1. Í.Àëòàíõóÿã
ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ
ÃÀÉÕÀÌØÈÃ: ¯ÍÝ
Áèäíèé àìüäðàëä õàìãèéí èõ ÿðèãäàæ,
õ¿í á¿ðèéí ñîíèðõëûã ¿ðãýëæ òàòäàã ç¿éë
áîë “¿íý”. Äýëã¿¿ðò îðîõîä ºäèé òºäèé
¿íý ºë㺺ñòýé õàðàãäàæ, íèéòèéí òýýâýð,
ìàøèíû øàòàõóóí, ºðãºí õýðýãëýýíèé
áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ãýýä ÿìàð íýã ç¿éëèéã
àâàõàä ýõëýýä ¿íèéã ñóäàëäàã íü õ¿íèé
àìüäðàëûí õýâøèë.
Èõýíõ òîõèîëäîëä ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà
òàâààðûí ¿íý èðãýäèéí àìüæèðãààíû
55

2. ÍÈÉÒËÝË
äóíäàæ ò¿âøíýýñ äàâæ, òýð ¿íèéã áóóëãàõ
¿¿ðýã òºðä íîîãääîã. Ãýâ÷ òºð þìíû ¿íýä
õºíäëºí㺺ñ øóóä îðîëöîõ íü ºíãºö òàëààñ
õýðýãòýé ìýò áîëîâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð
ãàë óíòðààõ òºäèé ë àðãà þì. ¯íýíäýý áèä
òºðèéí îðîëöîõ, îðîëöîõã¿é ç¿éëèéã ÿëãàæ,
÷àäàõ ÷àäàõã¿é ç¿éëèéã çààãëàõ òàëààð
òîäîðõîé îéëãîëòîä õ¿ðýõ öàã íü áîëæýý.
¯ã¿é áîë òºð þì á¿õýíä õîøóó ä¿ðæ, þì
á¿õíèé ó÷ðûã îëîõ ãýæ ç¿òãýñíýýð àæëûí
¿ð ä¿í òààðóó áîëæ, ò¿¿íèéã äàãàëäàæ, àðä
èðãýäèéí òºðä èòãýõ èòãýë ñóëàðíà. Õóäàë
ÿðüñàí õ¿í ò¿¿íèéãýý ¿íýìø¿¿ëýõ ãýæ á¿ð
èõ õóäàë ÿðüäàã øèã òºð áîäèò ñóäàëãààã¿é
õîîñîí àìëàëòûí “õ¿¿äèé” áîëîõ àþóëòàé.
Áè ýíýõ¿¿ íèéòëýëýýðýý òºðèéí îðîëöîõ
¸ñã¿é ç¿éëèéí æàãñààëòûí õàìãèéí
ýõýíä þìíû ¿íý îðíî ãýäãèéã òîäîðõîé
áàðèìòòàéãààð ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ìàíàé îðîíä
îëîí þìíû ¿íèéã òîãòîîõîä òºð îðîëöäîã.
¯íèéã òîãòîîíî, ¿íýòýé õîëáîîòîé
õàðèëöààã çºâ çîõèöóóëíà ãýäýã õî¸ð ººð
îéëãîëò. Òºð çàñàã áàðàà òàâààðûí ¿íèéã
õÿíàæ, õóóëü áóñ àøèã ñîíèðõëîîð þìíû
¿íý çîõèîìëîîð ºñºæ áàéíà óó ãýäãèéã
øàëãàõ õýðýãòýé. Æ íü: Õýí íýã õ¿í áàðàà
á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ¿íèéã ºñãºõèéí òóëä
àäèë òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õèëýýð
íýâòðýõ áîëîìæèä ñààä ó÷ðóóëàõ, õèë
ãààëèéí àëáàí õààã÷äàä àâèëãà ºãºõ çýðýã
õóóëü áóñ àëõàì õèéæ áîëíî. Óðüä íü ìàíàé
óëñàä èéì òîõèîëäîë ýëñýí ÷èõýð, ìàëûí ýì
òýæýýë, áýëäìýë çýðýã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í
äýýð ãàð÷ áàéâ. Èéì áóñàðìàã ¿éëäýëä
Ìîíãîëûí òºð íýí äàðóé àðãà õýìæýý àâ÷,
56

3. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
õàìãèéí ãîë íü óã àñóóäàë ãàðãàõã¿é áàéõ
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí óðüä÷èëñàí àðãà
õýìæýý àâ÷, çºâ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ
øààðäëàãàòàé þì.
Õàðèí þìíû ¿íèéã òîãòîîíî ãýäýã
ººð îéëãîëò. Ýíý áîë òºðèéí îðîëöîæ
õèéãýýä áàéõ àæèë áèø. Îëîí óëñ òºð÷
ýíý áàéð ñóóðèéí ìààíü ýñðýã áàéãààãàà
èëýðõèéëäýã. Òýãýõýýð îäîî á¿ãäýýðýý
“¯íèéã õýí òîãòîîõ ¸ñòîé âý?” ãýñýí
àñóóëòûí õàðèóã ýðüå. ̺í þìíû ¿íèéã
òºð çàñàã òîãòîîñíîîð íèéãýìä ÿìàð ãàæèã
òîãòîëöîî ¿¿ñãýæ áàéãààã æèøýýãýýð
òàéëáàðëàÿ.
¯íèéã õî¸ð õ¿÷èí ç¿éë òîãòîîäîã.
1. Çàõ çýýë
2. Òºð
Çàõ çýýë ¿íý Çàõ çýýëèéí çàð÷ìààð ¿íý òîãòîõ
òîãòîîíî ãýæ ìåõàíèçìûã Àäàì Ñìèò 1776 îíä áè÷ñýí
þó âý? “¯íäýñíèé áàÿëàã” á¿òýýëäýý “äàëä ãàð”
ãýæ òîäîðõîéëæýý. Ýíý ÷ ýíãèéí áºãººä
îéëãîìæòîé òîäîðõîéëîëò. Ãýõäýý áè ýíä
ÿìàð íýãýí îíîë, õýí íýãýí ýðäýìòíèé
¿çýë áàðèìòëàë ÿðèõã¿é. ßã ýñðýãýýð íü
àìüäðàë, òýð äóíäàà ººðèéí àìüäðàëàà ë
ÿðüÿ. Áè ÷àöàðãàíû áèçíåñ ýðõëýýä íýëýýí
õýäýí æèë ºíãºð뺺. Àëò óõàæ, ñïèðò
øàãëàëã¿é ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ, ãàçðûí
øèìò õºðñ äýýð òàðüæ óðãóóëäàã áîëîõîîð
÷àöàðãàíûõàà ¿íèéã áè ººðºº òîãòîîäîã.
Ýíý ÷ ç¿é ¸ñíû õýðýã. Óã ¿íýý òîãòîîõäîî
ãàçðûí õºðñºº õàãàëæ áýëýí áîëãîñîí,
÷àöàðãàíû ìîäíû ñóóëãàöàà õóäàëäàæ
àâñàí, òýýâýðëýæ òàëáàé äýýðýý ñóóëãàñàí,
ìºí á¿òýí õàâàð, çóíû òóðø àõ ä¿¿, ¿ð
õ¿¿õýä, àæèë÷èäòàéãàà óñàëæ, çýðëýãèéã íü
57

4. ÍÈÉÒËÝË
çóëãààæ àð÷èëæ òîðäñîí, ýöýñò íü íàìàð
õóðààæ àâñàí, áîëîâñðóóëñàí çýðýã á¿õ
çàðäëàà òîîöîîëæ, äýýð íü îëîõ àøãàà
òîîöîîëæ, ¿íýý òîãòîîäîã.
Ìèíèé òîãòîîñîí ÷àöàðãàíû ¿íý 1 êã íü
3000 òºãðºã ãýæ áîäú¸. Áè ýíý ¿íýýð
÷àöàðãàíà çàðäàã äýëã¿¿ð¿¿äýä Ẻíäºæ
çàðíà. Äýëã¿¿ðèéí ýçýí îëîõ àøãàà íýìæ,
1 êã-èéã 3300 òºãðºãººð òîîöîæ, çàðàõ
¿íýý òîãòîîíî. Ãýâ÷ ýíýõ¿¿ 3300 òºãðºã
áîë çàõ çýýëèéí ýöñèéí ¿íý áèø þì. Ó÷èð
íü õýðýãëýã÷ ººð äýëã¿¿ðýýñ àäèëõàí
÷àöàðãàíûã 3200 òºãðºãººð àâààä áàéâàë
ÿàõ âý? Àëü õÿìäûã àâàõ íü õýðýãëýã÷èéí
ýðõèéí àñóóäàë. ªºð ãàçàð 100 òºãðºãººð
õÿìäõàí áàéíà, òàíàé äýëã¿¿ðýýñ àâ÷
÷àäàõã¿é ãýäãýý äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷èä
õýëíý. Õàðèí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷
íàäàä ÷àöàðãàíû ¿íýý áóóëãà ãýæ õýëíý.
Íýãýíò õºëñºº ãàðãàæ, õºäºëìºðëºæ áàéæ
òàðüñàí ÷àöàðãàíàà õîã áîëãîõã¿éí òóëä
áè ¿íýý áóóëãàæ ë òààðíà. Èíãýýä äýëã¿¿ðò
÷àöàðãàíàà íèéë¿¿ëýõ ¿íý áîë 2900 òºãðºã.
Õàðèí äýëã¿¿ðèéí õóäàëäàã÷èéí çàðàõ ¿íý
íü ººðèéí àøãèéí 300 òºãðºãºº íýìýýä
3200 òºãðºã. Èíãýæ íàäòàé àäèë ÷àöàðãàíà
òàðüñàí ¿éëäâýðëýã÷èä, òýäíýýñ ÷àöàðãàíà
áººíººð õóäàëäàæ àâñàí äýëã¿¿ðèéí
õóäàëäàã÷, õýäýí ìÿíãàí õóäàëäàí àâàã÷èä
íèéëæ, ÷àöàðãàíû äóíäàæ ¿íèéã 3200
òºãðºãººð òîãòîîäîã.
Ýíý õ¿ì¿¿ñ íýã ºðººíä ñóóæ õîîðîíäîî
òîõèðîëöîëã¿é çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä
òóëãóóðëàæ, õýí õýíýý õàðàõã¿é äàëä
58

5. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
õýëöýëýýð äýýðõ ¿íèéã òîãòîîñîí òóë “çàõ
çýýëèéí äàëä ãàðûí çîõèöóóëàëò” ãýæ Àäàì
Ñìèòèéí õýëñýí òîäîðõîéëîëò ÷ í¿äýý
îëñîí íýðøèë þì.
Òºð ¿íèéã Áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í ¿íýòýé áàéíà, àðä
òîãòîîíî ãýæ ò¿ìýí ÿäóó áàéíà ãýñýí øàëòãààíààð òºð
þó âý? þìíû ¿íèéã áóóðóóëäàã. Ýíý íü ºíãºöõºí
õàðàõàä ñàéí þì øèã. Ãýâ÷ ó÷ðûã íü
ëàâøðóóëáàë òèéì ÷ ñàéí àðãà áèø. Áè
ººðèéíõºº àìüäðàëä õàìãèéí îéð íýãýí
æèøýýã äóðäúÿ. պ人 ãàäàà ÿâàõ ¿åä
äóëààõàí ãýæ îëîí æèë ºìñºæ áàéãàà
íýõèé äýýë íàäàä áàéäàã þì. Óã äýýëèéã
õýäýí æèëèéí ºìíº 280000 òºãðºãººð àâ÷
áàéñàí áºãººä ýíý ¿íèéã õýðõýí òîãòîîñîí
òóõàé áàãöàà òîîöîî õèéæ ¿çüå. Íýõèé äýýë
¿éëäâýðýýñ ãàðàõäàà õýä õýäýí øàò äàìæäàã
íü òîäîðõîé. Ìàë÷èí ãóðâàí õîíèíû íýõèéã
òóñ á¿ðèéã íü 10000 òºãðºã, íèéò 30000
òºãðºãººð áîðëóóëæýý. Õóäàëäàí àâñàí
çàõûí ÷åíæ ººðèéí íýìýãäýë àøãèéã íýìæ,
íýã á¿ðèéã íü 25000 òºãðºã, íèéò 75000
òºãðºãººð ¿éëäâýðò çàðíà. Õàðèí ¿éëäâýð
ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëæ, ýñãýæ, áóäãàíä
îðóóëæ, òîã, òåõíèêèéí ýëýãäýë, öàã õóãàöàà,
î¸äîë÷èí, õàðóóë, öýâýðëýã÷ ãýýä á¿õ
àæèë÷íû çàðäëàà íýìæ 250000 òºãðºãººð
äýëã¿¿ðò çàðäàã. Õàðèí äýëã¿¿ð óã ¿íý äýýð
òýýâýðëýëò, ëàíãóóíû ò¿ðýýñ, öàã õóãàöàà,
ººðèéí àøèã çýðýã íýìýãäýë ºðòèéã íýìæ
280000 ìÿíãàí òºãðºãººð íàäàä çàðæýý.
Ýíý áîë õàìãèéí øóäàðãààð ¿íý òîãòîîõ
çàð÷èì. Ãýòýë òºð óã äàðõàíû íýõèé äýýëèéã
¿íýý áóóëãàæ, 200000 òºãðºãººð çàð ãýæ
õýëýõ íü øóäàðãà ãýæ ¿¿. Ýíý õ¿÷ õýðýãëýñýí
59

6. ÍÈÉÒËÝË
øèéäâýðèéí öààíà ÷óõàì õýí õîõèðîõ âý?
Ìàë÷èí, ÷åíæ, ¿éëäâýðëýã÷, äýëã¿¿ðèéí
ýçíèé àëü íýã íü ¿¿?
Æèøýý àâñàí ç¿éë ìààíü äàðõàíû íýõèé
äýýë áîëîõîîñ óã àñóóäàë áóñàä á¿õ òºðëèéí
áàðààíä àäèë õàìààòíà. Èíãýæ ¿íý áóóðñàí
òîõèîëäîëä ¿éëâýðëýã÷ äàõèàä áàðàà
¿éëäâýðëýæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðíý, õàðèí òóõàéí
áàðààã, õÿìäõàí áàéãàà äýýð íü õ¿í á¿ð
õóäàëäàæ àâàõûã õè÷ýýõ òóë ìàø õóðäàí
äóóñäàã. Ìýäýýæ öººõºí ¿ëäñýí ãàíö íýã
íü öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì ¿íýòýé áîëíî.
Ýíý ¿åä ¿íèéã íü õ¿÷ýýð áóóëãàñàí òºð óã
¿éëäâýðëýëèéã ÿâóóëæ õýçýý ÷ ÷àäàõã¿é
áºãººä çàõ çýýë õÿìðàëä îðæ, á¿õ íèéòýýðýý
õîõèðîõ áîëäîã.
Õýðýâ óëñ îðíîî áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé
õîìñäîëã¿é, õ¿í á¿ð ýëáýã äýëáýã ñàéõàí
àìüäðààñàé ãýæ õ¿ñâýë çàõ çýýëèéí àëòàí
çàð÷èì áîëñîí ¿íý ãýäýã ç¿éë ð¿¿ õýçýý
÷ õàëäàæ áîëîõã¿é. Áàðóóíû îðíóóä áàÿí
÷èíýýëýã, ÿìàð íýãýí õîìñäîë áàéõã¿é,
äýëã¿¿ð õîðøîî, àéëûí ãýðèéí õºðãºã÷èíä
áàéõ ¸ñòîé á¿õ ç¿éë áàéäàã. ¯¿íèé õàìãèéí
÷óõàë íóóö áèø íóóö áîë òóõàéí óëñûí òºð
çàñàã íü àëèâàà áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý
ãýäýã ç¿éëä õºíäëºí㺺ñ îðîëöäîãã¿éòýé
õîëáîîòîé.
Õàðèí ìàíàéä á¿ð ýñðýãýýð íü àæèëëàõ
òîõèîëäîë íèëýýä ãàðäàã. 2 æèëèéí
ºìíºõºí H1N1 ãýäýã àéìøèãòàé õàíèàäíû
òàõàë Ìåêñèêýýñ ýõëýí ÀÍÓ, ßïîíîîð
äàìæààä äýëõèé äàÿàð òàðõàæ, ìàíàé
60

7. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
îðîíä õýä õýäýí õ¿íèé àëòàí àìü õîõèðñîí
áèëýý. H1N1 õàíèàäíû âàêöèíûã ìàíàé óëñ
ãàäààä ðóó çàõèàëñàí ÷ õóãàöààíäàà èðýõã¿é
áàéëàà. Ýíý ÷ îéëãîìæòîé. ßìàð ÷ îðîí
ýõëýýä èðãýäýý âàêöèíöóóëæ, óðü÷èëàí
ñýðãèéëýýä èë¿¿ ãàðñàí õýñãèéã õóäàëäàõ
íü ìýäýýæ. Èíãýýä áèäýíä òýð ºâ÷íººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çàì íü ààðö, ñàðìèñ,
÷àöàðãàíà, àíüñ çýðýã óëàìæëàëò ýíãèéí
àðãóóä áîëñîí. 7 õîíîã õ¿ðýõã¿é õóãàöààíä
äýýðõ íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýý 5-7
äàõèí ºññºí. Àéë á¿ð åðäèéí ¿åèéíõýýñ õýä
äàõèí èë¿¿ãýýð ñàðìèñûã õýðýãëýõ áîëñîí.
Õýí ÷ ýð¿¿ë ýíõ áàéõûã õ¿ñíý, õè÷ýýíý.
Õàðèí ¿¿íèé ¿ð ä¿íä Áºìáºãºð õóäàëäààíû
òºâ äýýð ñàðìèñíû ¿íý íýã øèðõýã íü 500
òºãðºã áîëæ ºññºí ñàíàãäàæ áàéíà.
ßã ýíý ¿åä íèëýýä õýäýí Óëñûí èõ õóðëûí
ãèø¿¿í íàä ðóó óòàñäàæ, ýíý àþóëòàé íºõöºë
áàéäàëä Ìîíãîëûí òºð çàñàã ç¿ãýýð áàéæ
áîëîõã¿é. Òèéìýýñ Çàñãèéí ãàçàð ñàðìèñíû
¿íèéã áóóëãàõ õýðýãòýé áàéíà ãýæ õýëæ
áèëýý. Õàðèí ìèíèé áîäîë ýñðýã áàéñàí
þì. Ó÷èð íü òºð çàñàã ñàðìèñ òàðüäàãã¿é.
Õàðèí õÿìðàëûã äàâàõ õàìãèéí ãîë ãàðö
áîë ¯ÍÝ ãýã÷ ãàéõàìøèãò ìåõàíèçì áàéñàí
þì.
Ñàðìèñíû ¿íý çàõ çýýë äýýð ºñíº
ãýäýã õîâîð áîëñîí áàéíà ë ãýñýí ¿ã.
Íýãýíò òºð çàñàã ñààðàë îðäîí äîòîð
ñàðìèñ òàðüäàã¿é òóë íèéë¿¿ëýëò ÿâóóëæ
÷àäàõã¿é. Õàðèí ÷ óã îðäíû á¿õ àæèë÷èä
àæèë òàðààä ë Áºìáºãºð ë¿¿ ÿâöààñàí
íü ìýäýýæ. Ñàðìèñ èíãýæ ¿íýòýé áîëæ
61

8. ÍÈÉÒËÝË
áàéãààã íàéìàà÷èä, áèçíåñ ýðõëýã÷èä
îëæ õàðíà. Íýãýíò ¿íýòýé ç¿éë èë¿¿ àøèã
àâ÷ðàõ áîëîõîîð á¿ãä ë ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý
ñàðìèñíû ýðýëä ãàðíà. Õîéøîî Îðîñ ðóó,
óðàãøàà Õÿòàä ðóó ìàø îëîí íàéìàà÷èä
òóõàéí ¿åä ñàðìèñ îðóóëæ èðýõýýð ÿâñàí
áàéäàã. Õ¿í á¿ð õàìãèéí ò¿ð¿¿íä àâ÷èð÷,
õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ¿íýòýé çàðæ èë¿¿ àøèã
îëîõûã õè÷ýýíý. Öàã õóãàöàà àëäâàë
ñàðìèñíû ¿íý áóóð÷èõíà. Ýíý áîë òºð
çàñãààñ îãò õàìààðàõã¿é ¿éë ÿâäàë. ªºðººð
õýëáýë, ñàðìèñíû õîìñäëûã áàéõã¿é
áîëãîõ õàìãèéí õóðäàí, õàìãèéí øóäàðãà,
õàìãèéí îíîâ÷òîé àðãà áîë òºð çàñàã
ñàðìèñíû ¿íý ð¿¿ ãàðàà ä¿ðýõã¿é áàéõ
ÿâäàë þì. Õýðýâ òºðººñ ñàðìèñíû ¿íèéã
õàòóó áàðüæ, óðüäûí àäèë 100 òºãðºãººð
çàð ãýñýí áîë ýõëýýä Ẻíäºæ àâñàí
õýäýí ìÿíãàí õ¿íèé ãàð äýýð î÷èõ áºãººä
ìàø áîãèíî õóãàöààíä ëàíãóóíóóä õîîñðîõ
áîëíî. Ãýòýë òýð ýõýëæ àâñàí õ¿ì¿¿ñ
àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä
ñàðìèñàà íººöëºõ áºãººä àðä íü ìºí㺠÷
áàéãààä, àëò ÷ áàéãààä ñàðìèñã¿é ¿ëäñýí
õ¿íèé õýä íü ýíý õîðâîîã îðõèõ íü òààøã¿é.
Òèéìýýñ ¿íý ãýäýã õîâîð äóòìàã áàðààíû
¿ëäñýí áàãà íººöèéã àëü áîëîõ áàãà áàãààð
îëîí õ¿íä òàðààæ ÷àäàõ ç¿é ¸ñíû çºâ
ìåõàíèçì þì.
Åð íü áîäîîä ¿çýõýä àëèâàà 8-í íýðèéí
äýëã¿¿ð àæèëëóóëæ áóé õóäàëäàã÷, ìàõ çàðæ
áóé ìàë÷èí, íîãîî çàðæ áàéãàà òàðèàëàí÷,
¿éëâýðëýë ýðõýëæ áóé ¿éëäâýðëýã÷,
õóäàëäààíû áèçíåñ ýðõýëæ áóé õóäàëäàã÷èéí
õýí ÷ ãýýä õóäëàà ÿðüæ, õóëãàé õèéãýýã¿é.
62

9. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
Òýä ººðñ人 ë ººðñäèéíõºº õºäºëìºðèéã
¿íýëæ, õýðýãëýã÷èä òýð ¿íýýð íü ñàéí
äóðààðàà ñîíãîí àâäàã. Èë¿¿ èõ áàðàà çàðàõ
òóñàì ýðãýëò ñàéæèð÷, äàõèí áîðëóóëàëò
õóðäàí áîëîõ ó÷èð àëü áîëîõ áóñäààñàà
õÿìä çàðàõ ãýäýã íü çàõ çýýëèéí õóóëü.
Èíãýæ ñàéí áàðààíä çàõ çýýëèéí çàð÷ìûí
äàãóó îíîâ÷òîé ¿íý òîãòîîñíîîð áèçíåñ
íü àìæèëòòàé ÿâæ, àøèã îëæ, ¿éëäâýð íü
òîìîðñîí îëîí ñàéõàí áèçíåñìýí¿¿ä ìàíàé
óëñàä áàéäàã áèëýý.
Åð íü ¿íý ÿàãààä õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã
âý? ãýäýã ººðºº ýíãèéí áîëîâ÷ ÷óõàë àñóóëò.
ßìàð ç¿éë áóñäààñàà èë¿¿ ¿íýòýé âý? Õîâîð
ç¿éë áóñäààñàà ¿íýòýé áàéäàã. ßàãààä áåíç
ìàøèí ¿íýòýé áàéäàã âý? Ó÷èð íü áåíç
ìàøèíûã õèéõýä ìàø èõ çàðäàë ãàðäàã òóë
óã ìàøèí òàêñèíä ÿâäàã ñîëîíãîñ ìàøèí
øèã ýëáýã áèø. Òèéì ó÷ðààñ ë ¿íýòýé.
Ãýòýë õººðºãíèé òîëãîéí ÷èíýý àëìàç
ýðäýíèéí ÷óëóó ÿìàð ÷ ¿éëäâýð õºëñ õ¿÷ýýð
äàìæààã¿é áàéæ õýä õýäýí áåíç ìàøèí àâàõ
¿íý öýíýòýé. Ó÷èð íü àëìàç ýðäýíèéí ÷óëóó
èõ õîâîð. ªìíº “̺í㺔 õýìýýõ íèéòëýëäýý
áè÷ñýí÷ëýí ìºí㺠õýò èõ áîëáîë áàñ ë
¿íýã¿éòäýã. Ìàíàéä øîðîî õàà ñàéã¿é áàéõ
ó÷èð òýýâýðëýëòèéí çàðäëûã ýñ òîîöâîë
õààíààñ ÷ ¿íýã¿é îëäîíî. Õàðèí äàí ýëñýí
äýýð áàéãàà Ñàóäûí Àðàáàä äàëàé äýýð õîò
áîñãîõ ãýæ øîðîîã ÿìàð ¿íýòýé àâ÷ áàéíà
äàà. Õýðýâ Í1N1 âèðóñíû òàðõàëò õ¿÷òýé
áîëæ, âàêöèí òýð õýìæýýíäýý õîâîðäâîë
ÿìàð ÷ ýöýã ýõ õ¿¿õýääýý óã âàêöèíûã
îëæ òàðèóëàõûí òóëä ººðò áàéãàà þóãàà ÷
õàéðëàõã¿é.
63

10. ÍÈÉÒËÝË
Òºð ¿íèéã Çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé, ìàø öººõºí
çîõèöóóëàõ òîõèîëäîëä òºð ¿íèéã Òàòâàðûí áîëîí
ñèñòåì Òàòâàðûí áóñ ãýñýí õî¸ð òºðëèéí àðãà
õýðýãñëýýð çîõèöóóëäàã.
1. Òàòâàðûí ãýäýã íü òºðººñ àæ àõóé íýãæ
áàéãóóëëàãàä îíîãäóóëæ áóé òºðºë
á¿ðèéí òàòâàðûí õýìæýýã èõýñãýõ
áîëîí áàãàñãàõ çàìààð çàõ çýýëèéí ¿íý
òîãòîîõ ïðîöåññò îðîëöäîã. Ãýõäýý ¿¿íä
àíõààðàõ ÷óõàë õýäýí øàëòãààí áèé.
Óã òàòâàðûí çîõèöóóëàëò íü õóâü õ¿íä
÷èãëýæ áîëîõã¿é. ̺í óðò õóãàöààíä
¿ðãýëæèëæ áàñ áîëîõã¿é. Ãàãöõ¿¿
çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä çàõ
çýýëèéí ñèñòåìèéí óðñãàëûã áàéõ ¸ñòîé
ò¿âøèíä íü õ¿ðãýõýä òóñëàõ ¿éëäýë áîëîõ
þìàà.
2. Òàòâàðûí áóñ àðãà íü òºð ººðò áàéãàà
òºñ⺺ñ äýýðõòýé èæèë îíöãîé
øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä òîäîðõîé
àæ àõóé íýãæèä òàòààñ õýëáýðèéí áóþó
ìºíãºí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ. Ãýõäýý óã
óðàìøóóëëûã ÿâóóëàõäàà òºð òóõàéí
áàéãóóëëàãàòàé çààâàë çýýëèéí õàðüöàà
¿¿ñãýõ øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü òºðä
áàéãàà ìºí㺠íü òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºíãº
òóë óãààñ çàðöóóëàãäàõ øààðäëàãàòàé
ç¿éëä íü çàðöóóëàõûí òóëä òóñëàìæ
ºãñºí áàéãóóëëàãààñàà ýðã¿¿ëýí àâàõ
þì. Õýðýâ òºð ýðã¿¿ëýí àâàõã¿é áîë
òàòâàð òºëºã÷äèéí ìºíãèéí äýýðýìäñýí
õýðýã áîëíî.
64

11. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
̺í ýíý àðãûí áàñ íýãýí õýëáýð íü
Çàñãèéí ãàçàð òºñâèéí îðëîãîîð íººö
á¿ðä¿¿ëýõ àðãà þì. Ýíý íü äîòîîääîî
¿éëäâýðëýäýãã¿é á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâü
ìàø ÷óõàë áàéäàã. Òóõàéëáàë Ìîíãîë óëñ
æèë á¿ðèéí òºñâèéí îðëîãîîñ øàòàõóóíû
íººöèéã óëñûí õýìæýýíä çààâàë á¿ðä¿¿ëæ
áàéõ øààðäëàãàòàé. Õýðýâ îëîí óëñûí
áîëîí äàâàãäàøã¿é õ¿÷èí ç¿éëèéí
íºëººëëèéí óëìààñ øàòàõóóíû õîìñäîë
áèé áîëáîë ýðñäëýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ,
çàõ çýýëä õîìñäîë áèé áîëæ, òóõàé áàðàà
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý õýò ºíäºð áîëîõîîñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëíý.
Òýãâýë Þì ¿íýã¿é áàéõ òóõàé ãîë íîìëîë
þì ¿íýã¿é ñîöèàëèñò ñèñòåìä áàéäàã. Áèäíèéã
áîëîîä õ¿¿õýä áàéõàä áàãø ìààíü “Èðýýä¿éä
èðâýë ÿàäàã áèä êîììóíèçìä õ¿ðíý. Òýð ¿åä á¿õ ç¿éë
âý? ¿íýã¿é áîëíî. Òà íàð äýëã¿¿ð îðîõîîð áàðàà
á¿òýýãäýõ¿¿í á¿ð ëàíãóóí äýýðýý ¿íýã¿é
òàðààãäàæ, õ¿í á¿ð õýðýãöýýíèéõýý õýðýýð
àâàõ áîëíî” ãýäýã áàéæ áèëýý. Òýð ¿åä áè
äîòðîî õýðýâ äýëã¿¿ðò îðâîë àëü áîëîõ
àõèóõàíûã àâíà äàà ãýæ áîääîãñîí. Ýðãýýä
áîäîõîîð ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ç¿¿íèé ýäèéí
çàñãèéí ñèñòåì öýöýðëýãèéí õ¿¿õäýä
ÿëàãäàæ áàéãàà þì. ¯íýã¿é þìûã õ¿í á¿ð
àõèóõàí àâàõûã õè÷ýýíý, àõèóõàí àâàõ òóñàì
õÿçãààðëàãäìàë íººö äóóñàõ íü ìýäýýæ.
Ìîíãîëä ¿¿íòýé õîëáîîòîé àñóóäàë ìºí ÷
èõ áàéíà. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý ãàçàð
òàðèàëàí. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûã
ñàéæðóóëàõ òàëààð ºíãºðñºí æèë¿¿äýä
Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ îëîí ñàéí
65

12. ÍÈÉÒËÝË
àæëûã õèéæ, õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí.
¯¿íèéã õýí ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é. ¯¿íýýñ ÷ èë¿¿
áàéëãàõûã Ìîíãîë õ¿í á¿ð õ¿ñíý. Òèéìýýñ
çàñãèéí ãàçðûã óëàì èë¿¿ ñàéí òºëºâëºãºº
áîëîâñðóóëæ ãàðãààñàé ãýæ õ¿ñýõ íü
ìýäýýæ. Õàðèí áèäíèé äàðààãèéí àâàõ
¸ñòîé õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë àðä÷èëñàí
òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí ñèñòåìèéí øèëäýã
ìåõàíèçìûí õóóëèàð óëààí áóóäàéí ¿íèéã
÷ºëººëºõ ÿâäàë þì.
Õýðýâ áèä òàðèàëàí÷äàà óëààí áóóäàéí
¿íèéã íü ÷ºëººëººä ºãâºë òýä ººðèéí
õ¿ññýí ¿íýýð áóóäàéãàà çàðíà. Ñàéíäàà
õýäýí ãóðèëûí ¿éëäâýð ë óðüä íü àâäàã
áàéñàí ¿íýýñýý èë¿¿ ¿íýòýé óëààí áóóäàéã
íýã æèë àâíà. ªºðñ人 õºëñ õ¿÷ýý ãàðãàí
áàéæ òàðèàëñàí òàðèàãàà ººðñäèéí õ¿ññýí
¿íýýð çàðàõ íü òýäíèé õóâüä ¯íäñýí õóóëèàð
îëãîãäñîí ýðõ. Òýãýýä òàðèàëàí÷èä íýã æèë
àøèã èõ îëëîî ãýýä òýð áèçíåññýý îðõèæ
ººð ñàëáàðò îðíî ãýæ áàéõã¿é. Õýäýí àðâàí
æèë õèéñýí áèçíåñýý óëàì ñàéæðóóëàõ ãýæ
çîðèõ íü ìýäýýæ. ªºðñäèéí óëààí áóóäàéãàà
çàðæ áîðëóóëñàí àøãààðàà äàðàà æèëèéí
òàðèàëàíäàà èë¿¿ èõ õºðºí㺠îðóóëàëò õèéæ,
óëàì á¿ð áèçíåññýý ºðãºæ¿¿ëíý.
Äàðàà æèë íü îëîí òàðèàëàí÷ á¿ð èë¿¿ óðãàö
àâáàë èõ áàéãàà óðãàöûã áàãà ¿íýýð çàð ãýæ
òºð àëáàäàõã¿éãýýð àÿíäàà ¿íý íü òîäîðõîé
ò¿âøèíä áóóæ òààðíà. Óðàìøñàí òàðèàëàí÷
æèë èðýõ òóñàì èë¿¿ èõ óðãàö òàðüæ, àðâèí
àøèã îëîõûã õ¿ñíý. Èíãýñíýýð óëààí
áóóäàéí õàíãàëòòàé íèéë¿¿ëýëò áèé áîëíî.
Èíãýæ áèä ººðñäèéí õýðýãöýýã áîãèíî
66

13. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
õóãàöààíä õàíãàæ, öààøëààä ãàäààäàä
ýêñïîðòëîõ áîëîìæèéã áèé áîëãîíî.
Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ¿íý ÷ºëººëºãäºæ,
ãàäàãøàà áàðàà ýêñïîðòîëáîë áèäíèé
á¿òýýí áàéãóóëàõ ãýýä áàéãàà ÷ºëººò
õóäàëäààíû á¿ñýýð äàí ãàíö óóë óóðõàéí
áàÿëàã, ãàçàð øîðîî ìààíü áèø õàðèí
¿ðæèë øèìò õºðñºí人 òàðèàëñàí
óðãàö ìààíü áîðëîãäîõ áîëíî. Õàðèí
ÿã èéì ë ¿åä Ìîíãîëûí òºð çàñàã
õ¿÷òýé àæèëëàæ, ýêñïîðòûí á¿õ áàðààã
òàòâàðã¿é ãàäàãøàà õóäàëäàõ áîëîìæèéã
íýýæ, òàðèàëàí÷äûíõàà àøèã îðëîãûã
íýìýãä¿¿ëýõ, Ìîíãîë áèçíåñìýí¿¿äýý
äýìæèõýä àíõààðàõ õýðýãòýé áèëýý.
Áàéãàëûí áàÿëàã ò¿¿õèéãýýðýý ãàðãàõààñ
ººð îéëãîëò þì.
Õóâü õ¿í á¿òýýñýí áàÿëãèéíõàà ¿íèéã
òîãòîîíî ãýäýã ººðòºº èë¿¿ àøèã àâíà ãýñýí
îéëãîëò áèëýý. ªºðòºº èë¿¿ àøèã àâíà
ãýäýã àðä÷èëñàí òîãòîëöîî, çàõ çýýëèéí
íèéãìèéí íýãýí ÷óõàë õºäºëãºã÷ õ¿÷ áîëñîí
õóâèéí ºì÷èéã õàìãààëàõ ìåõàíèçì þì.
Ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàãäñàí “Ýäèéí
çàñàã ýíãèéíýýð” õýìýýõ íîìîîñ ãàçàð
òàðèàëàíòàé õîëáîîòîé ñîíèðõîëòîé
áàðèìò óíøñàí þì. Õóó÷èí ÇÕÓ-ä á¿õ ãàçàð
òàðèàëàí óëñûí ºì÷ ó÷èð òàðèà íîãîîã óëñ
òàðèàëæ, ¿íèéã íü óëñ òîãòîîäîã áàéæýý.
Òèéìýýñ àéë á¿ðä õóâèéí ãàçàð ãýæ áàéõã¿é
õàìòðàë, íýãäëèéí ãàçàðò òàðèà òàðèàëæ
óëñàä òóøààäàã áàéâ. Õàðèí óëñààñ íýã
àéë íýã àêð ãàçàð ýçýìøèæ, òýíä òàðüñàí
òàðèàã õóâüäàà õýðýãëýõèéã çºâøººðäºã
67

14. ÍÈÉÒËÝË
áàéæýý. Ýíý 2 õóâü íü íèéò ÇÕÓ-ûí ãàçàð
òàðèàëàíãèéí òàëáàéí åð人 2% þì.
¯ëäñýí 98% íü óëñûíõ áàéâ. Õà÷èðõàëòàé
íü ýíý 2%-ë òàðèàëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í ÇÕÓ-
ûí õºäºº àæ àõóéí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿íèéí ä¿íãèéí 25% íü áîëæ áàéæýý.
Ìºí ºíãºðñºí æèë ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòººðºº äýëõèéä õî¸ðò îðæ, ßïîíûã
àðäàà îðõèí, ÀÍÓ-ûí àðä òóëæ èðñýí ºìíºä
õºðø ìààíü 1978 îíä õóâèéí ºì÷èéí
ãàéõàìøèãò íºëººã îëæ õàðñàí òóõàé óã
íîìä áè÷æýý. Õÿòàäûí Àíõóé ìóæèéí
Ñèàîãàíã õýìýýõ æèæèã òîñãîíä óëñàä
òóøààõ ¸ñòîé öàãààí áóäààíûõàà íîðìûã
áèåë¿¿ëáýë ¿ëäñýí õóâèéã íü õóâüäàà àâàõ
ýõëýë áèé áîëæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä Õÿòàäûí
çàñãèéí ãàçàð ºì÷ õóâü÷ëàëûí ýñðýã
ñîöèàëèñò àëõìààñàà óõàð÷, õóâèéí ºì÷èéã
äýìæèæ ýõýëñýí áàéíà. ªíººäºð ìàíàé
îðîíä ¿íèéã ÷ºëººëººã¿éãýýñ áîëîîä òîã, óñ,
íèéòèéí òýýâýð ãýýä àìèí ÷óõàë ñàëáàðóóä
õ¿íä áàéäàëä îðîîä áàéíà. ßàãààä ºäèé
áîëòîë Óëààíáààòàðò íýã ÷ öàõèëãààí
ñòàíö øèíýýð áàðèãäàõã¿é áàéíà âý? Óã íü
ýíý ñàëáàð àñàð àøèãòàé ñàëáàð. ªíººäºð
õ¿í, àéë, àëáàí ãàçàðò òîã õýðýãëýõã¿é íýã ÷
õîðîì àëãà. Áàéíãûí õýðýãëýã÷ ä¿¿ðýí èéì
ñàëáàðò õ¿÷ ñîðèõ õóâèéí õýâøèë äààí÷
àëãà. ¯íýíäýý òºð ¿íèéã íü òîãòîîãîîä
ºã÷èõñºí, ÷ºëººò õºãæëèéã íü áîîìèëñîí
õÿìäõàí áîðëîãääîã áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé
áèçíåñèéã ýðõëýõèéã õýí õ¿ñýõ áèëýý.
Ãýòýë 1950 îíû ¿åä àãààðûí áîõèðäîë
íü ºíººäðèéí Óëààíáààòàðààñ ÷ äîð,
á¿ð ãàìøãèéí õýìæýýíä áàéñàí Àíãëè
68

15. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
öàõèëãààíû ¿íèéã ÷ºëººëñíººð óòààíû
àñóóäëàà àñàð õóðäàí øèéäâýðëýñýí
áàéäàã. Òóõàé ¿åèéí öàõèëãààí ñòàíö íü
ìàíàé ºíººäðèéí 3, 4-ð öàõèëãààí ñòàíö
øèã óëñûí õýìæýýíèé õýäýí òîì ñòàíö
áàéæýý. Òýä ë àãààðàà áîõèðäóóëæ, óòààãàà
¿éëäâýðëýæ áîäèò áóñ ¿íýòýé òîã çàðæ
áàéâ. Ãýòýë ¿íèéã ÷ºëººëñíººð îëîí àðâàí
æèæèã îâðûí öàõèëãààí ñòàíöóóä àñàð
õóðäàí õóãàöààíä ¿¿ä õààëãàà íýýâ. Íýã
æèæèã öàõèëãààí ñòàíö åð人 ë õýäýí îðîí
ñóóö, íýã òîì ýìíýëãèéí òîãíû àñóóäëûã
øèéäíý. Òýýâýðëýëòèéí çàðäàë ºíäºð òóë
õóâèéí, æèæèã îâðûí öàõèëãààí ñòàíöóóä
óòàà èõ ãàðãàäàã, îâîð õýìæýý èõòýé ò¿¿õèé
í¿¿ðñíýýñ òàòãàëçàæ áàéãàëèéí õèé,
ºíäºð èë÷ëýã á¿õèé ò¿ëø õýðýãëýõ øèíý
òåõíîëîãèéã ãàðãàæ èðýâ. Öàõèëãààíû
êîìïàíèóä èõñýõ òóñàì òºð õ¿÷ýýð áàðüæ
áàéñàí ¿íý õýäõýí æèëèéí äîòîð õóðäàí
áóóæ ýõýëæýý.
Èíãýæ öàõèëãààíû ¿íèéã ÷ºëººëñíèé à÷ààð
êîìïàíèóäûí ºðñºë人í óëàì øèð¿¿ñ÷,
ºíººäºð äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä
àòîì õýìýýõ ãàéõàìøèãò ò¿ëøèéã õýðýãëýæ
áàéíà. Õîéä ìºñºí äàëàéãààð àÿëäàã í¿ñýð
òîì óñàí îíãîö íýã æèëèéí òóðø 1 øèðõýã
÷¿äýíçíèé õàéðöãèéí õýìæýýòýé àòîì
õýðýãëýäýã ãýõýýð ìàíàé Óëààíáààòàð õîò
õýäõýí êã àòîìààð á¿òýí ºâëèéã óòààã¿é,
ºíòýé äàâàõ áèëýý.
Ýíý á¿õ ãàéõàìøãèéí ò¿ëõ¿¿ð íü òºð çàñàã
òîãíû ¿íýý ÷ºëººëñºíä ë áàéãàà þì. Õýí
íýã íü öàõèëãààí ñòàíö áàðèíà ãýâýë õóäëàà
òýð ÷èíü òèéì àìàð þì áèø ãýæ öýöýðõýæ
69

16. ÍÈÉÒËÝË
ìýäýõ þì. Ìèíèé õóâüä ÿã ýñðýãýýð íü
ìàíàéõàí öàõèëãààí ñòàíö áàðüæ ÷àäíà ãýæ
õýëíý. Õýðýâ ýð÷èì õ¿÷íèé ¿íèéã ÷ºëººëáºë
ýõíèé õýñýã õóãàöààíä ë òîãíû ¿íý ºñºæ
õýö¿¿ áàéõ áîëíî. Ãýâ÷ òóí óäàõã¿é ìîíãîë
áèçíåñìåí çàëóóãèéí óäèðäñàí ìîíãîë
àæèë÷èäòàé Ìîíãîë óëñûí êîìïàíè “Áèä
öàõèëãààí ñòàíö áàðèíà” ãýæ õýëýõ áèëýý.
̺í óñíû ¿íèéã íýí äàðóé ÷ºëººëºõ
õýðýãòýé áàéãàà þì. Õýðýâ áèä ºíººäðèéíõ
øèã áàãà ¿íýýð óñàà õóäàëäàæ, ¿íýã¿é
øàõàì óñûã îðîí ñóóö, áàéãóóëëàãà, íèéòèéí
áîëîí äîòóóð áàéð ãàìã¿é õýðýãëýýä
áàéâàë Òóóë ãîë ìààíü øèðãýýä äóóñàõàä
ãàéõàõ þìã¿é áèëýý. Óñàà õàéðëàæ ãàìíàõ
àñóóäàëä äýëõèé íèéò àíõààð÷ áàéíà. Ãýòýë
ìàíàéõàí ÿàæ áàéíà äàà. Ýíä õ¿ì¿¿ñèéã
áóðóóòãàõ ÷ õýðýãã¿é. Óãààñàà ¿íýã¿é þìûã
õýí ÷ õàéðëàäàãã¿é. ÌÓÈÑ-èéí îþóòíóóäòàé
óóëçàëò õèéæ áàéõàä õºäºº îðîí íóòãààñ
äîòóóð áàéðàíä àìüäàðäàã íýãýí îþóòàí
íîéë, óãààëòóóðûí óñ 24 öàã çîãñîëòã¿é
óðñàæ áàéäàã òóõàé ø¿¿ìæëýí õýëñýí þì.
Öîðãî íü ýâäýð÷èõñýí ãýíý. Åð人 ë õî¸ð
ãóðâàí ìÿíãàí òºãðºãèéí ¿íýòýé öîðãî
ýâäýðñýí øàëòãààð õýäýí ìÿíãàí òîíí Òóóë
ãîëûí óñ õýìæýýã¿é óðñàæ áàéíà. ªºð õýäýí
áàéð, õýäýí àëáàí ãàçàð èéì áàéäàëòàé
áàéãàà áîë? Ìàíàé îðîí õàìãèéí õÿìä
¿íýýð óñàà àâäàã ãýäãèéã õýí á¿õýí ìàðòàæ
áîëîõã¿é.
70

17. Çàõ çýýëèéí ãàéõàìøèã: ¯íý
¯íèéã ¯íý øèíæëýõ óõààí÷ çºâ õºãæëèéã
÷ºëººëºõ àâ÷èðäàã. Íèéòëýëèéí ýõýíä ¿íý õýðõýí
íü øèíý á¿òäýã òóõàé ººðèéí ýðõýëäýã ÷àöàðãàíû
ñàíàà÷èëãà, áèçíåñýýð æèøýýëýí äóðäñàí áèëýý.
õºãæèë Òýãâýë ¿íý ãýã÷ ìåõàíèçì ¿éëäâýð, áèçíåñ
äýâøëèéã ýðõëýã÷äýä õºãæèõ áîëîìæèéã îëãîäîã.
àâ÷èðäàã. ¯¿íèé òàéëáàð ìàø ýíãèéí. Ìèíèé õóâüä
÷àöàðãàíûõàà ¿íýä ººðèéí õ¿÷ õºäºëìºð, öàã
õóãàöàà, ãàðãàñàí çàðäàë, îëîõ àøèã çýðãýý
òîîöîæ, õàìãèéí áîëîìæèò íºõöºëººð íýã
êã-èéã 3000 òºãðºãèéí ¿íýýð òîãòîîñîí
áèëýý. Áóñàä ÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷èä ÷
íàäòàé àäèë íýã êã ÷àöàðãàíûã 3000 òºãðºã
ãýæ òîîöñîí áàéæýý. Ãýòýë ÿàãààä íýã õýñýã
÷àöàðãàíà òàðèàëàã÷èä á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý
¿íèéã 2900 êã òºãðºãººð òîãòîîñîí íü
ìèíèé àíõààðëûã òàòàõ íü ìýäýýæ. Òèéìýýñ
áè ÷óõàì þóí äýýð àëäàæ òîîöñîíîî ñóäëàõ
õýðýãòýé áîëíî. Øóóä ë ýíý õ¿í þìàà õÿìäõàí
çàðààä ëóéâàð õèéæ áàéíà, ¿¿íèéã áîëèóë
ãýýä òºðä ãîìäîëëîæ áîëîõã¿é. Ñóäàëñíû
¿ð ä¿íä õàðèóã ÷ îëëîî. Íýã êã ÷àöàðãàíàà
2900 òºãðºãººð çàðñàí òàðèàëàí÷èä èë¿¿
õóðäàí õóãàöààíä àæëûí áàãà çàðäëààð
÷àöàðãàíàà õóðààñàí àæýý. Òýä ìîäíîîñ
÷àöàðãàíàà ò¿¿æ, öîõèæ àâàëã¿é õàðèí
ìº÷èð ìº÷ðººð íü òàéð÷ àâ÷ýý. Ìàø
ýíãèéí àðãààð õýäõýí õîðìûí äîòîð
öàã, çàðäàë õýìíýñýí áàéíà. ×àöàðãàíû
ìîäíû ìº÷èð äàðààãèéí òàðèàëàí áîëîõîä
òºëæèæ ã¿éöýõ áºãººä æèë á¿ð èéì àðãààð
÷àöàðãàíà õóðààõ íü èõ õýìæýýíèé ¿ðã¿é
çàðäëûã õýìíýíý. Ýíäýýñ àâààä ¿çâýë “¿íý”
ãýäýã ººðºº ãàéõàìøèãòàé ìýäýýëëèéí
õýðýãñýë áîëäîã àæýý.
71

18. ÍÈÉÒËÝË
Ýöñèéí ä¿íäýý “¿íý” ãýäýã ç¿éëèéí ºãñºí
ìýäýýëëèéí ¿ðýýð ìàø îëîí ÷àöàðãàíà
òàðèàëàí÷ óã øèíýëýã àðãûã õýðýãëýæ
ýõëýõ áºãººä ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãä çàðäàë
õýìíýæ, îëñîí àøãààðàà äàðàà æèë èë¿¿
èõ ÷àöàðãàíà òàðèàëíà. Èíãýæ òàðèàëñàí
÷àöàðãàíà õýìæýý íü óëàì èõñýæ,
õýðýãëýã÷äýä èë¿¿ õÿìäààð î÷èõ áèëýý.
×àöàðãàíàà èë¿¿ õóðäàí õóðäàí áîðëóóëàõ
ãýñýí ººð íýã òàðèàëàí÷ äàðàà æèë áàñ
ÿìàð ÷ øèíýëýã àðãà õýðýãëýõèéã õýí
÷ òààøã¿é þì. Îíîâ÷òîé øèíýëýã àðãà
õýðýãëýâýë òýð àãøèíä áóñàä ÷àöàðãàíà
òàðèàëàí÷äàä õîõèðîëòîé ìýò áîëîâ÷
ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãäýä íü òóñòàé þì.
Òèéìýýñ öàã çóóðûí õÿìðàëûí íºëººíä
àâòàæ, òîëãîé ºâòãºëã¿é áóñäûí øèíýëýã
îíîâ÷òîé àëõìààñ ñóðàëöàæ, óðàëäàæ
ñýòãýõ áîëîìæèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü
õàìãèéí ÷óõàë. ×óõàìäàà èéì áîëîìæèéã
îëãîæ áàéäàã òºðººñ õàðààò áóñ çàõ çýýëèéí
¿íý ãýã÷ ººðºº ãàéõàìøèã áèëýý.
72