шувууны анатоми

1. Шувууны анатоми, физиологийн үндэс.
Шувууны бие махбод бусад хөдөө аж ахуйн амьтдын адил нарийн бүтэцтэй
боловч өвөрмөц онцлогтой. Нэг чиглэлийн үүрэг гүйцэтгэдэг төрөл бүрийн
эрхтнүүд ( улаан хоолой, гүеэ, булчинт болон булчирхайт ходоод, гэдэс нь хоол
боловсруулах эрхтнийг ) нийлж эрхтэн системийг үүсгэнэ.
Шувуунд хөдөлгөөний, ялгах, үржлийн, амьсгалын эрхтэн систем, цусны
болон мэдрэлийн систем байх ба бүх эрхтэн, эрхтэн систем нэг нэгдмэл байна.
Тэдгээрийг бүхэл болгон зохицуулах үүргийг мэдрэл, цус гүйцэтгэнэ. Дотоод
шүүрлийн булчирхайн үйл ажиллагаа бие махбодын үйл ажиллагаанд ихээхэн
нөлөөлнө.
Арьс, өдлөлт, гуужилт.
Шувууны арьс сүүн тэжээлтэн амьтдынхтай ижил үе давхаргаас тогтоно.
Гэхдээ шувууны арьс нимгэн, хөлс, тосны булчирхай бараг байхгүй. Шувуунд
зөвхөн хоѐр булчирхай байх ба булчирхай нэг нь чихний, нөгөө нь ахар сүүлний
хавьд байрлана.
Ахар сүүлний хавийн булчирхай хоѐр хэлтрээс тогтосон бөгөөд тахианых
вандуйны чинээ болж томордог. Энэ булчирхайнаас ялгарсан тослог шүүрлийг
шувуу бүх өдөөрөө тараан хуваарилж, усанд их норгохгүй байхын тулд чээж,
хэвлий орчмоороо ахар сүүлний хавийн булчирхайн шүүрлийг шахан авч түрхдэг.
Шувууны арьс өнгөн давхарга (эпидермис), жинхэнэ давхарга (дерма),
арьсны доод давхарга (гиподеом),-аас тогтоно. Шувууны арьсны эпидермис
давхаргаас өд, сөд, хамар, хөл, сарвууны эвэрлэг бүрхүүл бий болно. Арьсны
жинхэнэ давхарга нь нимгэн, цусны судасны хангамж сүлжээ харьцангуй сул
байна. Арьсны доод давхаргаа нь арьсны жинхэнэ давхарга, булчин хоѐрыг
холбож өгнө. Энэ давхараа сайн хөгжсөн, цусны судас сүлжилдсэн байна. Нугас,
галууны энэ давхраанд өөхний эд үелэн тогтсон байна.

2. Шувууны бие төрөл бүрийн өд, сөдөөр бүрхэгдсэн байдаг нь биеийг
гэмтлээс хамгаалах, биеийн тогтмол дулаан барихад ач холбогдолтой. Өд сөд
ихэнхдээ кератин уургаас тогтоно. Шувууны өдийг хэлбэр, бүтэц зохион
байгуулалт, зориулалтаар нь ерөнхий төрх тодорхойлох, ноолууран, утас маягийн
багс маягийн, шулуун гэж хуваана. Ерөнхий төрх тодорхойлох өд бүрхүүл, дэвүүр,
залуур гэж хуваагдах ба бүх биеийг бүрхэж байрлана.
Далавчинд байрласан дэвүүр өд анхдагч, хоѐрдогч гэж хуваагдана.
Ноолуур өд үндсэндээ чээж, хэвлийгээр шулуун өдний доогуур байрлана.
Энэ өд шувууны биеийн хэвийн дулааныг хадгалахад их ач холбогдолтой. Утас
хэлбэрийн өд ерөнхий төрх тодорхойлох болон ноолуур өдний эргэн тойронд
бүлгээр байрлана. Энэ өд зөөлөн нарийн гол, түүнээс сул хөгжсөн салаа гарсан
байна. Шулуун өд нь хошууны уг, хөлийн сарвуу, нүдний дээд тал (сормуус)-д
байрлана.
1. Шувууны өдний хэлбэр хээ.
1. Хөндлөн судалт өд.
2. Нумалсан хээтэй өд.
3. Захалсан хээтэй өд.
4. Толботой өд.
Шувууны өдний өнгө будагч бодис меланины байх хэмжээнээс хамаарна.
Гэрийн шувуу ихэнхдээ нэг төрлийн цагаан, хар, улаан, шар, цэнхэр, алаг өнгөтэй
байна. Цагаан, хар өд холилдон ургаснаас алаг өнгө бий болно. Бас хөндлөн
судалтай, толбон, цэгэн хээтэй гэх мэт олон янзын өд тохиолдох нь элбэг.
Өдлөлтийн өнгө, хэлбэрээр нь зарим зүйлийн шувууны хүйсийг тодорхрйлж
болно. Өнгөт өдтэй үүлдрийн эр шувууных эмэгчингийнхээсээ илүү их тод
будагдсан байдаг.
Азарган тахианд туг, дэл маягийн, цацгт хяруулд багц өд чээж хавьд нь
байдаг. Өдөн бүрхүүл бий болж байгаа үед шим тэжээл их зарцуулах учир өсвөр
шувууны өсөлт удааширна.

3. Өдөн бүрхүүлйн солигдлыг гуужилт гэнэ. Гуужилтыг өсвөр шувууны,
үечилсэн гэж хоѐр хувааж болно. Өсвөр шувууны гуужилт зүйлээс шалтгаалан янз
бүрийн хугацаанд явагдана. Тахианы дэгдээхийнийх 30 – 45 хоногтой эхлэн 6 сар
хүрэх үед дуусдаг бол усны шувууных хожуу эхлэн эрт дуусч богино хугацаанд
явагдана. Тухайлбал 60 – 70 хоногтойгоос эхлэн 2 – 3 сарын дараа дуусна.
Байгалийн нөхцөлд маллаж байгаа нас гүйцсэн шувууны гуужилт жилийн
улиралтай холбоотой зуны сүүл, намар явагдана. Харин байранд торон
маллагаатай шувууных өндөглөлтийн сүүлээр явагдана. Сайн өндөглөгч 15 – 20
хоногт гууждаг бол муу өндөглөгч удаан гуужна. Ашиг шимийн нэгдүгээр үеийн
төгсгөлөөр өндөглөх чадвар 30 – 40% хүртэл буурах үеэс буюу өндөгний
чиглэлийн тахиаг 16 – 17 сартай, махны чиглэлийн тахианд 14 – 15 сартай үед гол
төлөв зориудын гуужуулалтыг хийнэ. Гуужилтын дараа ашиг шимийн хоѐрдугаар
үе эхлэн өндөгний чиглэлийн тахианд 6 – 8 сар, махны чиглэлийн тахианд 5 – 6
сар үргэлжилнэ. Шаардлага гарсан үед ашиг шимийн хоѐрдугаар үеийн төгсгөлөөр
хоѐрдахь удаа дахин гуужуулж болно. Ийм аргаар шувууг 28 – 34 сар ашиглаж
болно.
Тахиа гуужих үеийн дэвүүр өдний солигдолт.
а. Гуужаагүй үе.
б. 2 өд солигдсон.
в. 4 өд солигдсон.
г. 10 өднөөс 9 солигдсон,
х. Зааглах өд.
Зориудын гуужуулалтыг зоотехникийн, химйин аргаар болон даавар
хэрэглэн идэвхжүүлж болно. Зоотехникийн арга нь шувууны тэжээллэг, арчилгааг
эрс өөрчлөлт стрессийн байдалд оруулан өндөглөлтийг зогсооно. Тэгээд
өндөглөлт зогссоны дараа гуужилтын эхээр сайн тэжээж эхлэн гэрлийн хугацааг
уртасгана.

4. Дааврын арга нь прогестерон, тироксин хэрэглэхэд үндэслэсэн байна.
Даавруудаас прогестероны бэлдмэл нэг толгойд 30 – 40 мг булчинд тарих арга
хамгийн үр дүтэй гэж үздэг. Прогестероны бэлдмэл тарих үед шувууны тэжээллэг,
усалгааг өөрчлөхгүй, өдрийн гэрэлтүүлгийг 8 цаг хүртэл багасгана. Энэ дэглэмийг
30 хоног барьж дараа нь гэрлийн үргэлжлэх хугацааг уртасгана.
Хөдөлгөөний эрхтэн.
Хөдөлгөөний эрхтэн систем тулгуурын, хамгаалалтын, биеийг хөдөлгөх
шилжүүлэх үүрэг гүйцэтгэнэ. Араг яс биеийн тулгуур болж түүний хэлбэрийг
хангаж байдаг. Араг ясыг хөдөлгөөний эрхтний идэвхгүй хэсэгт оруулна. Энэ нь
дотор эрхтэн, тархи, нугасыг тааламжгүй хүчин зүйлсийн нөлөөнөөс хамгаалдаг.
Шувууны урд хөл далавч болон хувирсан, харин хойт хөл явах болон
тулгуурын үүрэг гүйцэтгэнэ.Шувууны жингийн 9-12% -ийг яс эзлнэ.Шувууны араг
яснд байх эрдэс бодисын хэмжээ зүйл,нас ,ашиг шимийн чиглэл, түвшин,тэжээллэг
арчилгааны нөхцөл зэргээс хамаарна.
Тахианы араг яс
1-Гавал, 2,3,4,-сарвуу, 5-Алганы яс, 6-хагдны үе, 7-залаа яс, 8-шууны яс,
9-хүзүүний нугалам, 10-атгаал, 11-нурууны нугалам, 12-дал, 13-ташаа яс,
14-төгсгөл сүүл, 15-сүүлний нугалам, 16-өгзөгний яс, 17-аарцагны яс, 18өвчүү сэртэн, 19-дунд чөмөг, 20-хавирга, 21-хэрээ яс, 22-эгэм, 23өвчүүний хяр, 24-тойг, 25,26-өвчүүний сэртэн, 27-шагайт, 28-шилбэ, 2930-сарвуу.
Шувууны араг яс голын,захын гэж байна.Голын ясыг толгойн их биений гэж
ялгана.Толгойн араг яс биеийн бусад хэсэгтэй харьцуулахад их биш. Хүзүүний
хэсэг 9-23 нугаламтай, нугалмын тоо, хэлбэрээс хүзүүний урт, хэлбэр хамаарна.
Тахианы хүзүүний хэсэг 7, усны шувууынх 9 нугаламтай. Чээжний 2-5-р нугалам
хоорндоо нийлсэн, сүүлчийнх нь харцага, аарцагны хэсэгтэйгээ байна. Эхний
хоѐроос бусад хавирганы нэг тал өвчүүтэйгээ нөгөө тал нь нурууны нугалмдтай
нийлсэн байна. Шувууны өвчүүний яс маш сайн хөгжсөн, гадна гадаргуу дээрээ

5. тод мэдэгдэх хянган яс ургасан байна. Харцага хондлойн хэсэг 11-14 нугалмаас
тогтоно. Энэ нугалмууд нурууны сүүлчийн нугалам, сүүлний нугалмуудын хооронд
байрлан аарцгийн хэсгийг үүсгэнэ. Сүүлний хэсгийн яс нь тахианых 5-6 нугас,
галууных 7-8 хоорондоо чөлөөтэй холбогдсон нугаламтай байна. Сүүлний хамгийн
үед 4-6 дахь нугалам нийлсний улмаас үүснэ. Энд залуур өд бэхлэгдэнэ.
Шувууны мөрний хэсэг сайн хөгжсөн байна. Энд дал, хэрээ яс, эгэмний яс
багтана. Энэ хэсэгт атгаал, богтос, залаа, хагд, алга, хагжөөгүй хурууны гурван
ясхан байна. Энэ яснууд далавчийг бүрдүүлнэ.
Шувууны аарцагны хэсгийн яснууд хоорондоо холбогдоогүй байдаг нь
шувууг өндөглөх үед хөдөглөх өндөглөлтийг хөнгөвчлөх боломж олгодог. Энэ
хэсэгт дунд чөмөг, шагайт, хос шилбэ, дөрвөн хуруу орно. Хурууны үзүүр бүзт хумс
байна. Ихэнх үүлдрийн тахиа таван хуруутай, тавдахь нь нэгдүгээр хуруутай ижил
хойшоо эргэсэн байна.
Тэжээл боловсруулах эрхтэн.
Шувууны тэжээл боловсруулах эрхтэнд амны хөндий, залгиур, улаан
хоолой, гүеэ, булчирхайт болон булчинт ходоод, нарийн гэдэс, мухар олгой,
шулуун гэдэс, хам сүв орно.
Тэжээл боловсруулах эрхтний
дагуу бараг бүх хэсгүүдэд фермент
ялгаруулдаг булчирхайнууд байдаг. Энэ булчирхайнуудаас ялгардаг шүүрлийн
нөлөөгөөр протеин, тослог, нүүрс-ус бие махбодод хялбар шингэх энгийн бодисууд
болон задарна.
Шувуу тэжээлийг ямарч байдлаас залгих чадвартай. Энэ чанарыг хэл,
тагнайд байдаг амны хөндий рүү үзүүр нь чиглэсэн эвэрлэг шүдэнцэр нөхцөлдүүлж
өгнө. Шувуунд хацар, жавьж байхгүйгээс ус амны хөндийд тогтохгүй учир
толгойгоо дээш өргөж уудаг.
Шувууны амны хөндийд шүд, бас уруул байхгүй эвэрлэг хошуу байна.
Тахиа, цацагт хяруулын эвэрлэг хошуу богино, хурц үзүүртэй байхад усны
шувууынх урт, хавтгай байна. Тахианы эвэртэг хошуу хатуу тэжээлийг наалдуулах,

6. усны шувууд усыг шүүх зохицолдолгоотой байдаг. Шувууны амны хөндий залгиурт
шилжихдээ ямар нэг зааг байхгүй. Амны хөнди, залгиур руу шүлсний булчирхайн
урсгуур нээгдсэн байна. Энэ нь муцин болон птиалин ферментээс тогтсон сул
шүлтлэг шингэн шүлсийг амны хөндийд орох зам болно. Муцинээр чийглэгдсэн
тэжээл улаан хоолойгоор дамжин өнгөрөхөд хялбар. Птиалин фермент цардуулыг
задлан чихэр болгоно. Шүлс рефлексийн замаар их хэмжээтэй ялгарах боловч
түүнд байгаа фермент өчүүхэн бага байна.
Шувууны хоол боловсруулах эрхтэн систэм.
1. Ам,
2. Улаан хоолой,
3. Гүеэ,
4. Булчирхайт ходоод,
5. Булчинт ходоод,
6. Арван хоѐр хуруу гэдэс,
7. Нойр булчирхай,
8. Элэг,
9. Цөс,
10. Дэлүү,
11. Нарийн гэдэс,
12. Мухар олгой,
13. Бүдүүн гэдэс,
14. Хам сүв,
Амьсгалын эрхтэн.
Энд хамрын хөндий, дээд, доод төвөнх, цагаан мөгөөрсөн хоолой, уушги, хийт
цуухнууд орно.
Шувууны хамрын хөндий богинохон, хошууны дээд талд байрлана. Тахианы
хамрын нүх зууван байхад усны шувууных завсар маягтай байна. Хамрын нүхнээс
механик хольцоос цэвэрлэгдсэн бүлээн агаар төвөнх рүү орно. Төвөнхөөс агаар
цагаан мөгөөрсөн хоолойгоор дамжин уушгинд очно.

7. Шувууны амьсгалын эрхтэн.