1. Биологи 8-р анги
Сэдэв: Амьтны эрхтний тогтолцоо
Нэг эстэн Мөөг
Амьд
Эгэл бие Ургамал
бөөмтөн
Амьтан
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

2. Биологи 8-р анги
Өмнөх хичээлийн даалгавар
1. Жимсний чанамал, шүүс бэлтгэж хэрэглэх.
2. Жимсүүдийн нэрийг бичиж ангилах.
3. Ямар жимсэнд С амин дэм хадгалагддаг вэ?
Жимсний ангилал
Жимс
Шүүслэг Хуурай
Жимсгэнэ Яст жимс Нээгддэг Нээгддэггүй
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

3. Биологи 8-р анги
С амин дэмээр баялаг жимсүүд
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

4. Биологи 8-р анги
Амьд биеийн бүрхүүл
Кутикул- Арьс гэсэн латин үгнээс гаралтай үг. Биеийн хамгийн гадна талын
эсүүдээс үүсэлтэй биеийн бүрхүүл юм.
Дун бүрхүүл-Шохойлог бодисоос тогтсон бат бөх бүрхүүл, хүнд байдаг учраас ийм
бүрхүүлтэй амьтад нь голдуу хөдөлгөөн багатай амьдралд зохицсон
байдаг.
Хитин- Үет хөлтөн болох хавч хэлбэртэн шавж хэлбэртэн зэрэг нь ийм бүрхүүлтэй
бөгөөд тэдгээрийн арьсны эсээс ялгарах хитин хэмээх уургийн бодисоос
тогтох учраас бөх бат хөнгөн байдаг.
Арьсан бүрхүүл – Сээр нуруутан амьтад ийм бүрхүүлтэй. Загасны арьс нимгэн бие
биеэ дэрлэн тогтсон хайрсаар бүрхэгдсэн байдаг. Арьсны булчирхай сайн
хөгжсөн ба түүнээс ялгарах зууралдамхай салсны тусламжтайгаар усанд
чөлөөтэй хөдлөх боломжтой. Хоѐр нутагтан нь хайрсгүй нимгэн арьстай,
булчирхай ихтэй учир ялгарсан шүүрлийн үр дүнд арьс нь чийглэг байна.
Мөлхөгчид эвэрлэг хайрс бүхий зузаан арьстай. Арьсны булчирхайгүй учир
бие нь хуурай, арьсаар амьсгалахгүй дан уушгаар амьсгална. Хайрс нь
өсөлтөнд нь саад болдог учир зуны улиралд хэд хэдэн удаа гууждаг
байна.Шувуу өд сөдөөр бүрхмэл нимгэн арьстай. Арьсандаа булчирхай
багатай, сүүлнийхээ угт тосны булчирхайтай, үүгээрээ өд сөдөө тосолдог,
ялангуяа усны шувуудад энэ нь сайн хөгжсөн. Сүүн тэжээлтэн нь өтгөн
сахлаг үс ноос бүхий зузаан арьстай. Арьсанд нь хөлс, тосны булчирхайтай.
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

5. Биологи 8-р анги
Сүүгээр бойжигчдын арьсны бүтэц
Амьд биеийн бүрхүүлийн үүрэг
 Биеийг хучиж бүрхэх
 Хамгаалах
 Бодисын солилцоо явуулах
 Тулгуурын
Амьд биеийн тулгуур
 Амьтад яагаад олон янзын хэлбэр дүрстэй байдаг вэ?
 Хэлбэр дүрсээ өөрчилдөггүйн учир юу вэ?
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

6. Биологи 8-р анги
Амьд биеийн тулгуур
Ихэнх хясаа, хавч, шавжны тулгуур нь тус
амьтадыг гадна талаас нь хуяг, дуулга мэт
бүрхэнэ.Эдгээр нь хясаанд хавтас,
шавжинд зөөлөн боловч бөх хитин бүрхүүл
хэлбэрээр оршино.
Загасны хэлхээ яс
Загасны толгойн яс нь сээр нуруутайгаа хөдөлгөөнгүй бэхлэгдсэн, сээр нурууны яс
нь олон тооны нугалмаас тогтоно. Хэлхээ ясыг үндсэнд нь эх биеийн ба сүүлийн
гэж хоѐр хуваана.
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

7. Биологи 8-р анги
Мэлхийний хэлхээ яс
Хоѐр нутагтнаас эхлээд хүзүү бий болно.
Мэлхий хүзүүний ганц нугаламтай учир
гаднаас нь хархад хүзүүгүй юм шиг
харагдана.Мэлхий хавирганы ясгүй.
Могойн хэлхээ яс
Мөлхөгчидийн сээр нуурууны яс олон нуламтай, жишээ нь янз бүрийн могойн сээр
нуруу 131-435 хүртэл нугаламтай байдаг.Мөлхөгчдөөс эхлэн хавирганы ястай
болсон.
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

8. Биологи 8-р анги
Шувууны хэлхээ яс
Шувууны хэлхээ яс нь хэд хэдэн
онцлогтой. Яс нь тун нимгэн, хөнгөн,
голдоо хийтэй байдаг зэрэг нь нисхэд
зохиолдсон шинж юм. Толгой нь
хүзүүтэй дагзны нэг төвгөрөөр үелсэн
учир их уян хөдөлгөөнтэй, толгойгоо
хагас эргүүлж чадна. Нисэхэд
зохилдсон хянга ястай болсон.
Сүүн тэжээлтний хэлхээ яс
Сүүн тэжээлтний хэлхээ ясыг толгойн, их биеийн,
мөчдийн гэж 3 хуваана. Сүүгээр бойжигч бүх амьтад
тухайлбал урт хүзүүтэй анааш, аварга том халим,
адгийн жаахан хулгана, хүн бүгдээрээ адилхан,
хүзүүний 7-н нугаламтай байдаг.
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

9. Биологи 8-р анги
Дасгал ажил
 Толгойгоо эргүүлэн ардаа байгаа зүйлийг харахыг оролд.
 Болохгүй байна уу? Яагаад?
Дүгнэлт
 Амьд биеийн бүрхүүл нь хамгаалах, бодисын солилцоо явуулах үүрэгтэй.
 Амьд биеийн тулгуурыг гадаад ба дотоод гэж ангилдаг.
 Амьд биеийн хэлбэр дүрс нь тулгуур эрхтний тогтолцооны бүтэц онцлогоос
шалтгаалдаг.
Зөв баталгааг олоорой
1. Кутикул ба хитин нь амьтны бүрхүүл болохоос гадна биеийн тулгуур болно.
2. Загас нь ясан хайрс бүхий нимгэн арьстай.
3. Хянга яс шувуунаас бусад амьтанд бий.
4. Мэлхий дагзны хоѐр төвгөртэй учир толгойгоо эргүүлэн 3600 – аар харж
чадна.
5. Араг ясыг толгойн, их биеийн, мөчдийн гэж ангилдаг.
Гэрийн даалгавар 1 мэдээлэл бэлтгэх
Нэг эстний бүрхүүл ямар үүрэгтэй вэ?
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш

10. Биологи 8-р анги
Гэрийн даалгавар 2 харьцуулалт хийх
 Зургийг ажиглаад сээр нуруутан амьтдын араг ясны тогтолцооны төсөөтэй
ба ялгаатай талыг тодорхойлж бич.
Гэрийн даалгавар 3 мэдлэгээ шалгах
1. Арьсан бүрхүүлийн үүрэг юу вэ?
2. Нугалмайтан амьтдын арьс хоорондоо ямар ялгаатай байдаг вэ?
3. Загасны биеийн хажуугийн шугам нь ямар үүрэгтэй вэ?
4. Шувуу толгойгоо эргүүлэн ардаа байгаа зүйлийг харж чаддаг байхад хүн
яагаад чаддаггүй вэ?
5. Могойн хэлхээ ясны онцлог нь юу вэ?
Ашиглах материал
 “Биологи 2”, АDMON ХХК сурах бичгийн 71 – 74 хуудас.
 “Биологи 2”, Мөнхийн үсэг ХХК сурах бичгийн 63 – 65, мөн 78 – 82 хуудас.
31-р сургуулийн багш Л.Пүрэвдаш