Παναγιώτης-Κονδύλης-Θεωρία-του-Πολέμο

1. ‹
ΠΑΝΑΠΩΤΗΣ ΚΟΝΔΥΛΗΣ
ΣΘεοι>ιΑ τογ ΠοΛεΜον
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΛ| ΠΟΛ|Τ||(Η
ΠΟΛΕΜΟΣ, Ο|ΚΟΝΟΜ|Α ΚΑ| ΚΟ|ΝΟΝ|Α
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΤ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ο ΘΕΡΜΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ
ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΤΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ο
Τιτουικκ ειοωοοι­ικκ
ΠΟ
ῆη̨̃ἔ·
92

2. ΘΕΩΡΙΑ ΤοΥ ΠοΛΒΜοΥ

3. Τὐσλος πρωτοτύπου:
ΡΑΝΑΙΟΤΙΒ ΚΟΝΒΥΕΙ8
ΤΗΒοι‹ιε οεο Κκ1ΕοΕ:ε.
ΟιΑυεΒΜΤΖ, ΜΑΕΧ, ΕΝοειε, ΕΕΝΙΝ
ΚΙΘΗ­Οοτὶει
Στουτγάρδη 4988
1εΒΝ οδο­31ο­2 23­7
© Γιά την ἑλληνικη γλώσσα: 1998
Π. Κονδύλης Θ 'Εκδόσεις Θεμέλιο
Σόλωνος 84, τηλ. 36 08 180

4. ΠΑΝΑΓΠἩἹΠΙΚΟΝΔΪΛΗΣ
ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ν ΠΟΛΕΜΟΣ) ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ν Ο ΘΕΡΜΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΤΑ
ΤΟΝ ΨΤΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ Ν ΕΛΛΗΝΟΤΟΪΡΚΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
κ %
β έκδοση
ΘΕΜΕΛΙΟ
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ·

5. ων
Η
βοὴ/οἔ ±·ω „ Δ Έ
Ἐκ μῇἶ ὔὡ ­
Βιβλ
..­σε . Ξ. Ή·
ι, τε:ε±εἔ > ” ¬' _ `
Ώ Ο Η '· Δ­ Μ
±¬ε=;­:ε ± ·· ε ··­
`ι̃®­Ιἴε ι > > · '
ἕΰ
9
„ 4 ΡΙ νη ε ›' χ.“;;5 ‹ Ἡ
: 4); ..Ϊ­Ι ὶι̃ α̨ῇἔ=ΐἶ`#°” Ως!­=;”<·­Η Ἡ/_ω·$ι̃
< Θ ­,· ..Μ ¬ .,Ἡ› Ἀἔ
.Ι ιι. _ ι_« 4; Γ
Με ¬ ..
Ἱ
. ς . ¿.α:ἔ§ἔ'
ῇ ψ ζ !.β®ἔἕ
Ψ.
ἔν ­ ι; βιἴξἔἔἔ ξΦἦεἕἔ:
Μω ἰ_
Η Ἡ­ἶὶν εν .ζἑ­Η
.?›ῖΖ›.®§ Ψζ
­· .”.±4¥Μω".».±»
#5

6. ΠΗΡΙΗΧΟΜΗΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9­ ΙΟ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ Ι Ι­Ι7
93
3
4
Ο
Ο
ΙΙ
/Ο κκ
ΙΙΙ
Ιν
Ι
2
3
4
5
Θ.
Μ
νΙ
Ι
2
3
4.
ιο
ΙΔΙΟ
ΙΞΙ
ΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: ΟΣΑΠΒΕΙΝΙΤΖ Ι9­Ι Ι9
ΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ Ι9
«ΑΜΙΤΗΣ» ΚΑΙ «ΠΡΑΤΙνΙΑΤΙΚΟΣ›› ΠΟΑΗΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΟΙΙΤΙΚΗ ΤΗΣ
ΑΝΟΡΟΗΟΑΟΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΑΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΙ ΠΟΑΙΤΙΣΜΟΤ ΣΤ
. ΠΟΑΗΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΑΙΤΙΚΗ 'Η ΒΙΑ ΚΑΙ ΙΣΚΤΣ 39
Ο ΔΡΟΜΟΣ ΙΙΡΟΣ ΤΗ ΣΙΝΟΗΣΗ 62
Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΘΗΩΡΗΣΗ ΚΑΙ Η ΠΡΑΞΗΟΑΟΤΙΑ 78
Η ΜΗΟΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΦΙΑΟΣΟΦΙΑ ΙΙΙ
ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ Α: «ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ» ΚΑΙ «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ» 121­134
ΙΙΑΡΗΚΗΑΣΗ Η: ΙΙΟΑΗΜΟΣ ΗΚΜΗΔΗΝΙΣΗΟΣ, ΟΑΟΚΑΗΡΟΤΙΚΟΣ
ΙΙΟΑΗΜΟΣ, ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΙΙΟΑΗΜΟΣ Ι35­ΙΟ7
ΠΟΛΕΜΟΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΜΑΚΧ ΚΑΙ ΕΝΟΕΕΞ ΙΟ9­2θ3
ΓΟΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ ΙΘ9
ΤΟ ΚΟΙΝΟΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΑΙΣΙΟ ΤΟΙ ΠΟΑΗΜΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΣΚΗΣΟΙΣ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΑΙΤΙΚΗΣ ΙΣΚΤΟΣ Ι75
Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΤΟΤ ΛΗΙΤΟΙΤΤΙΚΣ Σογ
ΠΟΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 2 27
ΣΤΡΑΤΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΗ 239
ΑΝΤΑΡΤΟΙΙΟΑΗΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΑΙΤΟΦΤΑΑΚΗ 249
ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ Γ: ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ­ΛΕΝΙΝΙΣΤΙΚΗ
ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Σθη̨̃­27Ι
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ: ΛΕΝΙΝ 273­3Ιθ
. ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ 2 78
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΑΗΜΟΣ ΑΗ ΛΗΝΙΝ ΚΑΙ ΟΙ.ΑΙΙεΗννΙΤΖ 276
ΛΗΙΤΟΙΡΤΙΑ ΚΑΙ ΤΙΙΙΟΑΟΤΙΑ ΤΟΙ ΠΟΑΣΜΟΙ 292
ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΗ Βοῦ

7. 8 ΤΙΚΡΙΚΧΩΜΣΝΑ
νΙΙ. ΙΙΑΡΡΚΡΑΣΡΙ Δ; Το ΣΩΒΙΡΤΙΚΩ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩ ΔΩΡΜΑ ΒΙ7­34ο
νΙΙΙ. Ο ΘΕΡΜΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ ΜΙ­38ο
Ι. Η ΚΑΑΣΣΙΚΙΙ ΘΕΩΡΙΑ ΤοΙ ΠΩΑΡΜΩΤ ΚΑΙ ΙΙ «ΝΕΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΕΙΙΑΝΑΣΤΑΣΙΙ» ΜΙ
2. Η ΟΤΤΩΙΙΙΑ ΤοΤ ΑΜΙΤΩΤΣ ΤΡΚΝΩΑΩΤΙΚΩΤ ΠΩΑΕΜΩΤ 355
3. Η ΠΩΙΚΙΑΩΜΩΡΦΙΑ ΤΩΤ ΠΩΑΡΜΩΤ ΚΑΙ ΙΙ ΠΩΑΙΤΙΚΙΙ ΤΙΙΣ ΑΙΤΙΩΑΩΤΙΑ 365
ΙΧ. ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ: ΓΕΩΙΙΟΛΙΤΙΚΕΣ ΚΑΙ
ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΕΝΟΣ ΗΛΛΗΝΟΤΟΪΡΚΙΚΟΪ
ΠΟΛΕΜΟΥ' ΒΒΙ­ΑΙ Ι
ΤΙΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΑΝΑΦΕΡΩΜΡΝΩΝ ΡΡΤΩΝ ΙΙ3­423
ΙΝΡΡΧ ΝΩΜΙΝΙΙΝΙ 425­428
ΙΝΡΡΚ ΚΡΙΡΙΙΜ 429­435

8. ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τα μεγαλα πολεμολογικα σχεδιασματα, τα ὁποία έκτίθενται καί συζητούν­
ται σ' αὐτό τό βιβλίο, αν ίδωθου̃ν ὡς σύνολο μας δίνουν ένα ἐννοιολογικό
πλαίσιο αρκετα περιεκτικό καί έλαστικό, ὥστε να καθιστα̃ κατανοητές
βασικές απόψεις του̃ πολεμικού φαινομένου στήν ίστορική του πολυδια­
στατικότητα. 'Ελαχιστα κατανοήθηκε ὥς τώρα ό τρόπος, μέ τόν ὁποίο
Πίιιιιεειιιίιτ θεμελιώνει τή θεωρία του̃ πολέμου στήν ανθρωπολογία καί στή
φιλοσοφία του̃ πολιτισμοῦ, ὡστόσο ή θεμελίωση αὐτή αποτελεί έπιτευγμα
μόνιμης σημασίας καί αξίζει να συγκαταλεγεί στις σπουδαίες πολιτικές
συλλήψεις μέσα στήν παραδοση τών Θουκυδίδη, Μιιείτἱιιιιείίἰ καί Ηοίσϋεε· όχι
μόνο παρέχει τό κλειδί για τήν κατανόηση τών κεντρικών εννοιών, πού
φωτίζουν τήν υφή τοῦ πολέμου ἐν γένει, αλλα καί έναρμονίζεται πλήρως
μέ τίς στρατηγικές καί τακτικές αναλύσεις. Ὁ,τι ὀνομαζουμε σήμερα κοι­
νωνικοιστορική καί κοινωνιολογική θεώρηση, υπαρχει στόν δίαιιεειυἰίτ μό­
νον έμμεσα, δηλ. στις αντιλήψεις του για τή φιλοσοφία τού πολιτισμοῦ ή
στίς μαλλον σύντομες αναλύσεις του για τόν ίστορικό προσδιορισμό τών
διαφόρων μορφών του̃ πολέμου. Ἀκριβώς στή θεώρηση αύτή, πού δέν προ­
χώρησε περισσότερο στόν δίιιιιεειυίίτ, έγκειται ή ίσχυρή πλευρα τών πολε­
μολογικω̃ν προσπαθειών τών Μιιτκ καί Ξπἔείε. Ἡ έξαίρετη ίστορική τους
αίσθηση τούς έδωσε τή δυνατότητα να θέσουν, πανω στή βαση σχετικα
περιορισμένου υλικού, τα αποφασιστικα έρωτήματα ὡς πρός τή λειτουρ­
γία του̃ πολέμου καίτου̃ στρατού στις μεγαλύτερες καίμικρότερες τροπές
της ἱστορίας· η κλιμακα τών αξιόλογων διαπιστώσεων καί παρατηρήσεών
τους ἐκτείνεται από τή θεωρία της ίστορίας ίσαμε τήν κοινωνιολογία του̃
στρατού. Ἡ συμπεριληψη της πολεμολογίας του̃ Λένιν στήν ἔρευνα μας ἦταν,
παλι, εύλογη, ἄν σκεφθου̃με τή διπλή της αναφορα στούς πατέρεςτοῦ ἱστορι­
κου̃ ύλισμου̃ καί στόν δίιιιιεειιπιτ. "Ομως ίδιαίτερα ή αναλυση του̃ τρόπου, μέ
τόν όποίο ό Λένιν κατανόησε τόν Πιιιιεειυίιτ, προυποθέτει μιαν ὀρθήν κα­
τανόηση του̃ τελευταίου, για τοῦτο καί τα αντίστοιχα κεφαλαια τής έργα­
σίας μας συνδέονται μεταξύ τους λογικα καί όχι απλώς από τήν αποψη της
ἱστορίας τών ίδεών.
Οί ἐπαρεκβασειξἐδιασαφηνίζουν κατα πόσο ή έννοιολογία πού επεξερ­
γασθήκαμε είναι γόνιμη για τή θεωρητική σύλληψη συγκεκριμένων πολε­
μικων φαινομένων η συγχρονων στρατηγικών αντιλήψεων. Ὁ ίἶίιιιιεεωίττ δέν
είπε μοναχα ουσιώδη πραγματα για τή σχέση «στρατιωτικών» καί «πολι­

9. ιο ΠΡΟΛΟΓΟΣ
τικω̃ν» (ἄν καί οί συναφείς αντιλήψεις του ἀπέχουν πολύ άπό όσες του̃
άποδιδονται κατά κανόνα), άλλά καί μα̃ς έδωσε, μέσω τῆς ἔννοιας τῆς
«τριβής», έναν μιτο γιά νά βγου̃με άπό τή σύγχυση πού περιβάλλει ἔννοιες
όπως «πόλεμος έκμηδενίσεως», «όλοκληρωτικός πόλεμος» καί «ἀτομικός
πόλεμος». Ή τριτη παρέκβαση θυμίζει τις ἐγγενείς δυσκολίες του̃ ἱστορι­
κου̃ υλισμου̃ απέναντι στά φαινόμενα της ίσχύος καί της βιας, δυσκολίες
πού συζητούνται καί ἀπ' αφορμή τις συναφείς ἀποφάνσεις τω̃ν Μιιτκ και
Ξπἕείε. Καί τέλος ἡ ἀνάλυση του̃ σοβιετικου̃ στρατιωτικού δόγματος δεί­
χνει πόσο ζωντανή παρέμεινε ἡ πολεμολογική καί στρατηγική σκέψη πού
προήλθε ἀπό τόν δἰνιιιεειυιττ. Ἐδω̃ ἀφήσαμε στήν άκρη στρατιωτικούς συγ­
γραφείς όπως ό Μάο Τσέ Τούγκ, γιατί δέν παρουσίασαν μιά πρωτότυπη
θεωρία περί πολέμου, άλλά έγραψαν μόνο γιά τή στρατηγική καί τήν τα­
κτική του̃ άνταρτοπολέμου. Θά ἐξηγήσουμε άλλωστε τούς λόγους, γιά τούς
ὁποίους ­αντίθετα πρός μιά διαδεδομένη γνώμη­ είναι ἐσφαλμένο νά συν­
αγάγει κανεις τούς ἀνταρτοπολέμους του̃ αίώνα μας από τήν πολεμολογία
τω̃ν τεσσάρων πρωταγωνιστω̃ν αὐτοῦ του̃ βιβλίου.
Γιά νά διερευνηθου̃ν ίκανοποιητικά όλα αὐτά τά θέματα χρειάστηκε νά
ὑπεισέλθουμε σέ προβλήματα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους: τήν ἔννοια
καί τή σχέση ίσχύος καί βίας, τις προσπάθειες περιοδολόγησης τη̃ς ἰστο­
ρίας, τήν ἐξέλιξη της εύρωπαικῆς στρατιωτικής θεωρίας στήν ἐποχή 1870­
1914, τόν χαρακτήρα τω̃ν δύο Παγκοσμίων Πολέμων ή τή θέση τω̃ν στρα­
τιωτικω̃ν έντός τής κυρίαρχης σοβιετικής έλιτ. Ἡ γενική πολιτικη θεωρία, η
ἰστορια καίἠ κοινωνιολογία μποροῦν νά διαχωρισθου̃ν μονάχα μέσα στή
φαντασια ή στήν πρακτική μονομερω̃ς μορφωμένων πολιτικω̃ν έπιστημό­
νων, ίστορικω̃ν ή κοινωνιολόγων, όχι ὅμως κατά τή διαπραγμάτευση σημαν­
τικω̃ν ἐμπράγματων συναφειω̃ν. Ότι τά πάντα συναρτω̃νται μέ τά πάντα
κι ότι τά ἔσχατα καί γενικότερα ζητήματα έχουν χειροπιαστή ὑπόσταση
μονάχα μέσα σέ συγκεκριμένες ίστορικές καταστάσεις ­ αύτό άποτελεί
διαπίστωση πού μπορεί είτε νά ὁδηγήσει σέ μιά βαθύτερη κατανόηση είτε
νά σπείρει σύγχυση. Ὁ κατατοπισμένος άναγνώστης θά κρίνει ποιάν ἀπό
τις δύο του̃τες δυνατότητες πραγμάτωσε τό βιβλίο μας.
ν

10. ΠΡοΛοΓοΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ
Μεγάλο μέρος αύτού τού βιβλίου πραγματεύεται τις απόψεις τού Ματσε
καί τω̃ν μαρξιστῶν ή μαρξιστω̃ν­λενινιστω̃ν πάνω στόν πόλεμο, καί θα
ήθελα μέ δύο λόγια να εξηγήσω, γιατί θεωρω̃ τις αναλύσεις αύτές παντοτε
ούσιώδεις καί καίριες από θεωρητική αποψη. Ἡ κατάρρευση τού κομμου­
νισμού γέννησε σέ πλείστους όσους τήν έντύπωση ότι ή ένασχόληση μέ
στοχαστές όπως οἱ Ματσε καί Εαἕεἰε δέν ἔχει πλέον αντικειμενο κι ότι βι­
βλία πού συζητούν τις θέσεις τους ανήκουν έξ ίσου στό παρελθόν όσο κι ό
Ψυχρός Πόλεμος. Όμως ή σκέψη τού Ματσε ἔχει καί μιά δεύτερη ἱστορία,
πολύ διαφορετική από εκείνη πού συνέδεσε τό όνομά του μέ τό σοβιετικό
καθεστώς καί τή σοβιετική αύτοκρατορία. Εἶναι η ἱστορία τής βαθύτατης,
ἄμεσης καί ἔμμεσης ἐπίδρασής της πάνω στίς κοινωνικές ἐπιστῆμες τού
2θού αίώνα, οἱ όποιες, ακριβώς καί πρό παντός στις χώρες τής Δύσης, σί­
γουρα δέν θά ἦσαν ό,τι εἶναι σήμερα χωρίς τό ἔργο τού Ματσε, δηλαδή χω­
ρις τήν προβληματική του κι έντελῶς ανεξάρτητα από τις λύσεις του. Κά­
ποιος όπως ό Μασε ῖιὶίεαετ, πού σίγουρα δέν αποδεχόταν τις λύσεις του, εἶπε
ήδη τό 1919 ότι χωρις τόν Ματσε καίτόν Νίεὲτεεαε οί μεταγενέστεροι κοινω­
νικοί ἐπιστήμονες δέν θά ήσαν σέ θέση νά δώσουν ό,τι καλύτερο έδωσαν·
αὐτό αληθεύει στις μέρες μας ­μετά από όγδόντα χρόνια έπιπρόσθετης
ἐμβάθυνσης στήν κοινωνική καί οίκονομική ἱστορία, στις μορφές καί στούς
μηχανισμούς τω̃ν ίδεολογιω̃ν­ ακόμα περισσότερο, τουλάχιστον ὡς πρός
τόν Ματσε. Μέ τόν Ματσε δέν ἔχει στό παρόν, ούτε θα έχει στό μέλλον, καμ­
μιά δυσκολία ό αναγνώστης, αν ξέρει να τόν διαβάζει όπως διαβάζουμε
τόν Μοαιεεααἰεα, τόν Τοεααευἰἰἰε ή τόν Ρατετο, αδιαφορώντας ίσως κατά βά­
θος γιά τις πολιτικές τους συμπάθειες καί τις πολιτικές τους προβλέψεις κι
αναζητώντας στα κείμενά τους ό,τι μπορεί ν' αποτελέσει έννοιολογικό ή
πραγματολογικό βοήθημα στήν αέναη καί παντα ατελή προσπάθεια κατα­
νόησης τού ανθρώπινου καί κοινωνικού μας κόσμου. Όποιος θα ήθελε να
ταυτίσει τήν τύχη τής σκέψης τού Ματσε μέ τήν τύχη τού σοβιετικού κομ­
μουνισμού θα έκανε, μού φαίνεται, τό ίδιο ασυγχώρητο λάθος όπως καί ἄν
θά θεωρούσε «ξεπερασμένο» καί καταδικασμένο τελεσίδικα τόν Ἀριστο­
τέλη μετά τήν αποσύνθεση τής δουλοκτητικῆς κοινωνίας.
Αύτα εἶναι μαλλον προφανή, ὡστόσο δύσκολα θα αμβλύνουν τά ψυχολο­
γικά ἐμπόδια, στά όποια προσκόπτει μετατό Ιθὅθ ή ενασχόληση μέ τό ἔρ­
γο τού Ματσε. Όσοι τό προσέγγιζαν προγενέστερα συνήθως εἶχαν μαλλον

11. Η τινολοτοε
τρέχοντα πολιτικά, παρά σταθερά θεωρητικά ένδιαφέροντα, καίή έκλειψη
τής πολιτικής έπικαιρότητας τούς στερεί τό κεντρικό έναυσμα τής προσφυ­
γής στή μαρξική καίμαρξιστική σκέψη. Του̃το ίσχύει άσφαλω̃ς γιά τούς νε­
ώτερους, οί οποίοι μόλις τά τελευταία χρόνια ἄρχισαν νά άποκτου̃ν λίγο ή
πολύ συστηματικά πνευματικά ένδιαφέροντα. Ἱσχύει ὅμως σέ πολύ μεγάλο
βαθμό καί γιά τούς παλαιότερους, όσοι στή δεκαετία του̃ ίθθθ, του̃ ίθίθ
καί του̃ 1980, ακολουθώντας τήν πανδαμάτειρα μόδα στις τοτινές μετα­
μορφώσεις της, διοχέτευσαν κατά προτιμηση τις πνευματικές τους ανησυ­
χιςς σέ διάφορες έκδοχές καί παραφυάδες του̃ μαρξισμού, «ορθόδοξες»
καί «αίρετικές», μέ τέτοιον μάλιστα ζήλο, ὥστε τή σκέψη τους νά τή χαρα­
κτηρίζει ή ίδεολογική προκατάληψη καίή θεωρητική μονομέρεια. Δέν είναι
διόλου δυσνόητο άπό ψυχολογική άποψη τό ότι οί ίδιοι αύτοί άνθρωποι
στρέφονται σήμερα, μέ τήν ίδια προκατάληψη καί μονομέρεια, πρός όσα
ἐπιτάσσει ή έπιβάλλει ή τωρινή μόδα, φροντίζοντας νά ἀπαλείψουν, πρός
τά έξω καί πρός τά μέσα, τά ίχνη τής θητείας τους στόν μαρξισμό ή σέ ὅ,τι
θεωρούσαν ὡς τέτοιον. Γιατί τή θητεία αὐτή τή συνέδεσαν πρωταρχικά όχι
μέ μιάν οὺσιαστική εμβάθυνση στή μελέτη τω̃ν κοινωνικω̃ν φαινομένων ­ο­
πότε, καθώς είπαμε, θά διάβαζαν καί τόν Μιιτκ ή τόν Λένιν μέ τήν ίδια νη­
φαλιότητα ή τόν ίδιο διανοητικό ένθουσιασμό, μέ τόν οποίο διαβάζει κα­
νεις τόν Μακ ῖιὶίεθετ ή τόν Βίητηιεί­, άλλά μέ τήν άναζήτηση μια̃ς άτομικής και
ομαδικής λύτρωσης, μέ τό όιθειστικά καρυκευμένο αίτημα τής σωτηρίας τής
ψυχής τους. Ώς γνωστόν, όποιος απογοητεύεται σέ τέτοιες έξάρσεις καίσέ
τέτοιους ἔρωτες, αναπτύσσει μνησικακίες ή πάντως έπιδεικτικές ἀδιαφο­
ρίες άπέναντι σέ ό,τι τόν άπεγοήτευσε. Σέ τοῦτο προστίθεται ή πολύ πεζή
άνάγκη τής έπιβίωσης καί τής έπιτυχίας μέσα σέ μιάν κοινωνία κινούμενη
άπό έγνοιες πολύ ύλικότερες ἀπό τις λίγο­πολύ χιλιαστικές καί έσχατολο­
γικές, οί οποίες κατά βάθος ἐνέπνεαν τις προσχωρήσεις διανοουμένων στά
κ
κ κ
μαρξιστικά καί παραμαρξιστικά κινήματα. Αύτό τό πλέγμα κινητρων και
παραγόντων, πού βέβαια οφαίνεται καίδρα̃ διαφορότροπα σέ κάθε άτο­
μική περίπτωση, εξηγεί τή μα̃λλον μεγάλη εύκολία, μέ τήν οποία πλείστοι
ὅσοι χτεσινοί προασπιστές ή συνοδοιπόροι του̃ σοβιετισμου̃ έχουν γίνει
σήμερα προασπιστές ή συνοδοιπόροι του̃ ἀμερικανισμου̃. Τό ήθικολογικό­
νομιμοποιητικό έπιχρισμα πού ἀναζητου̃σαν χτές στούς «νόμους τής ίστο­
ρίας», στήν «άταξική κοινωνία» ή στήν «πάλη κατά του̃ ίμπεριαλισμου̃»,
τό βρίσκουν σήμερα στήν «αύτοπραγμάτωση του̃ άτόμου» καί στά οίκου­
μενικά «ἀνθρώπινα δικαιώματα». Όμως ούτε χτές γνώριζαν, οὔτε σήμερα
γνωρίζουν τί κάνουν, δηλαδή καί χτές έξυπηρετου̃σαν καί σήμερα ἐξυπη­
ρετου̃ν, ἄβουλα καί άνυποψίαστα, δυνάμεις οπέρτερες από τούς ίδιους.
Ἀλλά αὐτό παραβλέπεται καί άπωθείται τόσο εύκολότερα, οσο περισσό­
τερο ή ήχηρή συνηγορία οπέρ τω̃ν ίδεωδω̃ν του̃ συρμου̃ συμπιπτει μέ τίς
άπαιτήσεις τής προσωπικής σταδιοδρομίας καί προβολής.

12. πεολοτοε 13
Ἄς αφήσουμε ὅμως τήν ψυχολογία γιά νά ξαναγυρίσουμε στήν κοινωνι­
κή θεωρία. Ἡ κριτική έξέταση τω̃ν απόψεων τω̃ν Ματσε καί Εἰηἕεἰε πάνω
στά φαινόμενα του̃ πολέμου καίτής είρήνης ἔχει βέβαια διαχρονική σημα­
σία, καί καθ, ἑαυτήν δέν σχετίζεται διόλου μέ τήν ίστορική τύχη όσων έπι­
καλου̃νταν τόν μαρξισμό γιά νά προωθήσουν τις πολιτικές τους έπιδιώ­
ζεις. Άν όμως τήν έποχή του̃ Ψυχρού Πολέμου αντλου̃σε τήν αμεση επικαι­
ν κ
ρότητά της κυρίως από τή διαίρεση του κόσμου σ' ένα «μαρξιστικο» και
κ 5 ­
σ' ένα «φιλελεύθερο» ή «αντιμαρξιστικό» στρατόπεδο, σήμερα την αντλει
κ κ κ κ ‹
κυρίως από έναν λόγο διαφορετικό και ίσως φαινομενικα παράδοξο. Οι
~ ... ν
αντιφάσεις ή πάντως οί μεγάλες απορίες τής πολεμολογίας των Μιιτκ και
Επἕείἰε όφειλονται κατά μεγάλο μέρος, όπως θά δεί ὁ αναγνώστης μας,
στήν έλλιπή διευκρίνιση τής σχέσης, τής σύγκρουσης ή τής συνύφανσης του̃
οίκονομικου̃ μέ τόν πολιτικό παράγοντα. Τήν έλλειψη αὐτή δέν τή γεννου̃­
σε κάποια αδιαφορία τω̃ν πατέρων του̃ ίστορικου̃ ὑλισμοὐ απέναντι στά
πολιτικά δρώμενα, ακόμα καί μέ τή στενή ἔννοια του̃ όρου· απεναντι/ας,
τις καθαρά πολιτικές τους αναλύσεις θά μπορούσε συχνότατα νά τις συν­
υπογράψει καί όποιος θεωρεί ὡς καθοριστική διάσταση τής κοινωνικής
ζωής τήν πολιτική καίτόν πολιτικό αγώνα.* Ἀλλά στό έπίπεδο τής θεωρητι­
κής γενίκευσης τό πολιτικό στοιχείο ώχριου̃σε ή καίχανόταν μπροστά στό
οίκονομικό, τήν απόλυτη προτεραιότητα του̃ ὁποίου έπέβαλλαν δογματι­
κοί­συστηματικοί λόγοι. Συχνότατα λησμονεϊται ὅτι αὐτός ό μαρξιστικός
οίκονομισμός συνιστα̃ αμεσον απότοκο καί αμεση κληρονομιά του̃ φιλε­
λευθερισμου̃, ὁ ὁποῖος πρῶτος στήν ίστορία προέταξε μέ απόλυτο τρόπο
τήν οίκονομική δραστηριότητα ­ καί τό ἔκαμε μέ πολεμικά καί ίδεολογικά
κίνητρα, θέλοντας νά αποδείξει ότι στυλοβάτης τής κοινωνίας εἶναι ὁ «πα­
ραγωγικός» κεφαλαιου̃χος αστός καί όχι ή «πολιτική» φεουδαλική αρι­
στοκρατία, πού έπικέντρωνε τήν τιμή της στις πολεμικές της έπιδόσεις. Ἀ­
κριβω̃ς έπειδή ὁ οίκονομισμός είναι σάρξ έκ τής σαρκός του̃ φιλελευθερι­
σμου̃ παρατηρούμε μετά τό 1989 ὅτι ή αποσύνθεση τού «ἱστορικου̃ ὑλι­
σμου̃» καί τής «οίκονομικής ἑρμηνείας» τής ἱστορίας όχι μόνον δέν συν­
επέφερε τήν υποχώρηση τοϋ οίκονομισμου̃, αλλά εἶχε καί τό αντίθετο
αποτέλεσμα. Τήν ἐποχή τοῦ Ψυχρού Πολέμου οί «φιλελεύθεροι» αντίπα­
λοι του̃ μαρξισμού ήσαν ύποχρεωμένοι νά πολεμου̃ν τόν «ὑλισμό» ύπο­
γραμμίζοντας τούς «πνευματικούς», «πολιτικούς», «πολιτισμικούς», «έ­
θνικούς» καί λοιπούς μή οίκονομικούς παράγοντες. Σήμερα ο δυτι­
κός καπιταλιστικός φιλελευθερισμός δέν χρειάζεται ν' ασκεῖωίδεολολγική
πολεμική απ” αὐτήν τή σκοπιά, καί μπορεί νά δειχνει απροκάλυπτα ­ένίο­
* Έχω δείξει αλλου πῶς λ.χ. ή διαπραγμάτευση του̃ Ἀνατολικου̃ Ζητήματος από μέρους
τῶν Μετκ καί Ειτἔεὶε συνεπάγεται τό πρωτεῖο τῆς πολιτικῆς απέναντι στήν οἰκονομία, βλι
τήν εισαγωγή μου στον τόμο: Κ. Μειτκ­Ρ. Ετιἔεὶε, Ἡ Ἑλλάδα, ή Τουρκία καί τό Ἀνατολικό
Ζήτημα, Ἀθἡνα 1986, ἰδ. σ. Θ? κὲ.

13. 14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
τε καί αδιάντροπα­ τό οίκονομιστικό του πρόσωπο, ίεραρχώντας μέ οίκο­
νομιστικά κριτήρια όχι μόνον τούς ίστορικούς παράγοντες, αλλά καί τις
ίδιες τίς «πνευματικές αξιες››· όποιος γνωρίζει πχ. τήν ἐργασία τής οίκο­
νομικη̃ς σχοληςτού.Σικάγου θά ἔχει διαπιστώσει ότι οί ἑρμηνείες της γιά
τά φαινόμενα της οίκογένειας, της φιλίας, της θρησκείας κ.τλ. ξεπερνούν
σέ οίκονομιστική χυδαιότητα ακόμα καίτις χονδροειδέστερες εκδοχές τού
αλήστου μνήμης «χυδαίου μαρξισμού». _
Δ Μέ βάση τίς οίκονομιστικές του προϋποθέσεις αντιμετωπίζει ὁ σημερι­
νός, κυρίως αμερικανικής ἐμπνεύσεως, καπιταλιστικός φιλελευθερισμός
καί τό πρόβλημα τού πολέμου καίτη̃ς είρήνης. Στήν πράξη, βεβαίως, συγ­
κροτούνται «δυνάμεις ταχείας ἐπεμβάσεως», ὁ ηλεκτρονικός ἐξοπλισμός,
μέ τή βοήθεια της στρατιωτικοποίησης τού διαστήματος, προχωρεί μέ
γοργούς ρυθμούς καί οί στρατηγικοί κόμβοι τής ύδρογείου φυλάσσονται
ὡς κόρη όφθαλμού μί ένα δικτυο βάσεων καί ἐπικοινωνιακω̃ν αρτηριών.
Ἀλλά ἡ θεωρία ίσχυρίζεται ότι η συνεχής έπέκταση καίή πυκνότερη δια­
πλοκή τω̃ν οίκονομιω̃ν, καί γενικότερα η ἐπικέντρωση της κοινωνικής ζωής
στήν οίκονομική δραστηριότητα, θά δημιουργήσει μιά καίμόνη ἑνιαία παγ­
κόσμια κοινωνία, μέσα στήν ὁποία θά συρρικνωθούν καίθά έκλείφουν βαθ­
μιαία οί αίτίες τω̃ν πολέμων. Στό σημείο αὐτό ἔρχονται στό φῶς, τουλάχί­
στον γιά όποιον είναι έξοικειωμένος μέ τήν ἱστορία τω̃ν ίδεω̃ν καί τις συἦ
χνά τραγικές είρωνείες της, οἱ κοινές ρίζες της μαρξιστικῆς καί της φιλε­Ι
λεύθερης ἐσχατολογίας. Λίγα κειμενα έχουν τονίσει μέ τόση ἔμφαση
κοσμοιστορική σημασία της διαμόρφωσης μια̃ς παγκόσμιας αγορας όσο
τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Στήν αρχική του έμπνευση, ὁ μαρξισμός πί­
στευε ότι η παγκοσμιότητα της οίκονομίας δημιουργούσε τή θεμελιώδη
προϋπόθεση γιά τήν ἔλευση τῆς αταξικης κοινωνίας, ή ὁποία θά ἐξάλειφε
τίς πολεμικές συγκρούσεις γιατί θά συνεπαγόταν αναγκαστικά καί τήν:
ἔκλειψη τω̃ν ἐθνικω̃ν διαφορών· μέ ἄλλα λόγια: ή γνήσια αταξική κοινωνία
μόνον παγκόσμια θά μπορούσε νά είναι, αλλά παγκόσμια θά μπορούσε να
είναι μόνον χάρη στήν παγκοσμιότητα τῆς οίκονομίας. Τόςθεμελιω̃δες αύτό
­· κ λκ 7 ν κ κ κ ο κ ­· ­×
σχημα παραμενει π ηρως ενεργο και μεσα στην ιδεολογια του σημερινου
να ­< κ ε ­¬ _­ κ εκ σ
οικονομιστικου και οικουμενιστικου φιλελευθερισμού, μολονοτι εχει εν πολ
λοἔςαπςοκοπεί από τά ίδιαιπερα ηθικά καί ανθρωπιστικά αίτήματα, μέ τά
ὁποία συνδεόταν στό μαρξιστικό πλαίσιο. Όμως αύτό είναι ίστορικά δευ­
τερευον, όπως έπίσης ίστορικά δευτερευον είναι ότι ὁ καπιταλιστικός φι­ι
λελευθερισμός αντιλαμβάνεται τήν αταξικότητα όχι ὡς ίσότητα της από­
Χ
ν
ι
κ
κι· κοκ ι
λαυσης, αλλά ὡς τυπική ίσότητα τω̃ν εύκαιριω̃ν και ως πηγη αδιακοπης
κοινωνικής κινητικότητας, ἡ ὁποία θά μεταβάλλει συνεχω̃ς τή σύνθεση τω̃ν
κατόχων τού κοινωνικού πλούτου, φέρνοντας τούς κάτω πάνω καί τούς
πάνω κάτω. Ὁ ούσιώδης κοινός παρονομαστής τού αρχικού μαρξισμού
καί τού καπιταλιστικού φιλελευθερισμού ἔγκειται στή βεβαιότητα κατάρ­

14. Πνολοτοε ις
γησης τω̃ν πολέμων μέσω τής άπορρόφησης τοῦ πολιτικού στοιχείου άπό
τό οίκονομικό. Γι' αὐτό ἀκριβω̃ς ή μελέτη του̃ τρόπου, μέ τόν ὁποῖο τά δύο
αὐτά στοιχεία συμβαδίζουν καί συγκρούονται στή σκέψη τω̃ν Μιιτκ και
Ξπἕείε, καί πρό παντός του̃ τρόπου, μέ τόν ὁποῖο τό πολιτικό στοιχείο συ­
χνότατα έπιβάλλεται παρά τήν οίκονομιστική δογματική, εἶναι ἐξαιρετικά
διδακτική, άν θέλουμε νά κατανοήσουμε σέ εύρύτερη θεωρητική καί ἱστο­
ρική προοπτική τά νευραλγικά προβλήματα τής σημερινής παγκόσμιας
συγκυρίας.
Θά ήταν δικαιο νά πουμε ότι ή μαρξιστική ούτοπία, όσο κι άν αὐτό ἀ­
κ
± κ κ | ›× κ
κούγεται περίεργο, ηταν πιό ρεαλιστική άπο τη φιλελεύθερη. Οχι γιατι
όσα προέβλεπε εἶχαν περισσότερες πιθανότητες νά πραγματωθου̃ν, ἀλλά
γιατί έθετε αύστηρότερους προκαταρκτικούς όρους προκειμένου νά πρα­
γματωθου̃ν. Ἐξηγου̃μαι: όταν ό μαρξισμός μιλου̃σε γιά τήν κατάργηση
τω̃ν πολέμων, τήν έξαρτου̃σε άπό τήν κατάργηση τω̃ν κοινωνικω̃ν τάξεων,
εννοώντας μ, αὐτήν τήν ίκανοποιητική γιά όλους λύση τοῦ προβλήματος
τής κατανομής τω̃ν ἀγαθω̃ν. Ὁμως ό σημερινός καπιταλιστικός φιλελευθε­
ρισμός άντιλαμβάνεται, όπως είπαμε, την κατάργηση τω̃ν τάξεων μέ ούσι­
ωδω̃ς διαφορετικό τρόπο, τήν ταυτίζει δηλαδή ἀπλω̃ς μέ τήν ἀπεριόριστη
κ κ κ κ ο κ κ
ὁριζόντια καί κάθετη κοινωνική κινητικότητα και όχι με την οριστικη και
γενικά άποδεκτή ρύθμιση τής κατανομής τω̃ν ὐλικω̃ν καί λοιπω̃ν άγαθω̃ν.
Ὁ θεωρητικά έωλος καί πρακτικά ίδιοτελής οὺτοπισμός του έγκειται στήν
κθ ιν σ κ ­× ­× ~ 9 ~ κ
πεποι ηση οτι η παγκοσμιοποιηση της παραγωγης, των επικοινωνιων και
του̃ έμπορίου θά έπιφέρει καθζ έαυτήν τό ποθούμενο είρηνικό άποτέλε­
σμα ­ καί δέν λέγεται τίποτε οὐσιαστικό πάνω στό ζήτημα τής κατανομής,
μολονότι καθίσταται όλο καί προφανέστερο ότι ή παγκοσμιοποίηση μα̃λ­
λον τό όξύνει παρά τό άμβλύνει. 'Ωστόσο τό πολιτικό στοιχείο ὑπεισέρχε­
ται στήν οίκονομία ἀκριβω̃ς μέσω του̃ κοινωνικά καί ψυχολογικά κεντρι­
κου̃ ζητήματος τής κατανομής, έπομένως είναι φρου̃δες οἱ ἐλπίδες μιάς οί­
κονομιστικής ὑπέρβασης τής πολιτικής όσο τό ζήτημα τοῦτο παραμένει
έκκρεμές, τείνοντας, ίδίως σέ συνθήκες ὑπερπληθυσμου̃ καί οίκολογικής
έπιβάρυνσης, νά καταστεί ἐκρηκτικό. Φυσικά, οί κοινωνικές τάξεις, όπως
τις έβλεπε καί τις όριζε ὁ ίθος αἰώνας, άναμοχλεύθηκαν καί κατά μεγάλο
μέρος ἔχασαν τά περιγράμματά τους μέσα στή μαζικοδημοκρατική χοάνη
του̃ 2Οοῦ. (Όμως ή κλασσική ταξική διάρθρωση τής άστικής κοινωνίας ά­
ποτελου̃σε μίαν μόνον ἀπό τις μορφές πού πήρε μέσα στήν πορεία τής
ἱστορίας τό πρόβλημα τής κατανομής ­ καίή μορφή αὐτή διόλου δέν ήταν
ή τελευταία. Μέσα στις συνθήκες τής παγκοσμιοποίησης είναι άκρως πι­
θανόν νά ἀναφανου̃ν μορφές άκόμα όξύτερες, συνοδευόμενες άπό ἔντονα
ἀνομικά φαινόμενα, άλλά καί ἀπό πολέμους μεγάλης κλιμακας.
Μοὐ φαίνεται λοιπόν όχι μόνον ἄτοπο νά βγάλουμε ἀπό τό πάνθεο τω̃ν
σημαντικω̃ν κοινωνικω̃ν θεωρητικω̃ν τόν Μιιικ, ἀλλά καί πρόωρο νά λησμο­

15. 16 τιι>οΛοΓοΣ
νήσουμε ἑντελω̃ς τήν πολεμολογία του̃ Λένιν. Τούτη ἔχει ασφαλω̃ς, ὅπως
καίή μαρξική, τήν αύτοτελή διαχρονική της σημασία, καθώς συνάπτεται
αμεσα μέ τήν αθάνατη προσφορά του̃ δἰιιιιεειυιιτ καί ξεκινά από τήν ιδια
θεμελιώδη σύλληψη τω̃ν σχέσεων πολέμου καί πολιτικής. Όμως έχει καί
τήν ιστορική της διάσταση, πού συνδέεται μέ τήν ιμπεριαλιστική ἐποχή
καί αναφέρεται, μέ τόν τρόπο της, στή συγκρότηση καί στόν τρόπο λει­
τουργίας ἑνός παγκοσμίου οικονομικού συστήματος. Οι πόλεμοι ξεπηδούν
­εκ/ κ κ κ κ ­< κ σ­Τη
ἐδω απο τις πολλες και βαθειες ρωγμες του συστήματος αυτου. ούτη τήν
ιδέα αξίζει νά τήν κρατήσουμε, καί πιστεύω ­μέ λύπη μου­ ότι θά φανει
πολύ χρήσιμη στόν ιστορικό του̃ μέλλοντος. Ἀλλά καί γιά τόν ιστορικό του̃
σχετικά πρόσφατου παρελθόντος η τυπολογία τω̃ν πολέμων, όπως τή συν­Ἡ
αντάμε στόν Λένιν, δέν μπορει νά ειναι αδιάφορη. Στό κάτω της γραφη̃ςὶ
ἐπαληθεύθηκε ή πρόβλεψή του γιά τή διάλυση τω̃ν εύρωπαικω̃ν αποικιοι­
κω̃ν αύτοκρατοριω̃ν μέσα από μιά μακρά σειρά ἐθνικοαπελευθερωτικω̃ν Χ
πολἔων. Ἀνασκοπικά, ισως αὐτή νά ήταν ή δραματικότερη καμπή τής
ιστοἔαςςτου̃ 2θοῦ αιώνα, γιατί μέσα απ' αὐτήν άνοιξε, ιδιαιτερα στόνχ
χω̃ρόἈσίας, ό πλατύς δρόμος γιά τήν αποδέσμευση τω̃ν στοιχειακω̃ν
ἐκείνων, δυνάμεων, μπροστά στίς όποιες ή Δύση σήμερα στέκει μέ αύξου­ ι
7 κ ν κ κ κ υ κ κ κ ν
σα αμηχανια, και μαλιστα με δεος. Οποιος συγκρινει τον παγκοσμιο χαρ­
τη του̃ 1914, ή ακόμα καίτου̃ 1945, μέ τόν σημερινό, θά κατανοήσει αμέ­
σως ότι η μεταβολή τοῦ 1989 ισως νά μήν ήταν ή δραμοιτικότερη αὐτοῦ
του̃ αιώνα. Προηγήθηκαν άλλες, πιθανότατα θεμελιακότερες γιά τή δια­
μόρφωση της ἑνιαίας πλέον πλανητικη̃ς μας ιστορίας. Καίἡ κατάληψη της
έξουσίας από τούς μπολσεβίκους στή Ρωσία τό 1917 έπαιξε ρόλο καταλύ­
τη γιά τά έθνικοαπελευθερωτικά έκεινα κινήματα, τά όποια συνεπέφεραν
τήν κατάρρευση τω̃ν αποικιοικω̃ν αύτοκρατοριω̃ν καί τήν ἄρδην αλλαγή
του̃ παγκόσμιου χάρτη καί τοῦ παγκόσμιου συσχετισμού δυνάμεων. Ή
η̨̃ῷναάδέν θά ήταν ό,τι ειναι σήμερα ­καί πρό παντός ὅ,τι θά ειναι τόν 21ο
αιώνα­ χωρις τήν κομμουνιστική ἐπανάσταση, καί μάλιστα όχι μόνον στίς
ἐπιχώριες, αλλά καί στίς παγκόσμιες διαστάσεις της. (Όσοι τίς κοσμογονι­
κές αύτές ανατροπές τίς μετρούν μέ έννοιες όπως «σοσιαλισμός» καί «κα­
πιταλισμός» στέκουν στήν έπιφάνεια τω̃ν πραγμάτων· ή ιστορική οὐσία
δέν βρίσκεται ἐδω̃, αλλά στήν ανάδυση νέων παγκόσμιων Δυνάμεων ικά­
νω̃ν νά έκτοπίσουν τίς παλιές. Σ 9 αὐτήν τήν εύρεία καί μή ιδεολογική προ­
οπτική ή ιστορική λειτουργία του̃ κομμουνιστικού κινήματος μέσα στό
πλαίσιο του̃ 2θου̃ αιώνα πρέπει νά αποτιμηθει πολύ διαφορετικά απ, ό,τι
γίνεται συνήθως ὑπό τήν έντύπωση τοῦ 1989. Ἐννοειται, τή λειτουργια
αύτή δέν ειναι σέ θέση νά τήν κατανοήσουν ούτε οι πάμπολλοι αφελεις, οι λ
όποιοι από τήν έγκαθίδρυση τω̃ν κομμουνιστικω̃ν καθεστώτων προσδο­
κου̃σαν τήν έλευση τής «αταξικής κοινωνίας», κι ἔτσι τώρα αισθάνονται
«προδομένοι», ούτε οι ακόμα πολυαριθμότεροι έκεινοι, οι όποιοι σήμερα,

16. τιΡοΑοΓο›: 17
.­
Ι κ ~
ὡς παλαιοί ή ὡς όψιμοι ἀντικομμουνιστές, υἱοθετουν ἄκριτα τή σκοπιά
του̃ νικητή του̃ Ψυχρού Πολέμου, θεωρώντας ότι ό αγώνας «ἐλευθερίας» καί
«ὁλοκληρωτισμοῦ» κρίθηκε ἐπί τέλους υπέρ της πρώτης καίη ἀνθρωπότη­ Ϊ
τα ξαναμπαίνει πλέον στόν ίσιο δρόμοἶ
Προτού λοιπόν αντιμετωπίσει κανεις μέ συγκαταβατικό μειδίαμα, ὡς
κάτοχος της εύκολης ἐκ τω̃ν ὑστέρων σοφίας, τις συχνά χοντροκομμένες
γενικεύσεις ή σχηματοποιήσεις μέσα στά κειμενα του̃ μαρξισμού­λενινυ
σμοῦ, καλά θα κανει να στοχαστεἱ πάνω στις ἱστορικές δυνάμεις πού αὐτά
συμπύκνωσαν ή ἀποδέσμευσαν, πολλές φορές πέρα από τίς προθέσεις καί
τις ἐπιθυμίες τω̃ν συγγραφέων τους. Ἡ θεωρία, όταν δρα̃ μέσα στήν ἱστο­
ρία, εἶναι πολύ διαφορετική ἀπό έκείνην πού παρασκευόιζεται, μέ κατ' ὀι­
ρέσκειαν διύλιση, δοσολόγηση καί μίξη τω̃ν στοιχείων, μέσα σέ σπουδα­
στήρια προκειμένου νά χρησιμοποιηθεί σέ διαμάχες μεταξύ διανοουμέ­
νων, καθένας ἀπό τούς οποίους θεωρεί λίγο­πολύ τόν ἑαυτό του ὡς ἄλας
τής γής. Οἱ απαντήσεις στα ἱστορικα προβλήματα δέν βρίσκονται μέσα
στήν κατασκευασμένη θεωρία, ἀλλά αντίθετα: οἱ απαντήσεις στά θεωρητι­λη
κά προβλήματα βρίσκονται μέσα στήν ἱστορία. Ἡ θεωρία πού ἀναπτύσ­1
σεται σέ τοῦτο τό βιβλίο εἶναι συστηματοποιημένος κι έννοιολογικά ξεκα­
θαρισμένος στοχασμός πανω σέ ἱστορικόι φαινόμενα, καί για όποιον θέλει
να στοχαστεί σοβαρά πανω σέ τέτοια φαινόμενα τό σοβιετικό στρατιωτι­
κό δόγμα, η διαμόρφωση καίη λογική του, δέν εἶναι τό 1997 ἱστορία λιγό­
τερο διδακτική ἀπ° ὅ,τι τό 1977 ή, γενικότερα, λιγότερο ενδιαφέρουσα γιά
τή θεωρία του̃ πολέμου απ' ό,τι λ.χ. έκείνη τω̃ν δύο Παγκοσμίων Πολέμων.
Στήν προοπτική τής ἱστορίας τα φαινόμενα έχουν μονιμότερο ένδιαφέροἱνἱἶ
απ, ὅ,τι στην προοπτική της δημοσιογραφίας. Καί δέν θα έπεφτε κανείς
πολύ έξω ἄν ἱσχυριζόταν ότι τό γνήσιο ἱστορικό ἐνδιαφέρον αρχίζει ν'
~ κ κ
αναπτύσσεται ἀφου πια έχει ἐξαντληθεἱ τό δημοσιογραφικό. . .
* Μιαν απόπειρα ὁιντικειμενικῆς αποτίμησης του̃ κομμουνιστικοῦ κινήματος μέσα στην
πλοινητική ἱστορία του̃ 2Οου̃ αἰ. περιέχουν τα κείμενά μου: 1) «νι̃ίεε ννειι· εἰετ Κοτιππιοιπ1ετουε?››,
Ρίιιπειιιτίεείιε Ροίἱιίίε κιιείι ιἱειιι Κιιἱιετι Κτίεἔ, Βε·τ11Π 1992, 121­138 = «Τί ηταν ὁ κομμουνισμος;››,
Πλανητική πολιτική μετά τόν Ψυχρό πόλεμο, Ἀθηνα 1992, 133­150· 2) «ϋιορἰο ιιιπό
8ε·εο1ιὶ‹:1ιιΙὶ‹:1πεε Ηε1π‹τΙε·Ιῃ››, Ρεείεείπἱ/ί ῇὶι· Η.­]. Ατηα̃ί, Βτιιοὶιεειὶ 1993, 1θ3­175 = «Ουτοπία καί
ἱστορικἠ πράξη», Ἡ ηδονή, ἡ ίσχύς, ἡ ούτοπία, Ἀθηνα 1992, 1Ο5­138· Β) ‹‹Μειτ›‹1ετιιιιε, Κοτο­
ττιυιπὶεττιιιε ιιιπθ ὸὶε Οεεοϋὶορτε θεο 20. ]ειΙιτ1πυιπι1εττε››,Πει Μιπκἱεηιιιε ιη εεἱπεηι Ζείτιιἰιετ, Ιπἔ. νου
Η. Ρ1ε:1εε1κ­±τ, 1ιεὶΡΖ1ἔ 1994, 14­Βθ = «Ὁ μαρξισμός, ὁ κομμουνισμός καί η ἱστορία του̃ 2Οου̃
αἰώνα», Τα Ἱστορικά, 20 (Ίούνιος 1994), 3­18.

18. Ι.
ΠοΛεΜοΣ ΚΑΙ Πολιτικιι:
α Ωιλυεεννιτε
1. Προκαταρκτικη παρατηρηση
Καμμία παράταξη δέν δικαιου̃ται λογικα να ἐπικαλείται τόν Οἰειιιεοννίίε,
τοῦτον τόν ἱστορικα σκεπτόμενο και αὐστηρα περιγραφικό θεωρητικό του̃
πολέμου ­ οὔτε οι «πολεμοχαρείς» οὔτε οι «είρηνιστές» οὔτε οι «φιλε­
λεόθεροι» οὔτε οι «εθνικιστές» ἢ οι «μιλιταριστές». Γιατί ό εξαιρετικα
ιδιόρρυθμος και πνευματικα ανεξαρτητος Πρῶσσος στρατηγός στό μεγα­
λο έργο του ὁιπλῶς διαπιστώνει ότι γίνονται πόλεμοι καί ότι μποροῦν
εκαστοτε να παίρνουν τις πιό διαφορετικές μορφές· η μακρόχρονη πνευ­
ματικη του προσπαθεια αφορουσε την εξηγηση αὐτῶν τῶν γεγονότων καί
οὔτες συνέστησε η προσδοκου̃σε την καταργηση τῶν πολέμων οὔτε και
συμβούλεψε να κανει κανείς πόλεμο μέ την πρώτη εὐκαιρία· έπίσηθς δέν
θεωρου̃σε ὡς εὐκταίο αὐτοσκοπό οὔτε τήν υπερένταση τῶν δυναμεων
οὔτε την κατα τό δυνατόν μικρότερη προσπαθεια μέσα στόν πόλεμο.
(Ωστόσο ένα κλασσικό έργο αποτελει παντοτε επιθυμητό σύμμαχο, ακόμα
κι όταν,ἢ ακριβῶς όταν, τό έπικαλείται ένας αντίπαλος. Έτσι, αρχικα ὁ
Οὶεμεεννίτε χρησίμεψε για να προσδώσει υψηλότερη θεωρητική και ἰστο­
ρικη νομιμοποίηση στην ἐντονότερη αὔτοπεποιθηση του̃ γερμανικου̃ Γενι­
κοῦ Ἡπιτελείου μετα τό 1871. Όμως η νομιμοποίηση αυτη παρέμεινε
ασαφής ὡς πρός τό περιεχόμενό της· δέν έγινε αντιληπτός ὁ απώτερος
στόχος τῆς σκέψης του̃ Εὶειιεεννίτε, ένῶ οι ἐν μέρει αξιοπρόσεκτες στρα­
τηγικές και τακτικές αναλυσεις, τις όποιες έκαναν μορφωμένοι Γερμανοί
στρατιωτικοί στα ιχνη του̃ Οὶειιιεεννίίε, οὔσιαστικα έρχονταν σέ αντιθεση
μέ την έπιδιωκόμενη νομιμοποίηση, γιατι στην πλειοψηφια τους, και με­
ρικές φορές μαλιστα διαφωνώντας ρητα μέ τόν Πειυεεννιτε, ὐποστηριζαν
την τότε κρατούσα αντίληψη για τό στρατηγικό πρωτείο της ἐπίθεσης
απέναντι στην αμυνα. Πρέπει βέβαια να θυμηθου̃με ότι τοῦτο τό πρωτεἰο
της επίθεσης την ἴδιαν ἐποχή αποτελου̃σε την όρθοδοξία της στρατιωτικη̃ς
θεωρίας και στη Γαλλία, όπου μια βαρύνουσα όμαδα στρατιωτικῶν έπι­
διδόταν στη μελέτη τῶν Γερμανῶν στρατιωτικών θεωρητικών μέ την
προσδοκία να βρεί στα κειμενα τους τό μυστικό της γερμανικῆς νίκης
του̃ 1871 και συναμα τη συνταγη μιας ἐπιτυχημένης τενετιεὶιε· τότε ακρι­

19. 20 ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
βως γνώρισε ό ί]Ιειμεεννϋ:Ζ στή χώρα του Γοεὶπ τίς πρωτες μεγαλες του δό
ξεςἔ Μετα τόν Πρῶτο Παγκόσμιο Πόλεμο λιγόστεψε σημαντικα, όπως εἶ­
ναι εὐνόητο ,ή προθυμία να ταυτισθεί κανείς, ἔστω καί στό θεωρητικό επί­
πεδο, μέ Γερμανούς, καί εν μέρει ὑπό τήν επήρεια τῶν διαδεδομένων στή
Δύση αντιλήψεων περί της «μιλιταριστικής Πρωσσίας» μερικοί στρατιωτι­
κοί συγγραφείς επέρριψαν τήν εὐθύνη της προηγούμενης σφαγής στίς θε­
ωρίες του̃ ΕΙειιεεννίίΖ.2
Ἡ χρήση του̃ ὀνόματος του̃ ίἶίεμεεννίίε από τήν εθνικοσοσιαλιστική προ­
παγανδα3 φανηκε να επιβεβαιώνει αὐτήν τήν ερμηνεία. Γιί αὐτό ακριβῶς
έχει ίδιαίτερη σημασία, ἔστω κι αν δέν προσέχθηκε αρκετα, τό γεγονός ότι
ή πρώτη λίγο­πολύ συστηματική φιλελεύθερη ερμηνεία του̃ Ωίειμεεννὶτε, ότι
δηλ. τό πρωτείο τής πολιτικής ταυτίζεται μέ τήν επιταγή της μετριοπαθει­
ας,διατυπώθηκε από Γερμανούς στρατιωτικούς καί πολιτικούς αντιπαλους
τοῦ εθνικοσοσιαλισμου̃, οί οποίοι ανέπτυξαν εν μέρει μιαν επιχειρηματο­
λογία χρησιμοποιημένη ήδη στόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ὁ επιθε­
τικός εξτρεμισμός τής Ἀνώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης επικρινόταν μέ
αφετηρία τόν «ὀρθῶς ἐννοούμενο ›› (ῖίεμεετνίτεἔ Ἡ επίκληση του̃ κατ' εξο­
χήν θεωρητικου̃ του̃ πολέμου εναντίον τῶν ὑποκινητῶν του̃ πολέμου ήταν
στί αλήθεια έξυπνο εγχείρημα, έστω κι αν παρέμεινε ακαρπο ὑπό τίς τοτι­
νές συνθήκες. Ιἔῖὐνοίκότερη ήταν ή κατασταση για τή διαδοση της φιλε­
λεύθερης ερμηνείας του ΟΙευεεννίτΖ μετα τόν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο,
αρχικα βέβαια εντός ενός ίστορικου̃ σχήματος, τό ὁποίο αποδεχόταν τήν
ίδεολογία τῶν νικητῶν τουλαχιστον ὑπό τήν ἔννοια ότι απέδιδε τήν πανω­
λεθρία τής Γερμανίας στήν αύξουσα στρατιωτικοποίηση τής πολιτικής καί
τῶν στόχων της· εδώ ὁ Πειιιεεννίιε εμφανίζεται ὡς εκείνος πού ήδη στήν
αρχή αύτου̃ του̃ δρόμου ῦψωσε τή φωνή του προειδοποιώντας για τίς συν­
έπειεςα Στήν προοπτική αὐτή ὁ Πειιιεεννίτε μπορούσε να είναι αποδεκτός
για τούς νηφαλιότερους Ἀγγλοσαξονες καί Γαλλους, ενῶ συναμα καί στό
Ι. Για τίς στρατηγικές τασεις πού επικρατου̃σαν τότε στή Γερμανία καί στή Γαλλία βλ.
παρακ. Παρέκβαση Β.
Ζ. ΓίὀάεΙΙ Ηειττ, Τίιε δΗοεὲ,1Ο4,πρβλ. ΜΟ κε., 118 κε., ίδ. 123 κε.,12Β. Καί μετα τόν Δεύ­
τερο Παγκόσμιο Πόλεμο ό Άγγλος συγγραφέας ὑποστήριξε τήν ἴδια αποψη, βλ. ὅίταίεέζἱε,
415 κε. Παρόμοια ὁ ΓμΙΙετ, Πἱε εκίατίεϊε Πιιτιεὲ, θἰι κε.
3. Βλ. π.χ. ΜετΖεεΙι,Ζεὶτἔεπι‹ι̃εεε Οειἰακκεπ· Ηίετί, Ογκκα̃ίιη̨εη, 4 κε., 8 κἑ.
4. Βε‹:Ι‹, "Πὶε Ισεὶπτε” (αντιπαραθεση του̃ Πευεεννὶτκ πρός τόν ΙπιαεῃἀοτΠ)· Ιι̃οτΙπΙεΙε, δίακεε­
ιυἰτε (επιχειρηματολογεί κατα του̃ Ι..ἰτΙὸεΙΙ Ηειτί καί αλλων Ἀγγλοσαξόνων συγγραφέων)· Πίτ­
τετ, “Πὶε ΙΙεΙττε”.
Β. Κυρίως, Βίιτετ, $ία‹ιίεΙ‹κκεί, ίδ. Ι, 7θ κἑ. Ἡ αντίληψη αυτή επαναδιατυπώθηκε ή παραλ­
λαχθηκε σέ πολλές, ὡς επί τό πλείστον ἐπιφανειακές εργασίες, οί ὁποίες προέρχονται εἴτε
από αριστερούς εκπροσώπους της ἰδεολογίας τῶν νικητῶν του̃ Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέ­
μου εἴτε από (πρώην) εθνικιστές της δεξιᾶς· οί δεύτεροι κατηγορούν (σιωπηρα) τήν πολιτι­
κή του̃ Ηὶθετ ότι ή έλλειψη μετριοπαθειας τήν εμπόδισε να περιορισθεί στήν ίκαθ' ἑαυτήν
επιθυμητή) συγκρότηση μιας μείζονος Γερμανίας.

20. «ΑΜΙΓΗΣ» ΚΑΙ «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ» ΠΟΛΕΜΟΣ 21
σοσιαλιστικό στρατόπεδο, αν καί μέ καποιες ἐπιφυλαξεις, αναγνωρίστηκε
ὡς «προοδευτικός››.θ
Καθώς έτσι ὁ ί]ΙειιιεεννὶτΖ ανακαλύφθηκε έκ νέου καί κρίθηκε κατα βαση
θετικα, διαβαστηκε, ὅπως ηταν αναμενόμενο, στό φῶς τῶν μεγαλων ζητη­
ματων πού γέννησε η στρατηγικη συζητηση τῶν τελευταίων δεκαετιῶν.
Ώστόσο, παρα τίς προσπαθειες για μιαν ὁλόπλευρη σύλληψη της σκέψης
του καί παρα τίς προόδους της φιλολογικης έρευνας, είναι προφανές ότι
καί οί νεώτερες ἑρμηνείες παραμένουν δέσμιες της παλιας ηθικης­κανονι­
στικης προβληματικης, όπως αύτη αναδιατυπώθηκε είτε στη σκια του̃
ατομικού πολέμου εἴτε στίς φλόγες του̃ παγκοσμίου εμφυλίου πολέμου:
πῶς μπορεί η`‹‹έλλογη›› πολιτικη να περιορίσει η να ἐξοβελίσει τόν πόλε­
μο; Πῶς μπορεί η πολιτικη κυβέρνηση να ελέγξει τούς στρατιωτικούς για
να διασφαλισθεί η είρηνη; Ἀσφαλῶς, είναι ὀρθό ­καί αναπόφευκτο­ να
ἐπικεντρώνονται οί ἐξηγησεις του̃ Οἰευεεννίίε κυρίως στό πρόβλημα τῶν
σχέσεων πολέμου καί πολιτικῆς. Ἄν ὅμως τό πρόβλημα τοῦτο έρευναται
από τη σκοπια τῶν παραπανω έρωτηματων, τα ὁποία για τόν ίδιον τόν
θΙειιιεενν1°εΖ ἦσαν μαλλον περιθωριακα, τότε χανει τό θεωρητικό ­δηλ.
ανθρωπολογικό, πολιτισμικό καί ίστορικό­ βαθος του. Παρ” όλα αύτα,
μέσα στη συγκυρία πού ύπαινιχθηκαμε, η φιλελεύθερη ερμηνεία του̃
βίειιιεεννίτπ αναγκαστικα έπικρατησε στη Δύση καί αποτελεί σημερα τόν
μόνο σοβαρό συνομιλητη· γιατί «πολεμοχαρείς» η «μιλιταριστικές» έρμη­
νείες αναλογης βαρύτητας δέν ὑπηρξαν, καί ό,τι στό παρελθόν εμφανί­
στηκε μέ τέτοια πρόθεση στην πραγματικότητα αποτελου̃σε ἐθνικιστικη
ρητορικη ποικιλμένη μέ χωρία από τόν Οίειιεεννὶτε.
«Ἀμιγης» καί «πραγματικός» πόλεμος στην προοπτικη
της ανθρωπολογίας καί της φιλοσοφίας του̃ πολιτισμοῦ
Τό μοιραίο πρω̃τον ψευ̃δος της έπικρατούσας ἑρμηνείας του̃ βἰειιεεννὶιέ
έγκειται στη θέση ότι η ἔννοια του̃ πολέμου,η ὁποία διατυπώνεται στην
αρχη του̃ κύριου έργου του, είναι κατι ίδεατό καί ανυπόστατο, ένας ίδε­
ώδης τύπος πέραν της πραγματικότητας, μια καθαρα θεωρητικη αντίληψη
η μια πλασματικη κατασκευη.7 Καί επειδη μέσα στην ἔννοια αύτη δεσπό­
ζει, μεταξύ αλλων, ὁ παραγοντας «βία», από τόν δηθεν αφηρημένο χα­
ρακτηρα της έννοιας συναγεται ὁ αφηρημένος χαρακτηρας της ίδιας της
βίας καί στό ἐννοιολογικό ζεύγος «αφηρημένος πόλεμος­τυφλη βία» αντι­
παρατίθεται η σύζευξη πραγματικού πολέμου καί έλλογης, ητοι μετρι­
θ. Βλ. παρακ. σημ. 144· επίσης κεφ. νἰ, σημ 32 καί ί±θ,κεφ. νΠ, σημ. ΖΟ.
7. Κατα χρονολογικη σειρα: Βοιίιἱεὶε, ίζἰαιιεειυιιτ· Κεεεεὶ/ίΞοτιεεὶε”· Β1τιετ,5£αατεΙ‹ιιτιετ,Ι,83·
ι̃Νε1Ι,“(Ξιιεττε”· Βὼτιπὶτι, 'Ίσετιίτι μιπὀ ΟΙευεεινὶτΖ”, 251· Ατοη,Ρετιεετ Ια ειιεττε, Ι, 121.

21. 22
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
οπαθου̃ς πολιτικής δρασης. Μέ αλλα λόγια: αφοῦ ή αμετρίαστη βία φαί­
νεται εξ ὁρισμου̃ απόρροια της εννοιολογικῆς αφαίρεσης, για τό όλο
πεδίο της πραγματικότητας, τό ὁποίο πραγματι συνιστα κατα τόν
β1ειιιεεννὶτΖ τό πεδίο της πολιτικής, δέν απομένει τίποτε αλλο παρα η με­
τριοπαθής δραση· καί τελικα ή δραση αὐτή συσχετίζεται μέ ὁρισμένους
πολιτικούς (δηλ. μή στρατιωτικούς), ὁξυδερκείς καί υπεύθυνους φορείς,
τῶν οποίων ή ηγετική θέση κατα τή διεξαγωγή πολέμου εμφανίζεται ὡς
επιταγή αντλούμενη ταχα από τήν ίδια τή θεωρητική διαπίστωση του̃ πο­
λιτικούχαρακτήρα του̃ πολέμου. Ἀντίθετα, εμείς θα αποδείξουμε παρα­Ϊ
κατωἴ­ὅτι}η ἔννοια του̃ ίἶίειιεεννὶτε γιαίτόν πόλεμο δεν αναφέρεται σέ κα­ι
ποιανίίαφηρημένη ὀντότητα, σέ καποιο ετιε τειίίοοίε, αλλα περιέχει μιαν
ενισχυμένη πραγματικότητα,ή ὁποία, ακριβως επειδή είναι ενισχυμένηη̨̃,
μπορεί να συλληφθεί νοητικα μοναχα κανοντας αφαίρεση από τήν ὑπό­Δ
λοιπη πραγματικότητα· ότι ὁ πρῶτος καί αποφασιστικός μετριασμός τῆςι
ακρας, εννοιολογικα αμιγους βίας ὀφείλεται σέ παραγοντες εντελως α­,Ν
σχετους από τή δραση καί τίς προθέσεις ὁποιασδήποτε πολιτικής ή στρα­
τιωτικής εξουσίας, αναγόμενους δηλ. σέ ανθρωπολογικές καί πολιτισμικές
σ:εαθερές,η επενέργεια τῶν ὁποίων παραμένει ανεξαρτητη από τή βούλη­
ση καί τή γνώση κυβερνήσεων καί υπηκόων· καί ότι ήδη για τούς λόγους
αὐτούς εδῷ δέν έχουν καμμία θέση ηθικές­κανονιστικές αποφανσεις:
πρακτικές αρχές διατυπώνει ὁ Οίέυεεννὶίε (καί παλι δίχως ήθική­κανονι­
στική πρόθεση) μόλις σ' ένα θεωρητικα ὑποδεέστερο επίπεδο,ὅπου ύπεισ­
έρχεται ή πολιτική μέ τήν ἔννοια τῶν ὑποκειμενικῶν πραξεων καί προθέ­
σεων καί όπου αναλύεται η αντίθεση μεταξύ πολέμου εκμηδενίσεως καί
περιορισμένου πολέμου.
”Οταν ὁ β1ειι1εεννίτΖ ορίζει τόν πόλεμο ὡς «πραξη βίας προκειμένου να
εξαναγκασουμε τόν αντίπαλο να εκτελέσει τή βούλησή μας››,8 λαμβανει
αποκλειστικα ὑπ” όψιν του ὑπαρξιακα μεγέθη (βία, αντίπαλος, βούληση,
εξαναγκασμός), τα οποία είναι σταθερα καί μποροῦν να νοηθου̃ν ανεξαρ­
τητα από καθε συγκεκριμένη κοινωνία, πολιτισμό ή πολιτική, γιατί έτσι ή
αλλιῶς ὑφίστανται μέσα σέ όλες τους. Ὁποτεδήποτε κι αν μίλα ὁ Οίειοεε­1
να1τΖ για τόν πόλεμο δέν λησμονεί ποτέ τή στοιχειακή υπαρξιακή κατα­
σταση καί αντιπαραθεση: τό «στοιχείο της ὡμότητας››,9 τό ‹‹μίσος››`καί η
«εχθρότητα», πού «πρέπει να θεωρηθούν ένα τυφλό ὁρμέμφυτο»
«αχαλίνωτο στοιχείο της ἶέχθρας››,“ ή «αμιγής αρχή τής ἔχθρας››,12 ή «αύ­
8. νοτπ Κτὶε8ε,1, 1, § Ζ =1θ1κε.
Θ. ”Ο.π., Ι, 1,§ 3 =1θΖ καί 111,16 = 410.
10. ”Ο.π.,Ι, 1, § 28 = 213.
11.”Ο.π.,νΙΠ,βΒ =Θθ1.
1Ζ.”Ο.π.,νΙΠ,2=9ΒΖ.

22. «ΑΜΙΓΗΣ » ΚΑΙ «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ» ΠΟΛΕΜΟΣ 23
ί
κ 5 κ
θεντική έχθρα»}3 η «αποφόρτιση της ἔχθρας, τού μισους»,Μ ­ αυτα συνι­
στούν τήν «αύθεντική αρχή τού πολέμου».15 Ἀκόμα καί στούς νεώτερους
πολέμους μεγαλης κλίμακας. οί όποι̃οι δέν προκαλούνται από τό προσωπι­
κό μίσος τού ατόμου έναντια στόν καθε εχθρό καί στούς όποίους συνεπῶς
τό «εχθρικό αίσθημα» μετατρέπεται σέ «εχθρική πρόθεση», «ποτέ δέν λεί­
πει η ψυχική διεργασία»· η βιαιότητα,η ανταπόδοση καί εκδίκηση γεν­
νούν η μία τήν αλλη, καί ό κύκλος της δρασης τους διευρύνεται στόν βαθ­
μό όπου συνδέονται μέ αίσθήματα όπως «φιλοδοξία, φιλαρχία, καθε είδους
ενθουσιασμό κτλ.». Αύτα όλα είναι «ανθρώπινα ή καί ζωώδη, αν θέλουμε
να τό πούμε έτσι, όμως έτσι έχουν τα πραγματα», προσθέτει ξερα ό
ίθίεοεεννίιεἔθ ”Οσο απρόσωπα κι αν είναι τα κίνητρα τῶν πολέμων κι όσες
μεταμορφώσεις ή ἐξιδανικεύσεις κι αν ἐπιδέχονται τα αρχέγονα αἰσθήμα­γ
τα της ἔχθρας,ή φωνή της ὼμης, γυμνής φύσης δέν βουβαίνεται ποτέ μέσα
στόν πόλεμο. Ὁ αγώνας ὡς αμεση καί έσχατη ὑπαρξιακή αντιπαραθεσηγ'
όπως τή βλέπουμε όταν παλεύουν δύο ανθρωποι σῶμα μέ σῶμα ,Π αποτε­
λ­ κ κ | » » κ κο ­ ­ ῖ
ει την κοινη πηγη και τον κοινο παρονομαστη ολων των συναφών μέ τόν
πόλεμο φαινομένων· όπως λέει ό βίειιιεεννϊα, «αὐτός καί μόνον εἶναι η
ενεργός αρχη μέσα στην πολυποίκιλη εκείνη δραστηριότητα. τήν ὁποία ό­
νομαζουμε πόλεμο μέ τήν εύρύτερη ἔννοια».18 Εἶναι αλήθεια ότι, ἐξ αἰτίας
της περιπλοκότητας ενός πολέμου μεταξύ πολιτισμένων λαῶν,η αναφαίρε­
τη ὑπαρξιακή του βαση ή πηγή καταχωνιαζεται, θα λέγαμε, καί δέν χτυ­
παει πια στό ματι, καθώς η παρουσία της εἶναι αύτονόητη. Καί όμως,ή
επήρεια της εκτείνεται ίσαμε τίς μακρινότερες διακλαδώσεις τού πολεμι­
κού φαινομένου. Ἀκόμα κι αν η στοιχειακή ἐπιθυμία τῶν πολεμιστῶν να
πέσουν απανω στόν ἐχθρό καί να τόν ξεκαμουν μέ τα χέρια τους δέν μπο­
ρεί πια να δρασει ὡς αμιγής κι αύτόνομος παραγοντας μέσα στίς συνθη­
κες τού σύγχρονου πολέμου , παρα πρέπει να συνδεθεί μέ παντοειδείς «πο­
λιτικούς σκοπούς καί όρους», περνώντας έτσι σέ «ύποδεέστερη μοίρα» ­
‹ κ δκ κ | ­­ κ ~ κε ­× ­¬ κ ο κ
ωστοσο εν παυει να συνιστα το «νευρο», το οποιο «κινει την ανωτερη
βούληση››.19 Ἀλλα έστω κι αν τώρα πια συνιστα «μόνον» τό νεύρο, δέν θα
μπορούσε να λείψει σέ περίπτωση πολέμου. Τούτο γίνεται προφανέστατο
στήν κεντρική συστηματική χρήση της έννοιας της μαχης ακριβώς εκεί ό­
που ὸ Πειιιεεννὶτκ έκθέτει τα ζητήματα της στρατηγικής καί τῆς τακτικη̃ςἕο
ΙΒ. ”Ο.π.,νΙ,8 = θόθ.
14. ”Ο.π., Ιν, 11= 468.
Ι5. Ρεἱιἰεκἔ άεε Ηετεοἔε υ. Βτιιππεείιτυεἰἔ, § Ι = Ρὶ/ετκε, Χ, Ζθἔ.
Ιβ. νοκ: Κτἱεἔε, Π, 2 = 285 κἑ.
17. ”Ο.π.,Π, 1 = Ζθθ.
38. Όπ.
19. ”Ο.π.,Ιν,8= 449.
ΖΟ. Βλ. παρακ. σ. 58 κἑ.

23. ·(»
24
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
μή παραλείποντας καί πάλι νά συλλάβει τή μάχη στόν υπαρξιακό της πυ­
ρήνα, δηλ. νά τήν «απογυμνώσει» από ὅλες τίς «τροποποιήσεις», μέσα
κ ε ­< ε κ ν κ κ κ ε κ κ
στις οποιες εμφανιζεται αναλογα με τις εκαστοτε διαφορετικες συνθήκες
της απαρχης καί της εξέλιξής της, καί έτσι νά φτάσει στή διαπίστωση ὅτι
μετά τήν «απογόμνωση» τούτη «δέν απομένει παρά ή γυμνή ἔννοια της
μάχης, δηλαδή ένας αμορφος αγώνας» .Ἡ
”Οταν ὁ Οὶειυεεννὶτε κάνει συστηματική αφετηρία της θεωρίας του τήν
ὑπαρξιακή πηγή ­καί συνάμα διάσταση­ του̃ πολέμου, τονίζει κάτι ποό
στα μάτια του αποτελεί κοινοτοπία (βεβαίως κοινοτοπία μέ βαρύνουσες
συνέπειες) μόνο καί μόνο επειδή ὁρισμένοι συγκαιρινοί του θεωρητικοί
τοῦ πολέμου λησμονου̃σαν τή στοιχειώδη αλήθεια πού περιέχεται σε αυτήν
κει
τήν κοινοτοπία,το ιδιο ὅπως τήν παρακάμπτουν ή τήν ὑποβιβαξουν διαφο­
ρυι σημερινοί σχολιαστές του. Ή ανίχνευση τῶν παραπάνω υπαρξιακῶν
μεγεθων, εἰ δυνατόν σέ κατασταση χημικης καθαρότητας, σημαίνει απλως
ὅτι δίχως αὐτά, κοντολογης δίχως εχθρότητα, δέν είναι οὔτε νοητός οὔτε
διἄατόςό πόλεμος. "Ολα τά αλλα ­οργάνωση, ὅπλισμός, κ.τ.λ.­ μποροῦν
νά αφαιρεθου̃ν από τόν πόλεμο ὡς υπαρξιακή αντιπαράθεση, όχι ὅμως καί
Ξ
.;5~
.5··
εε
Ω
®°
χθρότητα. Σ' αὐτήν προστίθεται βέβαια καί μία δεύτερη προϋπόθεση:
θρότητα πρέπει να λάβει ένταση τέτοια, ὥστε νά μήν ὀρρωδεί μπρο­
ωστἐή χρήση τής ακρας βίας ­ καί η βία φτάνει στήν ακραία της επίτα­
σης­μέ τήςθανάτωση του̃ αλλου· παραπέρα δέν μπορεί νά πάει. Χωρίς θα­
νάτωση λόγω έχθρας δέν υπάρχει πόλεμος (μολονότι, εννοείται, ὅ ίδιωτι­
κ κ κ σ
κος φονος λογω ιδιωτικής έχθρας δέν συνιστα πολεμο). Οταν λοιποκἑ ο
ίἶἰειιιεεννὶτε δηλώνει ὅτι μέσα στή «φιλοσοφία» του̃ πολέμου (δηλ. στή θε­ί
κ 7 κ σ κ κ ‹ κ κ 3/
ωρητική σύλληψη του̃ πολεμου ανεξαρτητα απο τις εκαστοτε μορφες του)
δέν μπορεί νά εμφιλοχωρήσει ποτέ ή αρχή του «μετριασμου̃» χωρίς νά δια­
πραχθεί ένας παραλογισμός,22 τότε απλῶς θέλει νά εκφράσει κάτι τό αὐ­
τονόητο, ὅτι εδηλῇὅπου δέν υφίσταται έχθρα καί ὅικρα βία κορυφούμενη
στη θανατωση του̃ αλλου, εκει δεν μπορεί καί νά γίνεται λόγος γιά πόλε­
μο. Ἡ έλλειψη ‹‹ μετριασμου̃» στόν πόλεμο δέν έχει επομένως καμμία σχέση
μέ τόν χαρακτήρα του̃ πολέμου, μέ τό ὅτι δηλ. ὁ πόλεμος είναι λ.χ. πόλε­
μος εκμηδενίσεως καί δέν είναι περιορισμένος πόλεμος· αρκεί νά διεξάγε­
τομςπολεμος. Γιατί η βία φτάνει στό κατακόρυφό της, ακόμα καί σε έναν
(πολῶςπεριορισμένο πόλεμο, κατά τή στιγμή ὅπου ένας καί μόνο πολεμι­
στής σκοτώνει έναν εχθρό απέναντί του. Σέ τοῦτο τό επίπεδο τής θεωρίας
καῶριστική δέν είναι ή έκταση της βίας παρά ενδιαφέρει μόνον ή έντασή
ΤΥΝ­
παραλλάσσει από πόλεμο σέ πόλεμο δέν είναι ὅ βαθμός έντασης της βίας,
ὅπως αὐτή κορυφώνεται στή θανατωση έστω καί ενός ατόμου. ,τι
21. νοτια Κτἰεἔε, ΙΠ, 8 = 374.
22 .”Ο.π.,Ι,ί,§ 3= ίθδ.
| εκ ν ‹ ¦

24. «ΑΜΙΓΗΣ» ΚΑΙ «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ» ΠΟΛΕΜΟΣ 25
ὁ ὁποίος έτσι κι αλλιῶς δέν μπορεί να παει παραπέρα από τή θανατωση
του̃ αλλου, παρα ή έπικεντρωμένη καί αδιαλειπτη χρήση της, δηλ. ή ίκα­
νότητα ή ή διαθεση των έμπολέμων να μήν κανουν τίποτε αλλο κατα τή
διαρκεια του πολέμου παρα να ασκουν βία. Προφανως αὐτό εἶναι σέ θέση
να τόικανουν δύο αλληλομισούμενες ύπαρξεις ή μικρές ὸμαδες, ὅμως οί
δυσκολίες αύξανονται ὅσο αύξανεται τό μέγεθος του̃ στρατού καί τοῦ πο­
λέμου, ὅπως θα ἐξηγήσουμε αμέσως. Ἀπό τώρα πρέπει παντως να συγ­
κρατήσουμε ὅτι ὅ μετριασμός σέ κατασταση πολέμου δέν σημαίνει ὅτι οί
ἐμπόλεμοι σταματούν πρίν από τα ύψιστα σκαλοπατια πανω στήν κλίμα­
κα τής βίας, αλλα δηλώνει τή λίγο­πολύ σύντομη, λίγο­πολύ ασυνεχή πα­
ραμονή τους πανω σ” αύτα. Χωρίς τήν ακραία βία της θανατωσης του̃ αλ­
λου δέν υπαρχει πόλεμος. Καί ὅπως αὐτή ή κορύφωση τής βίας ύφίσταται
καί στόν μετριασμένο ή περιορισμένο πόλεμο, έτσι καί καθε πραγματικός
πόλεμος, ανεξαρτητα από τήν έντασή του, ἐμπερικλείει τήν ἔννοια τοῦ
πολέμου, ήτοι δέν χωρίζεται από τήν έννοια αύτή μέ τό χασμα έκείνο, τό
ὁποίο χωρίζει κατι απλῶς ίδεατό από κατι πραγματικό.
Ώστε ὁ ορισμός του̃ πολέμου δέν είναι τό αντίθετο της πραγματικότη­
τας του, παρα μόνον ή εννοιολογική απομόνωση καί συμπύκνωση τῶν
υπαρξιακῶν παραγόντων, οί οποίοι τόν προκαλούν καί συναμα συνιστούν
τόν πυρήνα του. Ὁ ίδιος Ιειιεεννὶιπ προοιμιαζει τόν ὁρισμό του δηλώ­
νοντας ὅτι έπιθυμεί ν” αρχισει «ρίχνοντας μια ματια στήν ούσία του̃ ὅλου
πραγματος», δηλ. να διεισδύσει αμέσως σα έναν χῶρο βαθύτερο από τα
σομβεβηκότα τής ίστορικής πραγματικότητας τῶν πολέμων, καί προσθέ­
τει ὅτι έδῶ πρέπει, «περισσότερο απ” οπουδήποτε αλλου̃, μαζί μέ τό μέ­
ρος να στοχαζεσαι παντοτε συναμα καί τό ὅλο»·23 αὐτό σημαίνει προ­
φανῶς ὅτι τό ὅλο (ή ή ούσία) ἐνυπαρχει σέ καθε μέρος (δηλ. σέ καθε ἱστο­
ρική μορφή του) κι είναι αδιαχώριστο από τοῦτο. Ὁ βὶεοεεννίτκ διόλου
δέν έχει ἐδῶ κατα νου̃ν μια πλασματική κατασκευή ή μια αφαίρεση μέ τήν
έννοια τοῦ απλου̃ ετιε τετιοτιιε. Τί μπορεί λοιπόν να ἐννοεί ὅταν μιλα για
«αφαίρεση» καί για «αφηρημένον» ή «ίδεατό» πόλεμο ,Ἡ Πρῶτα­πρῶτα
πρέπει βέβαια να ύπενθυμίσουμε ὅτι δέν χρησιμοποιεί τούς ὅρους αὐτούς
αποκλειστικα κατα προτίμηση, αλλα παραλληλα μέ αλλους, ίσότιμους,
ὅπως «απλή», «αμιγής» ή «αρχική» έννοια του πολέμου.25 ”Ηδη λοιπόν
23.Ὁ.π.,Ι,1,§ 1=19ί.
24. ”Ο.π.,Ι,Ι,§θ =1θθ·Ι,2 = 218· Ι,1,§ 10 =1θθ.
25. ”Ο.π., Ι, 1,§ Θ = 195 καί Ι, 2 = 216· Ι, 2 = 234· Ι, 2 = 230· Ι, 2 = 21θ. Για τό ίδιαίτερο ἐμ­
πραγματο περιεχόμενο τοῦ ὅρου «αρχική» έννοια θα γίνει λόγος αμέσως παρακατω· ὁ ὅρος
«απόλυτος πόλεμος» συζητείται μόλις στό ἑπόμενο ὑποκεφαλαιο, ἐπειδή (παρα τή μοιραία
σύγχυση πού έπικρατεί στήν έρευνα πανω σέ τοῦτο τό εξαιρετικα σημαντικό σημείο) διό­
λου δέν συμπίπτει μέ τόν ὀρισμό του̃ πολέμου όπως τόν διατύπωσε ὁ βὶειιεεινὶα στήν τελι­
κή φαση τής πνευματικής του εξέλιξης (βλ. ίδ. σ. 72).
›

25. 26 Πολεινιοε ΚΑΙ Πολιτικιι
μέσα στήν ψηλαφητική καί ταλαντευόμενη όρολογία του διαφαίνεται ή
πρόθεση να συνοψίσει μέσα στήν ἔννοια τού πολέμου όρισμένα εἰδοποια,
έσχατα καί αμιγη̃ στοιχεία τής πραγματικότητας τού πολέμου. "Ομως τα
στοιχεία τούτα μπορούν να συλληφθούν στήν καθαρή τους κατασταση
μοναχα όταν πραγματοποιηθεί ὁ διαχωρισμός τους, ήτοι ή αφαίρεσή τους,
από αλλα στοιχεία, τα οποία εἶναι ἐξ ίσου πραγματικα καί αναμιγνύονται
αναγκαστικα μέ τα πρῶτα μέσα στούς κόλπους μιας πολύπλευρης πρα­
γματικότητας. Μέ αλλα λόγια, ὁ ὁρισμός τού πολέμου εἶναι αφηρημένος
ἐπειδή διαμορφώνεται μέσα σέ μιαν διεργασία διαχωρισμού, διεργασία α­
φαιρετική, καί όχι επειδή αναφέρεται ὁ ίδιος σέ κατι αφηρημένο, ἐκτός κι
αν θέλουμε να υποθέσουμε πώς καθε τί πραγματικό γίνεται αφηρημένο αν
τό διαχωρίσουμε από τήν ὑπόλοιπη πραγματικότητα· αλλα τότε έξ ίσου
αφηρημένη όσο καί η αμιγής έννοια τού πολέμου θα ήταν καί μία ἐννοιο­
λογική σύλληψη της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας ή ὁποία θα
αγνοούσε τόν πόλεμο ὡς πραγματικό μέγεθος μέσα στήν ἱστορία. Για να,
τό πούμε διαφορετικα: ή αφαίρεση μέσα στήν ἔννοια τού πολέμου συνί­
σταται στό γεγονός ότι κατα τή μεθοδολογικα αὐτονόητη αναζήτηση τῶν
είδοποιῶν γνωρισματων τού πολέμου αρχικα αφήνονται απ” έξω οἱ παρα­
γοντες οί οποίοι ἐμποδίζουν τή διαιώνιση καί τήν πανταχού παρουσία της
γἐχθρότηταςι καί της ακραίας βίας, δηλ. τῶν είδοποιων γνωρισματων του
πολέμου (ακριβῶς όπως καί ὁ πόλεμος από τήν πλευρα του δέν επιτρέπει
τήν ανενόχλητη καί συνεχή ἐπικρατηση τῶν παραπανω παραγόντων μέσα
στήν κοινωνικοπολιτική ζωή) ­ καί όχι στό ότι ή ἐχθρότητα καί ή συνε­
πούμενη ακραία βία αποτελούν απλῶς πλασματικές κατασκευές. Ἄν ήσαν
τέτοιες, τότε δέν θα χρειαζόμαστε πραγματικά εμπόδια προκειμένου να
τίς χαλιναγωγήσουμε. Ἄρα ὁ αφηρημένος τους χαρακτήρας μέσα στό
πλαίσιο τού ορισμού τού πολέμου δέν αφορα την ὀντολογική τους υφή,
παρα τή δυνατότητα της ακρατης ἐπήρειας τους μέσα σέ περίπλοκα κοι­
νωνικα μορφώματα: γιατί ή αφαίρεση έγινε ακριβῶς σέ σχέση μέ όσους
παραγοντες παρεμποδίζουν την τέτοια ἑπήρεια. Καθώς, μέσω της αφαί­
ρεσης, ανακαλύπτονται οί είδοποιῶς συναφείς μέ τόν πόλεμο πραγματι­
κοί παραγοντες καί καθώς ή αφαίρεση φανερώνει τόν ὑπαρξιακό πυρήνα
τού πολεμικού φαινομένου, μπρορη̨ςασταωμόετια­ῷμαςςγςδςιαμρρφώνεται ὅχις
μια πλασματικήςκατασκεύήῳη̨̃λα ημίδεοτςυπική σύλληψη μιαςᾶἶἶἔνὥχἶἰμέ­ Ϊ”
νης¿τμρ_οιγ­ματηκότητας››, για να θυμηθούμε τόκἶ
πόςἑτυνοψίζει αληθιναεςτήν αύθεντικήςπραγματικότητα τού π0λέμου,ςἐνῶ
ὅ,τἶόνομαζεται συνήθως ‹‹πραγμ=οἶτικότήταἩτούύπολέμοιἶἑἶἢδένείναι τίπο­
τε αλλο από τήν πίρη̃αγμαῖτικῇότηταἈἶἶνθδἶαφαόδρῶῶνθβποθλἔμωθνίθστήω̨μοναι̃δικό­
τ ὲότ4ητἶτδιΕἶ4­ίἶν=τόθαίσδνἶ­ἶἦητόπόιἶήσούμίἑθἶἰύῖτόα μια για
παντα καί δέν πέσουμεῶσττίς­(παγίδες της γλώσσας, τότε δέν θα θεωρήσου­
με τόν ίδεώδη τύπο ὡς πλασματική κατασκευή καί τίς διασπαρτες όψεις

26. «ΑΜΙΓΗΣ» ΚΑΙ «ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΣ» ΠΟΛΕΜΟΣ 27
κ”
­ , . , ν Χ ν ν ν ιν ν
του πολεμου ως «την» πραγματικοτητα°ιθ0ι¿τα̨Ξ0έν9ησ9θμΞ.γμε αλλαγη λο­
για,@¬@¿ἶ¿τραγματικύτητα μόνο μέ τήν ίδεοτυπική αφαίρεση μπορει να
συλληφθεί ­ αν καί ἐφ” όσύνίέίναίδύνπατόν πναίσύλληπφθείζ Η 2 Δ
ίΤόπ οπύσιαστικό θέωρητικό πρόβλημα, λοιπόν ,Κ δέν είναι να αντιπαραθέ­
σουμε «τήν» πραγματικότητα­ σέ μιαν εννοιολογική πλασματική κατα­
σκευή, αλλα να κατονομασουμε τούς πραγματικούς παραγοντες, οἱ ὁποίοι
βέβαια ούτε έξαλείφουν ούτε απαλύνουν τήν έχθρότήτα καίτήν ακραία
βία, ὅμως δέν τίς αφήνουν να γίνουν συνεχείς καί καθολικές. Τό ζήτημα,
δηλαδή, είναι να έξηγηθούν οί λόγοι, οί ὁποίοι καθιστούνςαναγκαστική τή
μίξη διαφορετικών ἐπιπέδων τής ίδιας ανθρώπινης καί ἱστορικοκοινωνικής
πραγματικότητας· ας παρατηρηθεί έδῶ ὅτι, αν ή αφετηρία μας είναι κατι
ίδεατό, δηλ. ή έννοια τού πολέμου, δέν τή διαλέξαμε έπειδή ενέχει λιγότερη
πραγματικότητα, παρα απλούστατα ἐπειδή τό θέμα είναι ὁ πόλεμος· αν
τό θέμα ήταν ή είρήνη λ.χ., τότε ὁ συγγραφέας, έφ, ὅσον θα ακολουθούσε
τήν ίδια μέθοδο, θα ξεκινούσε από τήν ίδεατή οὐσία, δηλ. από τήν έννοια
τής είρήνης, για να ἐξηγήσει κατόπιν γιατί ίσαμε σήμερα ή εἰρήνη στόν
κόσμο δέν σταθηκε συνεχής καί καθολική. Ἀκριβῶς τό πραγματικό περιε­
χόμενο της «αφηρημένης» ή «αμιγούς» έννοιας τού πολέμου μας έρχεται
γλαφυρα στή μνήμη ὅταν ὁ (Πειιεοννίίε ὀνομαζει τήν ίδιαν αύτήν έννοια
καί «αρχική», ἐννοώντας ὅτι στίς πρῶτες φασεις της ανθρώπινης ἱστορίας,
στούς «απολίτιστους λαούς››,ή πραγματική διεξαγωγή πολέμου καί ή έν­
νοια τού πολέμου (συνεχής καί καθολική ασκηση ακραίας βίας μέχρις ἐκ­
μηδενίσεως τού έχθρού) ήσαν ταυτόσημες. Ὁ θεμελιώδης ­καί ὥς τώρα
απαρατήρητος­ ρόλος, πού παίζει στή συλλογιστική τού Ωίειιιεεννὶίκ (τυ­
ποποιημένη) αντίθεση αναμεσα στόν πόλεμο τῶν «απολίτιστων» καί σ'
έκείνον τῶν «πολιτισμένων λαῶν»,2θ δέν αφήνει καμμιαν αμφιβολία ὡς
πρός τό ότι ή μεταβαση από τόν αφηρημένο ή αμιγή πόλεμο στούς πρα­
γιωοιῦετιολέιἔνε,ἕἐ±ι.τιε›­..ῳ...;×ι„,ζ,πζ..
νϋ ί θεῖ, Φε νετὅιβαὀἢ από τόν κῶυο του̃
ίδεατούμκαίςτήςςπλασματικής κατασκευής στόν χῶρο τού πραγματικού,
παρα ὡς ἱστορικα­πολιτισμικα προσδιορισμένη μεταβαση από ανθρώπι­
2θ. ”Ο.π., Ι, 1, § 3 =1θ2 κἑ.· Ι, 1, § 23 = 2θθ· Ι, 3 = 232· Ιν, 3 = 422. Ἡ αντίθεση αὐτή δέν
ήταν ασυνήθης στή φιλολογία τής ἐποχῆς. Αὐτήν ἐπικαλέσθηκε ὁ Πεοκεη π.χ. προκειμένου
να αίτιολογήσει γιατί τασσόταν ὑπέρ τῶν περιορισμένων προεπαναστατικῶν πολέμων καί
ἐναντίον τού παλλαίκού πολέμου: ὁ σύγχρονος παλλαίκός πόλεμος, έγραφε, ίσοδυναμεί μέ
τήν έπιστροφή στή βαρβαρική κατασταση, όταν όλοι οί ανδρες, όσοι ήσαν σέ θέση να φέ­
ρουν ὅπλα, συμμετείχαν στόν πόλεμο καί ὅταν ή έκβαση τού πολέμου κρινόταν σέ μία τό
πολύ σέ λίγες μαχες· τούτη ή συγκέντρωση καί ή ένταξη τῶν ἐχθροπραξιῶν τελείωσαν μέ
τήν πρόοδο τού πολιτισμού (Βείτιιείιίκιη̨επ, ίδ. 24, Βθ κἑ., 32, 37). Ἄς προστεθεί έδῶ ότι ή
μακρα συζήτηση τού 18ου καί τού πρώιμου ίθου αί. για τή συναρτηση αναμεσα στή στρα­
τιωτική λειτουργία καί στήν κοινωνική θέση τής κλήρονομικῆς αριστοκρατίας είχε καταστή­
σει τα πνεύματα πιό εύαίσθητα απέναντι στή σχέση μεταξύ κοινωνικοϊστορικῶν καί στρα­
τιωτικῶν ζητηματων.

27. #
Λ ­βία (ὅπως π.χ. στήν παλη δύο εχθρών σωμα μέ σώμα ή στόν πόλεμο με­
28
ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
νες καταστασεις, όπου είναι δυνατή η απ λυτη συγκέντρωση ολόκληρου
τού ύπαρξιακοίύίίκαίίλοιπού δυναμικο­ύίστήνἰίεχθίζἶόἶηίτα2­καί στήνίίακραία
ε ταξύ «απολίτιστων λαων»), πρόςω̃ανθρώπινεςμκαταστασεις, ὅπου μία τέ­
τοια συγκἔἰτρωση προσκρούει σε ανυπέρβλητα αντικειμενικα εμποδια.
βία Στίς συνθηκες­ζωήςτῶἶξίπολἦισμ/ένων λαών »συντελείται λοιπόν, μέ τήν
πρόσμιξη αλλων στοιχείων,η αποσυμπύκνωση των ύπαρξιακων παραγόν
των πού συνοψίζονται μέσα στήν αμιγή έννοια τού πολέμου· καί ακριβώς
τούτη η αποσυμπύκνωση κανει τώρα ανασκοπικα απαραίτητη την αφηρη­
μένη­ίδεοτυπική σύλληψη της πολεμικής ενέργειας. Δέν πρέπει βέβαια να
λησμονούμε ότι οί παραπανω παραγοντες εξακολουθούν καί μέσα στίς
συνθηκες τού πολιτισμού να συνιστούν τό «νεύρο » τού πολέμου, αφού χω­
ρίς αύτούς οί πόλεμοι εν γένει θα ήσαν αδιανόητοι. "Ομως στό ἐξηςη επή­
ρεια τους ὑπόκειται σέ ριζικές αλλαγές, καί αντίστοιχα μεταβαλλεται
φυσιογνωμία τού πολέμου ­ όχι βέβαια επειδή μεταμορφώνεται εκ βα­
θρων η οὐσία του, όπως τήν εκφραζει ὁ ορισμός του, αλλα επειδή αὐτή
του η οὐσία δέν μπορεί πια να εκδηλώνεται αδιαλειπτα σέ όλο τό πεδίο
καί σέ φόλες τίς πλευρές των ενόπλων αντιπαραθέσεων. Τό κύριο γνώρισμα
του πολιτισμού είναι ότι η κοινωνία διαφορίζεται καί γίνεται όλο καί πιό
περίπλοκη, έτσι ὥστε ­κατω από τήν επίδραση τών αδιακοπα εμφανιζόμε­
νων, αντίρροπων ή ὁμόρροπων, κύμαινόμενων ή σταθερών, ύποκειμενικών
ή αντικειμενικών παραγόντων, οί οποίοι αποτελούν, κινούν καί ὁρίζουν
συνεχώς εκ νέου τό πολιτισμικό σύνολο­ ανακόπτεται, μετοχετεύεται,
κερματίζεται ή εν μέρει επικαλύπτεται καί μεταμφιέζεται ό,τι συνιστα τόν
πόλεμο στ­ἰν εννοιολογική του καθαρότητα. Ὁ «διαχωριστικός τοίχος»,
Ι
πού εμποδίζει τήν «ολοκληρωτική αποφόρτιση», έγκειται από δώ κι εμ­
πρός «στόν μεγαλο αριθμό τών πραγματων, δυναμεων καί καταστασεων
πούεαγγίζει ό πόλεμος μέσα στή ζωη τών κρατών». Ἀκόμα κι αν καποιος
«νούς», δηλ. ένα πρόσωπο, μια ὁμαδα ή μια εξουσία, είχε τήν ίκανότητα
καί τή βούληση να κρατήσει ανεπηρέαστη τήν αμιγή πολεμική της βούλη­
ση από όλα τούτα τα εμπόδια, καί παλι ὁ διαφορισμένος, καί πρόξενος
διαφςορισμών, πολιτισμός έχει γεννήσει μέσα στό κρατος ένα πλῆθος αλ­
λων ετερογενών ἔλλογων φορέων, οί οποίοι δέν μπορούν ή δέν θέλουν να
κανοὥἶτό ίδιο πραγμα, ἔτσι ὥστε τελικα δέν ὑπερβαίνεται ή «αδρανεια
μαζας στό σύνολό της».27 Με αὐτόν τόν τρόπο σχηματίζονται οί ασύν­
θετες συνθηκες καί μορφές τού πολέμου μεταξύ πολιτισμένων λαών», έτσι
διαμορφώνεται «μιαςτόσο σύνθετη δραστηριότητα όπως είναι ὁ πόλεμος
μεταξύ τών πολιτισμένων λαών»·28 βέβαια,η απλή φύση τού, όπως εκφρα­
27. νοπι Κτίεἔε, ΨΙΙΙ, 2 = 953.
28. Ρεἰιὶεϋἔε οοκ Ι799,§ 22 = Ρνετκε, Ψ, 221.
ε ι
η