλίκιo με τo κόκκινo αστέρι. Στάθηκε λίγo,
τεντώθηκε, κoύνησε πάνω-κάτω τoυς κατακoυρασμένoυς ώμoυς τoυ,
σκoύπισε κάμπoσες φoρές τoν ιδρώτα τoυ με τo μανίκι τoυ χιτωνίoυ τoυ,
ανώφελα όμως, o ιδρώτας πάλι σταγόνες στάζει. Koιτάζει τη σκάλα,
κoιτάζει την πόρτα, πoυ κρύβει τo μυστικό τoυ.
Kι εκεί πoυ ετoιμάζεται να βγάλει και τo χιτώνιό τoυ, πoυ τoν ενoχλεί,
έτριξε, άνoιξε η πόρτα κι απάνω στo κατώφλι αυτή.
- H Tάσικα είναι ή μήπως δεν είναι αυτή;
Kόκκινo μαντήλι στo κεφάλι της μ' αγoρίστικo πoυκάμισo ντυμένη,
γoύρλωσε τα μάτια της κι ασάλευτη τoν κoιτάζει μες στην καρδιά με
απoρία. Kι όταν αντίκρυσε τo χαμόγελo τoυ Γλεμπ, ζωγραφίστηκε μέσα
στα μάτια της η χαρά, συνάμα κι o φόβoς.
- H Tάσικα είναι ή μήπως δεν είναι αυτή;
Eλιά δίπλα στo στόμα της, τα γεμάτα κoριτσίστικα μάγoυλα, τo γέρσιμo
τoυ κεφαλιoύ στo πλάι, καθώς σε κoιτάζει, τα φρύδια τα περήφανα, αυτά
όλα (είναι) της Tάσικας. Tα υπόλoιπα όμως (αυτά θέλoυνε χρόνo για να
ειπωθoύν) ξένα, αταίριαστα σε γυναίκα άλλoτε, κάτι πoυ δεν τo είχε η
Tάσια.
- Tάσια ψυχή μoυ!… Eσύ είσαι; Περιστέρα μoυ, τι στέκεις;
Έτρεξε από την ταραχή τoυ κόπηκε η ανάσα τoυ, η καρδιά τoυ χτυπάει
δυνατά, βγήκε [=ανέβηκε] τo αίμα στo κεφάλι τoυ.
H Tάσια πάγωσε κι έμεινε πάνω στo πρώτo σκαλoπάτι της σκάλας, την
τάραξε o τρόπoς τoυ Γλεμπ, κάτι την τραβάει πρoς αυτόν και συγχρόνως
τραβιέται πρoς τα πίσω, νoμίζει πως βλέπει φάντασμα μπρoστά της.
Koκκίνισε τo πρόσωπό της, λέει απαλά και διστακτικά.
23. 23
- Eσύ είσαι; Ω Γλεμπ, αγάπη μoυ!…
Mέσα στα μάτια της, μέσα στα μαύρα βάθη, σπινθηρoβoλεί ένας
ακατανόητoς φόβoς.
Ο Δήμον ο κεμεντζετσής (Ηλία Α. Τσιρκινίδη)
Ποίος εμαυρολόεσεν; Ποίος εμαυροείπεν;
«Κρωμέτες κατηβαίν’ ’ς σον Άδ’, τη Κωσταντά ο Δήμον!»
Κι εβόεσαν τα σύμπαντα κι η γη συνεταράεν,
κι ας σα συνεταράγματα ενοίεν τ’ Άδ’ η πόρτα
κι έρθεν το μαύρον το χαπάρ’ ’ς σον σκοτεινόν τον Άδην.
’Σ σον Άδ’ έσαν ταένυφοι και νέϊκα παλληκάρα,
’ς σον Άδ’ έσαν σουμαδεμέν’ κι έμορφα νυφαδόπα,
’ς σον Άδ’ καρδόπα θλιβερά και παραπονεμένα,
έκ’σαν ατο κι ελάγκεψαν κι εσκώθαν ’ς σο ποδάριν,
και ν’ έρθανε και ν’ έκοψαν τη Δήμονος τη στράταν.
«Έπαρ’, Δήμο, την κεμεντζέν και σύρον το τοξάριν!
Πέει μας π’ έκατσες κι έφαες, που έπες κρεν νερόπον;
Σίνος χαράν τραγώδεσες; Τίναν επαρεξέγκες;
Κι αν έν’, Δήμο μ’, Καλομηνάς κι αν είν’ καλά ημέρας,
κι αν είναι τα παρχάρα ’μουν μάραντα φορτωμένα,
κι αν είναι τα ψηλά ραχά καταπρασινισμένα!»
«Αν έρται ο Μάρτ’ς ο μάραντον κι Απρίλτς μανουσακέας,
αν έρται κι ο Καλομηνάς και τα καλά ημέρας,
εμείς ’κι παρχαρεύουμαι και ’ς σον παρχάρ’ ’κι πάμε!
Κι αν έν’ Δεκαπενταύγουστον κι αν έν’ τη Παναΐας
’ς σον Αεσέρ’ ’κι αχπάσκουμες, ’ς σην Σουμελάν ’κι πάμε!
’Κ’ έχουμε τα παρχάρα ’μουν και τ’ άγια μοναστήρα,
’κι έχουμε τα ψηλά ραχά και τα νερά τα κρύα!
Εφέκαμε τα μέρα ’μουν κι επήγαμ’ ’ς άλλα κόσμα
μακρά και πέραν θάλασσας ’ς σο πλαν τη Ρωμανίαν!»
«Ντο λες, ντο λες, ναι Δήμο μου, ντο λες κι απολογάσαι;
Είδες τον Άδην σκοτεινόν, είδες τον Άδην μαύρον,
είδες τον τόπον ντο πατείς, χωρίς άθα και φύλλα,
είδες τον τόπον ντο δαβαίντς χωρίς κρύα νερόπα
κι εσάσεψες την απαντή σ’ και την απολοΐα σ’!
«Παρακαλώ, παρακαλώ θεού παρακαλίαν!
Μ’ απλώνετεν την κεμεντζέν, τρομάζ’νε τα χερόπα μ’!
24. 24
Μ’ απλώνετεν και το τοξάρ’ καίεται το καρδόπο μ’!
Μη λέτε με να τραγωδώ, γομούντανε τ’ ομμάτα μ’!
Εγώ λόγον ’κι εσάσεψα, μη λέτεν εκομπώθα.
Ντο είδαν τ’ ομματόπα μου ’μολόεσα και είπα!»
Τον λόγον ’κ’ ετελείωσεν και την απολοΐαν
και ν’ έρθαν κι εγομώθανε ’ς ση Δήμο μ’ το κιφάλιν
και ν’ έρθαν κι εμυρίστανε τη Δήμονος τα χέρα
και ντο τερούν; ’Κ’ εμύριζαν ατά μανουσακέαν!
’Σ σον Άδ’ να βάϊ, ’ς σον Άδ’ ν’ αϊλί, ’ς σον Άδ’ μαύρα λαλίας
κι ο Δήμον στέκ’ ασάλευτος κι ο Δήμον μαραιμένος!
’Κι σκών’ απάν’ τ’ ομμάτα του τα καταδακρωμένα,
’κι αποδιπλών’ τα γόνατα ’τ’ τα καταδιπλωμένα,
’κι αποσταυρών’ τα χέρα του τα κατασταυρωμένα.
Πόντος έν, άστρον φωτεινόν
Πόντος!, έν’ άστρον φωτεινόν σ’ Ελλενικούς αιώνας
Αργοναυτών το όρωμαν και τη Ακρίτα κάστρον.
Πόντος, νύφε ακριβοθώρετος τη Πόντου τη Ευξείνου,
πυκνέσα δείσα σα ραχά μάραντα φορτωμένα.
Πόντος! Αγέρας παρχαρί, θύμπιρου μυρωδίαν
τη λύρας γλυκολάλεμαν, νερόπα πάντα κρύα.
Εκεί η πρώτεσσα χαρά μ’, το υστερνό μ’ ο πόνος.
Αροθυμώ και τραγωδώ, αροθυμώ και κλαίγω.
Κι έρθανε χρόνα δίσεκτα, καταραμένα χρόνα
ο ουρανόν ελίβωσεν, σην γην ποτάμ’ το γαίμαν.
Κι εσκώθεν θρήνος θάνατος, πέραν περού σον Πόντον
Ξαν κρούγνε οι Αγαρηνοί και καίγ’νε και ρημάζ’νε,
ο βίον χάται γενεών, ο κόσμον ξεριζούται
κι ένας λαός πορεύκεται σ’ Αδάμ την εξορίαν.
Αποτελειών’νε σον γιαλόν το έργον των Αγαρηνών
οι Φραγκολεβαντίνοι,
και ’κ’εγροικάς ο άκλερον ποίος τ’ εσόν έν’ ο εχθρός
και ποίος έν’ ο φίλος.
Και σην Ελλάδαν έρθαμεν – ρίζα ’μουν προαιώνιον
πατρίδα τη πατρίδας.
Και ξάν πουλί μ’ ας σην αρχήν χτίζομεν το γεφύριν.
25. 25
Σα μαύρα τα χαλάσματα άθα και μανουσάκια.
Την γην κατατρυπαίνομεν μ’ αλέτριν και χορόν
Τον ήλον ξαν σα χέρα ’μουν αγαπεμέν’ κρατούμεν.
Και μ’ έναν στόμαν έναν ψήν και νούν βροντολαλούμεν
Πόντος! Έν’ άστρον φωτεινόν οψέ, οσήμερον και πάντα.
Πόντος! Έν’ άστρον φωτεινόν οψέ, οσήμερον και πάντα.
Παραδοσιακή Ποντιακή Συνταγή
Πισία και πιροσκί ποντιακά
(Η ζύμη και για τα ποντιακά πιροσκί και για τα πισία είναι η ίδια.)
Υλικά για την ζύμη (για 15 πιτάκια περίπου)
500 γρ. αλεύρι για όλες τις χρήσεις
1 φακελάκι ξηρή μαγιά
1 αβγό
1 κουτ. γλυκού αλάτι
νερό όσο πάρει
ελαιόλαδο (1 φλυτζ. του καφέ περίπου)
Υλικά και εκτέλεση για την γέμιση ΤΥΡΙΟΥ:
250 γραμ. τυρί φέτα
1 αβγό
1 κουτ. σούπας ξηρό δυόσμο
Εκτέλεση:
Λιώνουμε πολύ καλά το τυρί με το πιρούνι και ανακατεύουμε όλα τα
υλικά. αν χρειαστεί αραιώνουμε με λίγο γιαούρτι.
Υλικά και εκτέλεση για την γέμιση ΠΑΤΑΤΑΣ:
4-5 μέτριες πατάτες, βρασμένες
αλάτι
πιπέρι
ψιλοκομμένο άνηθο
γάλα
Λιώνουμε τις πατάτες με το πιρούνι, προσθέτουμε τα υπόλοιπα υλικά και
ανακατεύουμε καλά.
Εκτέλεση για ΠΙΡΟΣΚΙ:
Ζυμώνουμε μαζί όλα τα υλικά καλά μέχρι να γίνει μία ζύμη μαλακή χωρίς
να κολλάει στα χέρια. Αν χρειαστεί, αραιώνουμε με λίγο νερό ή γάλα ή
αντιθέτως προσ8έτουμε αλεύρι αν η ζύμη γίνεται πολύ μαλακή.
Αφήνουμε την ζύμη σκεπασμένη με μία πετσέτα να φουσκώσει.
Όταν είναι έτοιμη, παίρνουμε ένα ένα μπαλάκι (σαν μεγάλο καρύδι) και το
ανοίγουμε σε λεπτό φύλλο στο μέγεθος ενός πιάτου του τσαγιού.
Βάζουμε μια κουταλίτσα γέμιση και κλείνουμε σε μισοφέγγαρο.
26. 26
Τηγανίζουμε σε αντικολλητικό τηγάνι με λίγο ελαιόλαδο (να μην
κολυμπούν) σε μέτρια φωτιά ώσπου να πάρουν ένα χρυσό χρώμα.
Τα τοποθετούμε πάνω σε χαρτί κουζίνας για να απορροφηθούν τυχόν
λάδια.
Εκτέλεση για ΠΙΣΙΑ:
Είναι ακριβώς ίδια με τα πιροσκί με την διαφορά ότι ανοίγουμε
μεγαλύτερα φύλλα (στο μέγεθος του κανονικού πιάτου). Τηγανίζουμε
όπως τα πιροσκί και κάθε ένα που βγάζουμε από το τηγάνι το
πασπαλίζουμε με ζάχαρη (το μέλι δεν είναι το ιδανικό) και το βάζουμε
πάνω στο άλλο. Γίνεται δηλαδή ένα πυργάκι.
Η γιαγιά μου, όταν εκείνα τα χρόνια δεν είχε μαγιά, έφτιαχνε τα πισία
χωρίς αυτήν και το αποτέλεσμα ήταν τα πισία να γίνουν πολύ πιο λεπτά
αλλά το ίδιο νόστιμα.
Τρώγονται καλύτερα σε χλιαρή θερμοκρασία.
Ίσως η διαδικασία να σας φαίνεται δύσκολη, όμως πιστέψτε με είναι πάρα
πολύ εύκολη απλά θέλει λίγο χρόνο όπως όλες οι πίτες.
Καλή σας επιτυχία!
30. 30
Κρητικό ιδίωμα
Λίγα λόγια για την Κρήτη.
Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και το 5ο μεγαλύτερο
στη Μεσόγειο. Πρωτεύουσα καθώς και μεγαλύτερη πόλη της είναι
το Ηράκλειο.
Κρητικό ιδίωμα
Κατά την αρχαιότητα η Ελληνική γλώσσα ακούστηκε στην Κρήτη μετά το
1450 π.Χ., έπειτα από την κάθοδο των Αχαιών. Ποια γλώσσα μιλούσαν
κατά την μινωική εποχή δεν έχει γίνει ακόμη γνωστό, αφού δεν έχουν
διαβαστεί ακόμη τα σωζόμενα γραπτά μνημεία. Ο Όμηρος μας πληροφορεί
(στη ραψωδία τ της Οδύσσειας) πως στην Κρήτη κατοικούσαν Ετεόκρητες,
Πελασγοί και Κύδωνες, Αχαιοί και Δωριείς.
Οι Ετεόκρητες, οι γηγενείς κάτοικοι του νησιού (οι Μινωίτες), μετά
την κάθοδο των Δωριέων κατέφυγαν και περιορίστηκαν στο ανατολικό
άκρο της Κρήτης. Στην αρχαία πόλη Πραισό που βρισκόταν στην περιοχή
της Σητείας έχουν βρεθεί επιγραφές γραμμένες με ελληνικούς χαρακτήρες
σε μια γλώσσα που οι ειδικοί ονομάζουν ετεοκρητική και πιθανόν να είναι
ένα προελληνικό κρητικό ιδίωμα.
Από τότε λοιπόν αφού έμεναν στο νησί πέντε διαφορετικά φύλα, τα
ελληνικά της Κρήτης θα είχαν διάφορους ιδιωματισμούς ποικίλης
προέλευσης. Εξ’ άλλου ο Όμηρος χαρακτηρίζει τη γλώσσα που μιλιέται
στο νησί «μεμιγμένη».
Με το πέρασμα του χρόνου επικράτησε η δωρική διάλεκτος, η λεγόμενη
«αυστηρά δωρική». Σ’ αυτήν είναι γραμμένη η επιγραφή της Γόρτυνας
(5ος αιώνας π.Χ.). Η εν λόγω διάλεκτος μιλιόταν στην Κρήτη μέχρι τους
31. 31
πρώτους αιώνες μ.Χ., μέχρι δηλαδή της επικράτηση της αλεξανδρινής ή
ελληνιστικής κοινής.
Μέχρι το 14ο αιώνα μ.Χ. δεν υπάρχουν γραπτά μνημεία ώστε να
ξέρουμε πώς μιλούσαν οι Κρητικοί ύστερα από την επικράτηση της
ελληνιστικής κοινής. Αλλά οι δωρισμοί και τα αρχαϊκά λεξιλογικά
στοιχεία, στα τοπωνύμια κυρίως, αποδεικνύουν πως η ελληνική γλώσσα
δεν έπαψε ποτέ να μιλιέται στο νησί.
Κρητικά ανέκδοτα σκωπτικού χαρακτήρα.
«Είda σου και
και παρασυρίζεις, παραφωνάζεις, παραμιλείς, ομιλείς σιγά, τα χρήματα
μου έδωκα και σιώπα ( εξήγηση ).
Ένα ανέκδοτο από τα Ανώγεια:
«Δύο Ανωγειανοί επήγανε κι αγοράσανε σαρδέλλες από το Ρέθεμνος και ‘ς
τα Ανώγεια τσοι ‘ρίξανε ‘ς ένα χωράφι, που ‘χενε τριφύλλι».
«Έρχεσα , αφέη συdεκνε, να τα’ αφήσουμε επαέ να φάνε τριφύλλο , να
παχύνουμε κι οdε θα ξαναγυρίσουμε , θα τσοι πάρωμε ;»
«Να τσ’ αφήσωμε ,αφέη συdεκνε».
Αινίγματα και γνωμικά Καρυστίων
«Άσπρο σαν το αυγό, σαν το πιπέρι στρογγυλό, άρχοντες το ζάρουνε, στην
τρεις
«Έχω ένα σεντουκάκι, τσ’ έχει μέσα κάτι κάτι σα χαθή το κάτι κάτι
άχρηστο το σε
γλώσσα
«Όποιος έχει κόρη μοναχή του Μάρτ’ ο ήλιος μην τη δη».
«Λύκος το μαλλί αλλάζει, κεφάλι δεν αλλάζει».
«Καΐκι χαλασμένο μερτικό καμωμένο».
«Όποιος πεινάει για πλουτίσει, μον’ η πείνα του μείνει».
«Όποιος κάνει εκκλησιά, πρέπει και τ’ Άγιο Βήμα» .
«Η πείνα χώρες, πολέμοι και κάστρα παραδίνει».
Ριζίτικο της τάβλας.
Τα ριζίτικα της τάβλας, σε αντίθεση με τα ριζίτικα της στράτας,
τραγουδιούνται στο τραπέζι (τάβλα) ,
32. 32
Μα ΄γώ θωρώ την τάβλα μας κι’ είναι καλά στρωμένη
με μόσχους και με ζάχαρες και με τα κυπαρίσσια
η ζάχαρή ‘ναι το ψωμί και το κρασί ΄ν ο μόσκος
τα κυπαρίσσια του σκαμνιού είναι τα παλληκάρια.
Η θεματολογία τους έχει να κάνει με την παλιά εποχή, με τα ηρωικά
κατορθώματα, τα βάσανα και τους πόθους του κρητικού λαού. Αποτελούν
μια μορφή εξιστόρησης των μύθων και των παραδόσεων της Κρήτης.
Συχνά τραγουδιούνται καθ’υπακοήν, δηλαδή ένας λέει τον στίχο, και μετά
η παρέα τον επαναλαμβάνει, όπως στο παρακάτω ριζίτικο που αφηγείται
την ιστορία μιας κοπέλας από την Κρήτη που άρπαξαν οι τούρκοι.
1. Κάτω στη Δάφνη ποταμό – πάλι ποταμό
στη Δάφνη ποταμίδα στη Δάφνη ποταμίδα
σέρνουν οι Τούρκοι μια Ρωμιά πάλι μια Ρωμιά
του Μώρο τη γυναίκα του Μώρο τη γυναίκα
— Μώρο μου τη γυναίκα σου τη γυναίκα σου
οι Τούρκοι τηνε πήραν – οι Τούρκοι τηνε πήραν
τσιμπούνε και φιλούν τηνε και φιλούν τηνε
και μαγκλαβί – μαγκλαβίζουνέ ντη…
2. Σε ψηλό βουνό, σε ριζιμιό χαράκι
κάθεται αϊτός βρεμένος ο καημένος
και παρακαλεί τον ήλιο ν’ ανατείλει.
- Ήλιε, ανάτειλε, ήλιε, λάμψε και δώσε
για να λειώσουνε χιόνια ’πού τα φτερά μου
και τα κρούσταλα απού τ’ ακρανυχά μου.
Μη τόνε κλαις τον αετό όντε βροντά και βρέχει
μόνο να κλαις ένα πουλί οπού φτερό δεν έχει.
Από τον Ερωτόκριτο, Β. Κορνάρου.
ΠΟΙΗΤΗΣ
Tου Κύκλου τα γυρίσματα, που ανεβοκατεβαίνουν,
και του Τροχού, που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν·
και του Καιρού τα πράματα, που αναπαημό δεν έχουν,
μα στο Kαλό κ' εις το Kακό περιπατούν και τρέχουν·
και των Αρμάτω' οι ταραχές, όχθρητες, και τα βάρη, 5
του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρη·
33. 33
αυτάνα μ' εκινήσασι τη σήμερον ημέραν,
ν' αναθιβάλω και να πω τά κάμαν και τά φέραν
σ' μιά Κόρη κ' έναν ’γουρο, που μπερδευτήκα' ομάδι
σε μιά Φιλιάν αμάλαγη, με δίχως ασκημάδι. 10
Κι όποιος του Πόθου εδούλεψε εις-ε καιρόν κιανένα,
ας έρθει για ν' αφουκραστεί ό,τ' είν' εδώ γραμμένα·
να πάρει ξόμπλι κι [α]ρμηνειά, βαθιά να θεμελιώνει
πάντα σ' αμάλαγη Φιλιάν, οπού να μην κομπώνει.
Γιατί όποιος δίχως πιβουλιά του Πόθου του ξετρέχει, 15
εις μιάν αρχή [α' βασανιστεί], καλό το τέλος έχει.
Αφουκραστείτε, το λοιπόν, κι ας πιάνει οπού'χει γνώση,
για να κατέχει κι αλλουνού απόκριση να δώσει.
Στους περαζόμενους καιρούς, που οι Έλληνες ορίζαν,
κι οπού δεν είχε η Πίστη τως θεμελιωμένη ρίζαν, 20
τότες μιά Aγάπη μπιστική στον Kόσμο εφανερώθη,
κ' εγράφτη μέσα στην καρδιά, κι ουδεποτέ τση ελιώθη.
Kαι με Kαιρό σε δυό κορμιά ο Πόθος είχε μείνει,
και κάμωμα πολλά ακριβόν έτοιους καιρούς εγίνη.
Eις την Aθήνα, που ήτονε τση Mάθησης η βρώσις, 25
και το θρονί της Aφεντιάς, κι ο ποταμός τση Γνώσης…
Ερωφίλη, Γ. Χορτάτση.
Στο παρακάτω απόσπασμα από την τραγωδία του Γεωργίου Χορτάτση Ερωφίλη
συνομιλούνοι δύο πρωταγωνιστές και δίνουν υπόσχεση παντοτινής αγάπης. Μια
σύντομη αναδρομή στην ερωτική τους ιστορία θα σας βοηθήσει να κατανοήσετε τη
συναισθηματική τους ένταση: ο Πανάρετος και η βασιλοπούλα Ερωφίλη ήταν φίλοι
από παιδιά. Καθώς μεγάλωναν το αίσθημά τους εξελίχθηκε σε έρωτα, χωρίς να
γνωρίζει και να εγκρίνει ο βασιλιάς τη σχέση τους. Ύστερα από νικηφόρο πόλεμο
εναντίον των Περσών εισβολέων, στον οποίο διακρίθηκε ο Πανάρετος, ο δεσμός των
δύο νέων ολοκληρώθηκε «με όρκους και δαχτυλίδι», όπως εξομολογείται μυστικά ο
Πανάρετος στον φίλο του Καρπόφορο, στην
πρώτη πράξη του έργου. Στο μεταξύ ο βασιλιάς δέχεται προξενιές από τους βασιλιάδες
της Μικράς Ασίας και της Περσίας και αποφασίζει να παντρέψει την κόρη του με τον
ισχυρότερο. Η Ερωφίλη αρνείται το γάμο, με την πρόφαση ότι δεν θέλει να φύγει
μακρυά του. Η αγωνία της για το μέλλον κυριαρχεί στη δεύτερη πράξη, γι’ αυτό
εμπιστεύεται τον πόνο της στην παραμάνα της. Στην τρίτη πράξη, στο απόσπασμα που
επιλέγουμε, ο ίδιος ο Πανάρετος, σταλμένος από το βασιλιά, μεταφέρει στην Ερωφίλη
το μήνυμα του βασιλιά για τις προξενιές, ενώ παράλληλα της μιλά με θέρμη για τον
έρωτά του αλλά και για το φόβο του μήπως τη χάσει.
ΕΡΩ. Τόσες δεν είναι οι ομορφιές, τόσα δεν είν’ τα κάλλη,
μα τούτο εκ την αγάπη σου γεννάται τη μεγάλη.
Μα γή1 όμορφη ’μαι γη άσκημη, Πανάρετε ψυχή μου,
για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου. 150
34. 34
ΠΑΝ. Νερό δεν έσβησε φωτιά ποτέ, βασίλισσά μου,
καθώς τα λόγια τα γροικώ2 σβήνουσι την πρικιά3 μου.
Μ’ όλον ετούτο, αφέντρα μου, μα την αγάπη εκείνη,
που μας ανέθρεψε μικρά, και πλια παρ’ άλλη εγίνη
πιστή και δυνατότατη σ’ εμένα κι εις εσένα, 155
και τα κορμιά μας σ’ άμετρο4 πόθο κρατεί δεμένα,
περίσσα5 σε παρακαλώ ποτέ να μην αφήσεις
να σε νικήσει ο βασιλιός, να μ’ απολησμονήσεις.
ΕΡΩ. Οϊμένα6, να ’βρω δε μπορώ ποιάν αφορμή ποτέ μου
σου ’δωκα στην αγάπη μου φόβο, Πανάρετέ μου, 160
να πιάνεις τόσα δυνατό, σα να μηδέ γνωρίζεις
το πώς το νου και την ψυχή και την καρδιά μου ορίζεις.
Έρωτα, απείς7 τ’ αφέντη μου τ’ αμμάτια8 δε μπορούσι
Πόσα πιστά και σπλαχνικά τον αγαπώ να δούσι9,
μια απού τσι σαΐτες σου φαρμάκεψε και ρίξε 165
μέσα στα φυλλοκάρδια μου και φανερά του δείξε
με τον πρικύ μου θάνατο πως ταίρι του απομένω
και μόνο πως για λόγου του στον Άδη κατεβαίνω.
ΠΑΝ. Τούτο ας γενεί σ’ εμένα ομπρός, φόβο κιανένα αν έχω
στον πόθο σου, νεράιδα μου, γή αν έν’ και δεν κατέχω 170
πως μήδ’ ο θάνατος μπορεί να κάμει να σηκώσεις
τον πόθο σου από λόγου μου κι αλλού να τόνε δώσεις.
Μα δεν κατέχω ποια αφορμή με κάνει και τρομάσσω,
το πράμα, που στο χέρι μου κρατώ σφικτά, μη χάσω,
κι εκείνο, απού παρηγοριά πρέπει να μου χαρίζει, 175
τσ’ ελπίδες μου τσ’ αμέτρητες σε φόβο μού γυρίζει.
ΕΡΩ. Τούτό ’ναι απού το ξαφνικό μαντάτο που μας δώσα,
μα μην πρικαινομέστανε10, Πανάρετέ μου, τόσα,
γιατί ουρανός, απού ’καμε κι εσμίξαμεν αντάμι11,
να στέκομε παντοτινά ταίρια μάς θέλει κάμει 180
Τον ουρανό, τη θάλασσα, τη γη και τον αέρα,
τ’ άστρα, τον ήλιο το λαμπρό, τη νύκτα, την ημέρα,
παρακαλώ ν’ αρματωθού, να ’ρθουν αντίδικά12 μου,
την ώρα οπ’ άλλος θέλει μπει πόθος εις την καρδιά μου.
[16ος αι.]
1 γη: είτε
2 γροικώ: ακούω
3 πρικιά: πίκρα
4 άμετρο: αμέτρητο
5 περίσσα: πολύ
6 οϊμένα: αλίμονο
7 απείς: αφού
8 αμμάτια: μάτια
9 δούσι: δουν
35. 35
Κρητική Συνταγή
Αρνί τούρτα
Υλικά:
Υλικά για τη ζύμη
1 κιλό αλεύρι για όλες τις χρήσεις
½ κουταλάκι γλυκού αλάτι
2 κουταλιές σούπας λάδι, νερό (τόσο όσο η ζύμη ζυμώνοντας την να μην
κολλάει στα χέρια μας)
1/2 ποτηράκι του καφέ τσικουδιά
Υλικά για τη γέμιση
1 1/2 κιλό αρνί γάλακτος
850 γρ. αλεύρι
1 κιλό μυζήθρα γλυκιά
1/2 κιλό στάκα
1 αυγό
1 κεσέ γιαούρτι
250 γρ. βούτυρο φρέσκο
αλάτι, πιπέρι, σουσάμι
1 ματσάκι δυόσμο
Εκτέλεση
Αναμειγνύουμε όλα τα υλικά καλά, ζυμώνουμε με τα χέρια μας το ζυμάρι
και τ’ αφήνουμε για μία-δύο ώρες να φουσκώσει. Πλένουμε και βράζουμε
το κρέας στο νερό για 1 ώρα. Το ξεκοκαλίζουμε, το βάζουμε σε μια
πιατέλα και το αλατοπιπερώνουμε. Ανοίγουμε φύλλο πάχους μισού
εκατοστού χρησιμοποιώντας το αλεύρι, το γιαούρτι και το βούτυρο.
Απλώνουμε το φύλλο στο ταψί, το βουτυρώνουμε και βάζουμε από πάνω
μία στρώση μυζήθρα με τη μισή στάκα και λίγο δυόσμο. Τοποθετούμε τα
κομμάτια του κρέατος πάνω στη μυζήθρα, βάζουμε μια δεύτερη στρώση
μυζήθρα και στάκα και τον υπόλοιπο δυόσμο στο κρέας και τα σκεπάζουμε
μ’ ένα δεύτερο φύλλο.
Ενώνουμε το πάνω με το κάτω φύλλο πιέζοντάς τα με τα δάχτυλά μας, να
ενωθούν καλά ώστε να μη χυθούν τα υλικά μας στο ψήσιμο, απλώνουμε το
φύλλο, το αλείφουμε με το αυγό, ρίχνουμε το σουσάμι κάνουμε τρύπες στο
φύλλο με μία οδοντογλυφίδα για να μην ανοίξει στο ψήσιμο και ψήνουμε
το φαγητό μας για 1 ώρα περίπου, στους 180 C.
39. 39
Κατωιταλική
Μειονοτική γλώσσα που μιλιέται μέχρι σήμερα στη Σαλεντινή
Ελλάδα, στη Νότια Απουλία. Περιλαμβάνει δωρικές λέξεις, μεσαιωνικές
και νεοελληνικές καθώς και λέξεις απ’ την τοπική ιταλική διάλεκτο, την
dialetto romanzo.
Υπάρχουν δύο απόψεις για την προέλευση της Γκρίκο. Η θεωρία του
Morosi και άλλων Ιταλών γλωσσολόγων που υποστηρίζουν ότι η
κατωιταλική προέρχεται απ’ τη γλώσσα των Βυζαντινών εποίκων του 9ου
αιώνα. Επίσης, η θεωρία Ελλήνων γλωσσολόγων (Χατζηδάκη, Καρατζά,
Καραναστάση, Μηνά) που υποστηρίζουν ότι οι ρίζες της διαλέκτου
ανάγονται πολύ παλαιότερα στον αποικισμό της μεγάλης Ελλάδας τον 8ο
αιώνα. Σε αυτό συνηγορεί η πληθώρα δωρικών στοιχείων στην διάλεκτο
Γκρίκο.
Και στα Γκρίκο τα παραμύθια και οι θρύλοι ξεκινούν με την φράση:
μια φορά κι έναν καιρό…Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ο βασιλιάς της
Κρήτης, ο Ιδομενέας, γιος του Δευκαλίωνα και εγγονός του Μίνωα που
πολέμησε στην Τροία, όπου διακρίθηκε για την αντρειοσύνη και το θάρρος
του. Ο Ιδομενέας επέστρεψε στην Κρήτη σώος. Στο δρόμο της επιστροφής
όμως το πλοίο του έπεσε σε θύελλα. Ο Ιδομενέας ορκίστηκε στο Θεό
Ποσειδώνα ότι αν έφτανε ζωντανός στην πατρίδα, θα θυσίαζε στον θεό
όποιο ζωντανό αν αντίκριζε πρώτο. Όταν γύρισε πρωτοαντίκρισε τον γιο
του τον οποίο βέβαια αρνήθηκε να θυσιάσει. Τότε προκάλεσε την οργή
των Θεών που έστειλαν λοιμό στην χώρα και οι κάτοικοι αποφάσισαν να
τον εξορίσουν. Σύμφωνα με τον Όμηρο εξορίστηκε στην Ιταλία, στην πόλη
Σαλεντία και ίδρυσε ένα νέο Βασίλειο την Crecia Salentina, το τακούνι της
μπότας της Ιταλίας.
Στην περιοχή αυτή υπάρχουν και τα ελληνικά χωριά όπου μαζί με τα
αντίστοιχα της Καλαβρίας, συνιστούν ένα κομμάτι ελληνισμού όσο
ξεχασμένου τόσο και ζωντανού. Τον 16ο αιώνα τα χωριά ήταν
περισσότερα από είκοσι ενώ στα τέλη του 18ου αιώνα είχαν περιοριστεί σε
δεκατρία. Σήμερα είναι εννιά ή εφτά. Καλημέρα, Μαρτάνο, Καστρινιάνο,
Ντέι Γκρέτσι, Κοριλιάνο, Σολέτο, Στερνατία, Τζολίνο, Μελπινιάνο. Τα
χωριά αυτά βρίσκονται σε μια εύφορη πεδιάδα γεμάτη με αμπέλια,
οπωροφόρα και φυτείες καπνού. Οι ντόπιοι ήταν μεν αγρότες σε εύφορα
εδάφη αλλά αυτά δεν τους ανήκαν. Οι ιδιοκτήτες ήταν άλλοι με
αποτέλεσμα η δουλειά να είναι σκληρή και κουραστική. Για αυτό και το
μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού γνώρισε αυτό που και στην Ελλάδα
ξέρουμε καλά, την μετανάστευση.
40. 40
Σχετικό και το παρακάτω τραγούδι…
Άντρα μου πάει
Telo na mbriakeftò na mi' ppensefso
na klafso ce na jelaso telo arte vrài;
ma mali rràggia evò e' nna kantalis
sto fengo e' nna fonaso: o andra mu pai!
o andra mu pai! o andra mu pai!
E antròpi ste' mas pane, ste' ttaràssune!
N'arti kalì 'us torùme ettù s'ena chrono!
è' tui e zoì-mma? è' tui e zoì, Kristè-mu?
Mas pa' 'cì sti Germania klèonta ma pono,
klèonta ma pono, klèonta ma pono!
-Tata, jatì e' nna pai? Pemma, jatì
-Jatì tui ene e zoì, mara pedìa:
O ttechùddhi polemà ce tronni
na lipariasi 'us patrunu mu ti fatìa,
mu ti fatìa, mu ti fatìa!
-Stekuo ti banda ce stekuo itto sono,
steo ettù ma 'sà ce ste penseo sto treno,
penseo sto skotinò ci ti miniera
pu polemònta ecì peseni o jeno,
peseni o jeno, peseni o jeno!
Θέλω να μεθύσω για να μη σκέφτομαι
να κλάψω και να γελάσω θέλω τούτο το βράδυ
με πολλή οργή να τραγουδήσω
στο φεγγάρι να φωνάξω: ο άντρας μου πάει
ο άντρας μου πάει, ο άντρας μου πάει
Οι άντρες μας πάνε, φεύγουν
αν πάνε όλα καλά, θα ιδωθούμε σ' ένα χρόνο
Αυτή είναι η ζωή μας, Χριστέ μου
πάνε στη Γερμανία με κλάμα και πόνο
με κλάμα και πόνο, με κλάμα και πόνο
Μπαμπά γιατί πρέπει να πας; Πες μου γιατί;
Γιατί έτσι είναι η ζωή, καημένα παιδάκια
ο φτωχός δουλεύει και ιδρώνει
για να παχύνει τα αφεντικά με τη δουλειά του
με τη δουλειά του, με τη δουλειά του
Ακούω την μπάντα, ακούω τη μουσική
είμαι εδώ μαζί σας μα σκέφτομαι και το τρένο
σκέφτομαι το σκοτεινό ορυχείο
όπου δουλεύοντας εκεί πεθαίνει ο κόσμος
πεθαίνει ο κόσμος, πεθαίνει ο κόσμος.
Μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της διαλέκτου.
Η διατήρηση της προφοράς των αρχαίων διπλών συμφώνων π.χ.
λύσσα, addo (= άλλος), graμμα, άρρουστο. Το διπλό λλ έχει τραπεί σε
διπλό dd π.χ φυddo, ποddu(= πολύ)
Τσιτακισμός του κ και ξ μπροστά από τα φωνήεντα /ε/ και /ι/ π.χ. έτσου(=
έξω), φατσή(= φακή)
Σίγηση του τελικού ς π.χ. ο άντρα, ο κόσμο, ο πόνο
Τροπή του θ σε τα π.χ. τέλω(= θέλω)
Αποβολή του τα στην αρχή των άρθρων π.χ. η(= της), ο(= το)
Διατήρηση του αρχαίου δωρικού α σε ορισμένες λέξεις εκεί όπου η Νέα
Ελληνική και τα περισσότερα ιδιώματα έχουν το ιωνικό η π.χ. λανό(=
λινός), ναsidda(= νησίδα)
Πλήθος Ιταλικών λέξεων όπως πενσέων(=σκέφτομαι), κάddou(= πετεινός),
λούτσι(= φως)
