1. Ургамлын эд, түүний ангилал
Бүрэлдүүлэгч бабүрхүүл эд
Лекц 3

2. • Орчин ед б тэц, йлү ү ү
ажиллагаагаараа р хоорондооөө
ялгарч байгаа б лэг эс дийнү үү
нийлбэрийг ЭД гэнэ.
• Ургамлын эдийг сгэж байгааүү
эс д р хоорондоо пектин гэдэгүү өө
уурган бодисоор гагнагдаж
наалдсан байдаг ба амьдралын
явцад энэ бодис уусаж алга болдог
б г д ийнх эс д салахө өө үү үү
зэгдлийг МАЦЕРАЦИ гэнэ.ү

3. • Олон эст доод ургамлын эс дүү
морфологи йл ажиллагааны хувьдү
бараг адилхан нэг хэвийн эсээс
тогтоно.
• Доод ургамлын бие нь 2-3 хэлбэрийн
эсээс б рэлдэнэ. Харин дээдү
ургамлын бие 70 гаруй т рлийн эсээсө
тогтдог. Энэ эс д нь амьдралын йлүү ү
ажиллагаандаа зохицож дээд
ургамлын эрхтнийг / ндэс, иш, навч/ү
сгэдэг.үү
• Ургамлын эд нь т ний с лт, гадаадүү ө ө
орчны н хцл с шалтгааланө өө
рчл гд ж байдаг.өө ө ө

4. • Олон эст доод ургамлын эс дүү
морфологи йл ажиллагааны хувьдү
бараг адилхан нэг хэвийн эсээс
тогтоно. Доод ургамлын бие нь 2-3
хэлбэрийн эсээс б рэлдэнэ. Харинү
дээд ургамлын бие 70 гаруй
т рлийн эсээс тогтдог. Энэ эс д ньө үү
амьдралын йл ажиллагаандааү
зохицож дээд ургамлын эрхтнийг
/ ндэс, иш, навч/ сгэдэг.ү үү
• Ургамлын эд нь т ний с лт,үү ө ө
гадаад орчны н хцл с шалтгааланө өө
рчл гд ж байдаг. Ургамлынөө ө ө
эдийг 1982 онд Оросын эрдэмтэн
В.Г.Хржановский 6 ндсэн системү
болгон ангилсан.

5. Эдгээр эдүүдийн
Дотор төрүүлэх
эд онцгой байр
суурь эзэлдэг.
Түүний
ялгаваржилтын
үр дүнд бусад
эд үүснэ.
Төрүүлэх эдүүдээс
үүсэлтэй бусад эд
/бүрхүүл,
тулгуур, үндсэн,
дамжуулах/-үүдийг
тогтмол эд
гэнэ.

6. Бүрэлдүүлэгч буюу төрүүлэх эдийн систем
/меристем/
• Аливаа ургамал үр тогтолтоос үүссэн
ганц эсээс үүсэх бөгөөд тэр ганц эс нь
хэд хэд дахин хуваагдаж үржсэний эцэст
тоо томшгүй олон эсүүд үүсдэг. Эдгээр
эсүүд цаашдаа ялгаран хөгжиж тус
тусдаа үүрэг үйл ажиллагаа бүхий
эдүүдийг үүсгэнэ.

7. • Өсөж томорсон ургамлын аль нэг хэсэгт урт
удаан хугацаагаар хуваагдах чадвартай, гөлгөр
нимгэн хальстай жижиг хэмжээтэй бүлэг эсүүд
үлдсэн байдаг. Эдгээр эсүүдийн бөөгнөрлийг
бүрэлдүүлэгч буюу төрүүлэх эд /меристем/
гэнэ. Меристемийн эсүүд нь ихэнхдээ паренхим
хааяа прозенхим эсүүд байна.
• Меристем нь ургамлын аль хэсэгт байрлаж
байгаагаас хамаарч бүрхүүл, дамжуулах, үндсэн
эд болж хувирна. Эсийн хуваагдал ямагт
эрчимтэй явагдаж шинэ эдүүдийг үүсгэх нь
бүрэлдүүлэгч эдийн гол үүрэг юм. Меристемд
ургамлын шинэ эрхтнүүд /навч, цэцэг, мөчир/
агуулагдаж байна . Меристем эдийн үйл
ажиллагаагаар зөвхөн өсөлт төдийгүй хөгжил
явагдана.

10. Анхдагч бүрэлдүүлэгч эд
/промеристем/
• Анхдагч бүрэлдүүлэгч эд нь өөрийн хөгжлийг үр тогтсон
өндгөн эс зиготоос эхэлнэ.
• Зиготын хөгжлийн хэд хэдэн дараалсан хуваагдлын үр
дүнд бөмбөлөг хэлбэрийн паренхим бие үүснэ.
• Үүнийг хөвдрөлийн өмнөх бие гэнэ.
• Эндээс хөврөлийн бие, ирээдүйн ургамлын бүх эрхтэн
үүснэ.
• Бие гүйцсэн ургамлын тодорхой хэсгүүдэд /үндэс, иш,
тэдгээрийн салаа мөчрийн үзүүрт/ меристем үлдэж
хоцордог үүнийг өсөлтийн цэг гэнэ.

11. Хоёрдогч бүрэлдүүлэгч эд
/меристем/
• Хоёрдогч меристем бие гүйцсэн ургамлын ямар
нэгэн тогтмол эдээс үүснэ.
• Ихэнх нь үндсэн паренхимээс, хааяа гадаргуун
хэсгээс үүснэ.
• Хоёрдогч меристемийн үйл ажиллагаагаар
ургамлын хэлбэр хэмжээ нэмэгдэнэ харин шинэ
эрхтэн үүсэхгүй.

13. Оройн меристем /апикаль/
• Оройн меристем ямагт анхдагч байх ба үндэс,
ишний үзүүр хэсэгт байрладаг.
• Ургамлын энэ хэсгийг өсөлтийн цэг- ургах
шовгор гэнэ.
• Түүний эсүүдээс иш, үндэсний дамжуулах эд
үүснэ.

14. Үе зайдамын меристем /интеркаляр/
• Энэ нь анхдагч меристем бөгөөд
ургамлын янз бүрийн хэсэгт байрлана.
• Үетэн ургамлын үе зайдамд ямагт
байршиж ишийг уртасгана.
• Мөн залуу ургаж байгаа навчны суурь,
ургаж байгаа цэцэгийн бүх эрхтнүүдэд
байрлана.
• Оройн ба үений меристем гарал үүсэл
нэгтэй.

15. Хажуугийн меристем /латераль/
• Энэ нь анхдагч ба 2-гч байна.
• Анхдагч хажуугийн меристем нь прокамби,
перицикл бөгөөд оройн меристемийн шууд
үргэлжлэл юм.
• Прокамби нь битүү цагираг юм уу тусгай
багц хэлбэрээр ишний гадаргууд паралель
байрлана. Иймээс хажуугийн гэж нэрлэгдэх
болсон.
• Хажуугийн 2-гч меристем болох камбии нь
феллоген /илчүүжсэн камбии/ юм.
• Камбий эсүүд нь цаашдын үйл
ажиллагаагаараа дамжуулах эдийг үүсгэнэ.

16. Бүрхүүд эд
• Бүрхүүл эд нь ургамлын биеийг хучиж байрладаг
бөгөөд амьдралын туршид оршиж тодорхой
хугацаанд өөрчлөгдөж байдаг.
• Бүрхүүл эд нь ургамлын дотоод хэсгийг халуун
хүйтний хэлбэлзэл, усны хэт ууршилт, механик
гэмтэл, халалт, өвчин үүсгэгч зэрэг гадаад
орчны тохиромжгүй нөхцлөөс хамгаалах
үүрэгтэй.
• Бүрхүүл эдийг үүсгэх эсүүд нь бие биетэйгээ
маш нягт шахцалдан байрласан байдаг учир ус,
агаарыг нэвтрүүлдэггүй.

17. ,Бүрхүүд эдийг гарал үүсэл
,гүйцэтгэх үүрэг
эсийн бүтэц хэлбэрээр нь
Анхдагч /эпидермис/
Хоёрдогч /перидерм/
Гуравдагч /ритид/

18. Анхдагч бүрхүүл эд /эпидермис/
• Эпидермис нь анхдагч, оройн меристемээс
үүсэлтэй.
• Энэ нь нимгэн ханатай, хоорондоо нягт
наалдсан зууван, олон талт, дөрвөлжин
хэлбэртэй ихэвчлэн дан хааяа хэд хэдэн
эгнээ амьд эсүүдээс тогтоно.
• Эпидерм нь нэг наст ургамалд амьдралынх
нь бүх хугацаанд хадгалагдана. Харин олон
наст ургамалд эхний 3 сар буюу намар
хүртэл эпидерм байгаад дараа нь үхэж
хоёрдогч бүрхүүл эд перидермээр
солигдоно.

20. Кутикул Хуурай цаг агаар, хөрс бүхий гзар ургадаг ургамлын навчны
эпидермийн эсийн гадна талд өнгөгүй, нимгэн, эст бүтэцгүй хальс бий
болдгийг кутикулын давхраа гэнэ.
Кутикулын давхраа нь ус, агаарыг нэвтрүүлдэггүй тул их хэмжээний
усны ууршилт, халалтаас ургамлыг хамгаална.
Лав
өнгөр
Байцаа, нарс, цахилдагийн навчинд байх цайвар өнгийн түрхэцийг лав
өнгөр гэдэг бөгөөд энэ нь кутикултай адил үүрэг гүйцэтгэнэ.
Халуун бүсийн ургамалд өнгөрийн үе давхраа хэд хэдэн мм хүрч
зузаарна.
Үсэнцэр
/трихом/
Ихэнх ургамлын иш, навчны эпидермийн гадна тал үсээр хучигдсан
байдаг. Үсэнцэр (трихом) бол эпидермийн эсийн гадна талын хана
гадагш цүлхийснээс үүсэж бий болдог.
Үсэнцэрийн хэлбэр хэмжээ тун олон янз.
Навчны
амсар
(Стома )
Ургамлын бие гадна талаараа ус, агаарыг нэвтрүүлдэггүй кутикул, лав
өнгөрөөр хучигдсан байх боловч гадаад орчинтой харьцах амсар
хэмээх өвөрмөц бүтэцтэй жижиг сүвтэй байдаг. Энэ амсраар ургамал
гадаад орчинтой харьцаж хийн ба усан солилцоог явуулдаг. Амсар нь
навчны эпидермд ихэвчлэн байрладаг. Амсар нь хагас сар хэлбрийн 2
хаагч эсээс тогтоно.

21. Трихом Амсар

22. Эпиблем
• Үндэсний бүрхүүл эд бөгөөд
эпидермтэй бүтцийн хувьд төстэй.
Эпиблем нь хөрснөөс ус болон түүнд
ууссан эрдэс бодисыг ургамлын бусад
эрхтэнд хүргэх үүрэгтэй. Эпиблем нь ус
дамжуулахад зохицсон үсэнцэр
хэлбэртэй болсон байдаг.

25. Хоёрдогч
бүрхүүл эд
/перидерм/
Фелло-
ген
Перидермийн үүсэл нь илчүүжсэн
камбий /феллоген/-н хөгжилтэй
холбоотой.
Феллоген нь тангентал чиглэлээр
хуваагдаж паренхим эсүүдийг үүсгэнэ.
Илчүүний
энэ 3 эд
/илчүүж-
сэн
камбий,
илчүүний
хальс,
илчүү/
нэгдэж
нийлмэл
бүрхүүл
эд болох
перидерм-
ийг
үүсгэнэ.
Феллем Феллогенийн шинэ эсүүд гадагшлах
тутам суберин хэмээх бодисыг өөртөө
шингээн хурдан илчүүжиж, мөхсөн эд
болох илчүү буюу феллемийг үүсгэнэ.
Фелло-
дерм
Феллогенийн дотор талд амьд үлдсэн
хлорофиллийн мөхлөг бүхий 2-3 эгнээ
зузаан ханатай эсүүдийг илчүүний хальс
буюу феллодерм гэнэ.

26. Гуравдагч бүрхүүл эд /холтос-ритид/
• Холтос нь 2-догч бүрхүүл эдээс үүсэж бий
болдог.
• Холтос нь ургамлын газрын дээрх ба доорх
эрхтэнг хучдаг илчүү, феллодермийн үхсэн
хэсэг юм.
• Ургамлын эрхтний гадаргад байгаа бүх үхсэн
эдүүдийг нийтэд нь 3-дагч бүрхүүл эд буюу
хатуу холтос гэнэ.
• Холтос нь бусад бүрхүүл эдийн адил ургамлыг
хамгаалах ач холбогдолтой.