Qlobal masonluq. azərbaycan

3. ÐßÙÌÀÍ Âß ÐßÙÈÌ ÎËÀÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß

4. ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ
ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäà àíàäàí
îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà Ìåìàð Ñèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí
ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá.
80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áó-
íóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûí èääèàëà-
ðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿ äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåî-
ëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõ ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð.
Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêè ïåéüÿìáÿðèí
õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿh-
éà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí
öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþ-
höð Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿ
ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäà Ãóðàíû âÿ
Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí
ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ äèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñ-
äóðàúàã ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè
îëàí Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôà-
äÿ åäèëèá.
Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóí-
ëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèí-
äÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí ÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëà-
ðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð.
Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Áðèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéà-
éà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéà-
éà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿð äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ
ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòó-
ãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ, áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí,
×èí, Àçÿðáàéúàí êèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèí-
äÿí ìàðàãëà èçëÿíèð.
Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿð èí-
ñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñè-
íÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ
éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè
2

5. èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó ÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòè-
úÿ âåðìÿê, åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìà-
ëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûí ìàòåðèàëèñò
ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí
äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öí-
êè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð.
Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äö-
øöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó õöñóñèééÿòëÿð Ãó-
ðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð.
Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âà-
ñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãà-
çàíú ýöäöëìöð.
Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû îíëàðà ýþð-
ìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿð-
ëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿð-
ëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíè ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá
îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäû-
üû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê
îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿðìÿéÿ éþíÿë-
ìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàð
âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûð-
ìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúö-
íöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿ-
òèíäÿí àíëàéà áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè, äöí-
éàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëè-
éèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð.
Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìà-
íè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿ-
éÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿ-
ñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèí íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí
ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ òÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèð-
äÿ ÷îõ ýåú îëà áèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿ
ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ èíñàíëàðû Ãóðàí-
äà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ
àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.
3

6. 4

7. ÙÀÐÓÍ ÉßÙÉÀ
ÃËÎÁÀË
ÌÀÑÎÍËÓÃ
I ÚÈËÄ
×åâèðÿí:
Âöñàë Ìÿììÿäîâ
5

8. ÎÕÓÚÓÉÀ
Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö äîüðóëòìàìàñû-
íà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèé-
éÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâà-
ñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì 140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèð-
ìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îë-
äóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàí-
ëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhà âàúèáäèð.
Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã. Áóíà ýþ-
ðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê.
Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ ÿëàãÿ-
äàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà èçàh îëóíóð,
èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí
àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà hå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàò-
ìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð.
Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70 éàøà
ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó
èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê ôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà
áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ
áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïî-
ëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàã ìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð
ãðóï îõóúóíóí îíëàðû áèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ
áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã.
Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà âÿ
îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàðûíäà îõó-
úóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ ýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè
èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìà-
ñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð.
Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ
åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì éóõàðûäà ãåéä åòäè-
éèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êè-
òàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà
hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä
îëàúàã.
Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿ-
ëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ äèããÿò éåòèðìÿ-
éÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð ÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ
ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.
6

9. È × È Í Ä ß Ê È Ë ß Ð
ÝÈÐÈØ.................... 8
I. ÒÀÌÏËÈÉÅÐËßÐÄßÍ ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐßÚßÍ.................... 9
II. ÊÀÁÁÀËÀÍÛÍ È× ÖÇÖ.................... 29
III. ÙÓÌÀÍÈÇÌÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 44
IV. ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 66
V. ÒßÊÀÌÖË ÒßËÈÌÈÍÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 98
VI. ÌÀÑÎÍËÀÐÛÍ ÄÈÍß ÃÀÐØÛ ÑÀÂÀØÛ.................... 128
VII. ÑÎÍ ÑÞÇ.................... 152
VII. ÃÅÉÄËßÐ.................... 154
7

10. Á
ó êèòàáäà ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ ÿñàñûíäà ãóðóëàí ìþâúóä äöíéà ñèñòåìè-
íèí ÿí áþéöê ìåìàðû îëàí, àììà hÿìèøÿ ïÿðäÿ àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí
áèð òÿøêèëàòû - ìàñîíëàðû àðàøäûðàúàüûã. Ýþðÿúÿéèê êè, ìàñîíëóã ôÿëñÿ-
ôÿñèíèí ìàhèééÿòè íÿäèð âÿ hÿì Ãÿðá, hÿì äÿ äöíéàíûí äèýÿð ìÿäÿíèééÿò-
ëÿðè îíóí òÿñèðèíÿ íåúÿ äöøöáëÿð. Êèòàáûí èêèíúè úèëäèíäÿ ìàñîíëàðûí ìöàñèð
áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû âÿ ôÿàëèééÿòè, ö÷öíúö úèëäèíäÿ èñÿ Òöðêèéÿäÿêè ýèçëè
ÿìÿëëÿðè îðòàéà ÷ûõàðûëàúàã. Ö÷öíúö úèëääÿ hÿì÷èíèí Òöðêèéÿäÿêè "ñàáîòàæ÷û"
òÿøêèëàòëàðûí ãóðóëóøó, ìàñîíëàðëà îðòàã ôÿàëèééÿòëÿðè âÿ áó ôÿàëèééÿòè hÿéàòà
êå÷èðÿí ÿñàñ øÿõñëÿðèí àäëàðû äà à÷ûãëàíàúàã.
ßëèíèçäÿ òóòäóüóíóç úèëääÿ ÿñàñÿí ìàñîíëóüóí äèíÿ ãàðøû ñàâàøûíûí òàðè-
õèíÿ íÿçÿð ñàëûíûð. Êèòàáäà Àâðîïàíû äèíäÿí óçàãëàøäûðàí, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿ-
ôÿíèí hàêèìèééÿòè àëòûíäà éåíè áèð ñèñòåì ãóðàí, ñîíðà äà áó ñèñòåìè áöòöí
äöíéàéà éàéìàüà ÷àëûøàí ìàñîíëàðûí ýåð÷ÿê ÿìÿëëÿðè ýþñòÿðèëèð. Åéíè çàìàí-
äà, ìàñîíëàðûí áó ñèñòåìè ãóðìàã âÿ ãîðóìàã ö÷öí hàíñû öñóëëàðà ÿë àòäûã-
ëàðû à÷ûãëàíûð.
8
ÝÈÐÈØ

11. -I-
ÒÀÌÏËÈÉÅÐËßÐÄßÍ
ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐßÚßÍ
Õà÷ëûëàð (Ñÿëèá÷èëÿð)
Ì
àñîíëóüóí òàðèõèíè àðàøäûðàí åêñïåðòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí ôèêðèíúÿ,
îíóí êþêö Ñÿëèá éöðøëÿðèíÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð. Äöçäöð, ìàñîíëóã
ðÿñìÿí 18-úè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ãóðóëóá, àììà ÿñëèí-
äÿ îíóí ýèçëè òÿðÿôëÿðè äåäèéèìèç êèìè, 12-úè ÿñðÿ ýåäèá ÷ûõûð. Ùÿìèí äþâð-
äÿ ìàñîíëóüóí éàðàíìàñûíäà "Òàìïëèéåðëÿð îðäåíè" àäëàíäûðûëàí Úÿíýàâÿð-
ëÿð ãóðóìóíóí áþéöê ðîëó îëóá. "Éåíè Ìàñîíëóã ñèñòåìè" àäëû êèòàáûìûçäà
Òàìïëèéåðëÿðèí òàðèõèíè èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð âåðìèøèê. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûí
öçÿðèíäÿ ÷îõ äóðìàéàúàüûã. Áó êèòàáäà ìàñîíëóüóí ìàhèééÿòèíè, äöíéàéà
ýþñòÿðäèéè òÿñèðè äàhà äÿðèíäÿí àðàøäûðàðàã, "Ãëîáàë Ìàñîíëóü"óí íÿ îëäóüó-
íó îðòàéà ÷ûõàðàúàüûã.
Áÿëëèäèð êè, Ñÿëèá éöðöøëÿðè (âÿ éà Õà÷ëû Ñÿôÿðëÿðè) õðèñòèàíëûãëà íÿ ãÿäÿð
ÿëàãÿëÿíäèðèëñÿ äÿ, îíëàðûí ÿñàñûíäà ìàääè ãàçàíú ÿëäÿ åòìÿê íèééÿòè äàéà-
íûðäû. Àâðîïàíûí áþéöê éîõñóëëóã âÿ ñÿôàëÿò è÷èíäÿ éàøàäûüû áèð äþâðäÿ Øÿð-
ãèí, õöñóñèëÿ äÿ Îðòà Øÿðãäÿêè ìöñÿëìàíëàðûí ðèôàh âÿ çÿíýèíëèéè àâðîïàëûëà-
ðû úÿëá åòìèøäè. Âÿ åëÿ áó úàçèáÿ äÿ õðèñòèàíëàðûí äèíè ñèìâîëëàðûéëà ïÿðäÿëÿ-

12. íÿðÿê, Õà÷ëû Ñÿôÿðëÿðèíèí ÿñàñûíû ãîéóá. Áóíà ãÿäÿð ñþçäÿ ñöëh âÿ áàðûøû òÿá-
ëèü åäÿí Õðèñòèàí äèíè ãÿôèëäÿí ñàâàø áàéðàüûíà ÷åâðèëèð.
Õà÷ëû ñÿôÿðëÿðèíè Ïàïà II Óðáàí áàøëàäûá. 1095-úè èëäÿ òîïëàäûüû Êëåðìîí
Êîíôðàíñûíäà ïàïà Õðèñòèàí äèíèíèí î âàõòà ãÿäÿð ìþâúóä îëàí áàðûø äîêòðè-
íàñûíûí äÿéèøäèðèëäèéèíè áèëäèðäè âÿ "Ìöãÿääÿñ òîðïàãëàðû ìöñÿëìàíëàðäàí
ãóðòàðìàã" ìÿãñÿäèëÿ "Ìöãÿääÿñ Ñàâàø" åëàí åòäè. Áóíóí àðäûíúà èñÿ hÿì
úÿíýàâÿðëÿðäÿí, hÿì äÿ îí ìèíëÿðëÿ àäè èíñàíäàí èáàðÿò îëàí íÿhÿíý áèð
"Õà÷ëû Îðäóñó" éàðàäûëäû.
Òàðèõ÷èëÿðÿ ýþðÿ, ñàâàø åëàí åòìÿêäÿ Ïàïà II Óðáàíûí ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áè-
ðè äÿ þç ðÿãèáèíè - ïàïàëûüà äèýÿð íàìèçÿäè ýåðèäÿ ãîéìàã îëóá. Ïàïàíûí ãÿ-
ðàðûíà hÿéàúàíëà òàáå îëàí àâðîïàëû êðàëëàð, øàhçàäÿëÿð, ÿñèëçàäÿëÿð âÿ äèýÿð
èíñàíëàð ÿñàñûíäà çÿíýèíëèê hÿâÿñè äóðàí ñàâàø ÷àüûðûøûíû ãÿáóë åäèðëÿð. "Ôðàí-
ñûç úÿíýàâàðëÿðè äàhà ÷îõ òîðïàã èñòÿéèð, Èòàëèéà òàúèðëÿðè éåíè âÿ çÿíýèí áà-
çàðëàð àðçóëàéûðäûëàð... ×îõëó àäè èíñàí èñÿ ñàäÿúÿ, íîðìàë éàøàìûíû òÿìèí åò-
ìÿê ö÷öí ñÿôÿðÿ ÷ûõìûøäû".1 Áó èíñàíëàð éîëáîéó ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí õåéëè ìö-
ñÿëìàíû - hÿòòà éÿhóäèíè äÿ, - éàëíûç ãûçûë âÿ ëÿë-úÿâàhèðàò òàïìàã àðçóñóé-
ëà ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð. Õà÷ëûëàð hÿòòà þëäöðäöêëÿðè èíñàíëàðûí ãàðûíëàðûíû éûðòàðàã,
10
Ìàñîíëóüóí êþêö Ïàïà II Óðáàí äþâðöíäÿ ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû òÿøêèë îëóíàí Õà÷ Éöðöøëÿðèíÿ ãÿäÿð
óçàíûð.

13. 11
Õà÷ëûëàð Ãöäñäÿ áþéöê âÿhøÿò òþðÿòìèøäèëÿð. Îðòà ßñðëÿðÿ àèä áó ãðàâöðäÿ hÿìèí âÿhøÿòèí áÿçè ñÿh-
íÿëÿðè òÿñâèð îëóíóá.
îíëàðûí "þëìÿçäÿí þíúÿ óääóãëàðû" ãûçûëû âÿ äàø-ãàøû àõòàðûðäûëàð. Îíëàðûí
çÿíýèíëÿøìÿê hÿâÿñè î ãÿäÿð áþéöê èäè êè, VI Õà÷ëû Éöðöøöíäÿ Êîíñòàíòè-
íîïîëó (èíäèêè Èñòàíáóëó) éàüìàëàìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíìÿìèøäèëÿð, Àéàñîôéà-
äàêû õðèñòèàí ôðåñêàëàðûíûí ãûçûë ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè äÿ ñþêöá àïàðìûøäûëàð.
Áÿëè, "õà÷ëûëàð" àäëàíäûðûëàí áó ãàðàýöðóh õåéëè éåðè õàðàáà ãîéàíäàí,
ìèíëÿðëÿ ìöñÿëìàíû ãûëûíúäàí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà 1099-úó èëäÿ Ãöäñÿ ÷àòäû.
Òÿõìèíÿí 5 hÿôòÿ ÷ÿêÿí óçóí ìöhàñèðÿäÿí ñîíðà øÿhÿð ÷þêäö âÿ õà÷ëûëàð
Ãöäñö òóòäóëàð. Áèð òàðèõ÷èíèí äèëèëÿ äåñÿê, "ðàñòëàðûíà ÷ûõàí áöòöí ÿðÿáëÿðè âÿ
òöðêëÿðè þëäöðäöëÿð, êèøè-ãàäûí äåìÿäÿí hàìûíû ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð..."2 Ðåéìîí
Àýèëå (Raymund of Aguiles) àäëû áèð ñÿëèá÷è áó âÿhøÿòè áåëÿ òÿñâèð åäèð:
- Ìþhòÿøÿì hàäèñÿëÿð áàø âåðäè. Áèçèìêèëÿðèí ÿí ìÿðhÿìÿòëèëÿðè äöøìÿí-
ëÿðèíèí ñàäÿúÿ áàøëàðûíû êÿñèðäè. Äèýÿðëÿðè îíëàðû äîüðàéûð, äèðè-äèðè îäà àòûá
èøýÿíúÿ âåðèðäèëÿð. Øÿhÿðèí êö÷ÿëÿðè êÿñèëìèø áàøëàð, ÿëëÿð âÿ àéàãëàðëà äî-
ëóéäó. Éîëäà îíëàðà èëèøìÿäÿí ýåòìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Àììà áöòöí
áóíëàð Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíäÿ åäèëÿíëÿðèí éàíûíäà hå÷ íÿäèð. Îðàäà íÿ îë-
ìóøäó? ßýÿð äîüðóñóíó äåñÿì, èíàíìàçñûíûç. Ñàäÿúÿ áóíó äåéèì êè,
îðàäà àõàí ãàí áèçìêèëÿðèí äèçèíÿ ãÿäÿð ÷ûõûðäû.3

14. Õà÷ëû îðäóñó èêè ýöí ÿðçèíäÿ Ãöäñäÿêè ìöñÿëìàíëàðû áó úöð âÿhøèëèêëÿð-
ëÿ ãûðûá-÷àòäû.4 Áóíäàí ñîíðà Ãöäñö þç ïàéòàõòëàðû åëàí åòäèëÿð âÿ ñÿðhÿäëÿ-
ðè Ôÿëÿñòèíäÿí Àíòàêéàéà ãÿäÿð óçàíàí Ëàòûí Êðàëëûüûíû ãóðäóëàð. Áó òàðèõ-
äÿí äÿ õà÷ëûëàðûí Îðòà Øÿðãäÿ ìÿñêóíëàøìà ìöáàðèçÿñè áàøëàäû. Ãóðäóãëàðû
äþâëÿòè éàøàòìàã ö÷öí îíëàðûí òÿøêèëàòëàíìàëàðû ëàçûì èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ õö-
ñóñè "hÿðáè òÿðèãÿòëÿð" éàðàäûëäû êè, ÿââÿëëÿð hå÷ âàõò îíëàðà áÿíçÿéÿí áèð ãó-
ðóì îëìàìûøäû. Áó òÿðèãÿòëÿðèí öçâëÿðè Àâðîïàäàí Ôÿëÿñòèíÿ êþ÷ÿðÿê, îðàäà
õöñóñè òÿðçäÿ ìîíàñòûð hÿéàòà éàøàéûð, åéíè çàìàíäà ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû ñà-
âàøìàã ö÷öí hÿðáè òÿëèì êå÷èðäèëÿð. Ùÿìèí î òÿðèãÿòëÿðäÿí áèðè äèýÿðëÿðèíäÿí
òàìàì ôÿðãëè éîë òóòäó âÿ òàðèõèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê èøëÿð ýþðäö. Áó,
"òàìïëèéåðëÿð" òÿðèãÿòèéäè.
Òàìïëèéåðëÿð
Òàì àäû "Èñàíûí âÿ Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí êàñûá ÿñýÿðëÿðè" îëàí Òàìïèë-
éåðëÿð òÿðèãÿòè (îðäåíè) 1118-úè èëäÿ, éÿíè Ãöäñöí èøüàëûíäàí òÿõìèíÿí 20 èë
ñîíðà ãóðóëäó. Òÿðèãÿòè éàðàäàíëàð Ùéó äå Ïåí (Íugh des Payens) âÿ Ãîä-
ôðè Ñåíò-Îìåð (Godfrey of St. Omer) àäëû èêè Ôðàíñûç úÿíýàâÿðèéäè. Þíúÿ 9
àäàìäàí èáàðÿò îëàí òÿðèãÿò ýåòäèêúÿ áþéöäö. Îíëàðûí àäûíûí Ñöëåéìàí Ìÿ-
áÿäèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíèí ñÿáÿáè èñÿ áó èäè êè, þíúÿ hÿìèí ìÿáÿäèí éåð-
ëÿøäèéè òÿïÿäÿ éóðä ñàëìûøäûëàð (Ôðàíñûçúà tamðle - "ìÿáÿä" äåìÿêäèð). Ãåéä
12
Õà÷ëûëàðûí Ãöäñö ìöhàñèðÿéÿ àëìàñûíû ýþñòÿðÿí áèð áàøãà ãðàâöð.

15. åäÿê êè, Èñëàì àëÿìèíèí ìöãÿääÿñ ìÿñúèäëÿðèíäÿí îëàí Ìÿñúèäöë-ßãñà äà
îðàäà éåðëÿøèð.
Òàìïëèéåðëÿð þçëÿðèíè "éîõñóë ÿñýÿðëÿð" êèìè òàíûòñàëàð äà, ãûñà ìöääÿòäÿ
âàðëàíûðëàð. Àâðîïàäàí Ôÿëÿñòèíÿ ýÿëÿí õðèñòèàí õà÷ëûëàðûí ñÿôÿðëÿðè òàìàìèëÿ
áó îðäåíèí íÿçàðÿòèíäÿéäè âÿ îíëàðûí ñàéÿñèíäÿ òåçëèêëÿ áþéöê ñÿðâÿò òîïëà-
éûðëàð. Áàíê ñèñòåìèíÿ áÿíçÿð èëê ñèñòåìè äÿ èëê äÿôÿ ìÿhç îíëàð ãóðóáëàð.
Ùÿòòà BBC-íèí øÿðh÷èëÿðè Ìàéê Áåýåí (Michael Baigent) âÿ Ðè÷àðä Ëåéèí
(Richard Leigh) ôèêðèíúÿ, îíëàð îðòà ÿñðëÿð êàïèòàëèçìèíÿ áÿíçÿð òÿñÿððöôàò éà-
ðàäàðàã, ôàèçëÿ ïóë âåðèðìèøëÿð.5
Ìöñÿëìàíëàð ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí õà÷ëû höúóìëàðûíûí âÿ ãÿòëèàìëàðûí äà
ìÿñóëèééÿòè òàìïëèéåðëÿðèí öçÿðèíäÿäèð. Ìÿhç áóíà ýþðÿ 1187-úè èëäÿ Ùèääèí
ñàâàøûíäà õà÷ëû îðäóëàðûíû ÿçÿðÿê, Ãöäñö àçàä åäÿí áþéöê Èñëàì êîìàíäàíû
Ñÿëàhÿääèí Åééóáè õðèñòèàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè áàüûøëàñà äà, òàìïëèéåðëÿðè
åäàì åòäèðìèøäè.
Àììà Ãöäñö èòèðìÿëÿðèíÿ âÿ õåéëè èòêè âåðìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, òàìïëè-
éåðëÿð ìþâúóäëóãëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéà áèëèðëÿð. Àììà áó äÿôÿ Àâðîïàäà
ýöúëÿíÿðÿê, áàøäà Ôðàíñà îëìàãëà, ÿêñÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ "äþâëÿò è÷èíäÿ
äþâëÿò"ÿ ÷åâðèëèðëÿð. Áó ñèéàñè ýöú, øöáhÿñèç êè, Àâðîïàäàêû êðàëëàðû íàðàhàò
åäèðäè. Àììà òàìïëèéåðëÿðèí òÿêúÿ êðàëëàðû äåéèë, äèí õàäèìëÿðèíè äÿ íàðàhàò
åäÿí áàøãà áèð þçÿëëèêëÿðè äÿ âàðäû: òÿðèãÿò àðòûã Õðèñòèàí èíàíúûíäàí ãîïìóø,
Ãöäñ äþâðöíäÿ áÿçè ìèñòèê õöñóñèééÿòëÿð ãàçàíìûøäû, îíëàðûí ãÿðèáÿ àéèíëÿð
éåðèíÿ éåòèðìÿëÿðè hàããûíäà ñþháÿòëÿð ýÿçèðäè.
Íÿhàéÿò, 1307-úè èëäÿ Ôðàíñà êðàëû Ýþçÿë Ôèëèï (Philið le Bel) âÿ Ïàïà V
Êëåìåíò òÿðèãÿò öçâëÿðèíèí hÿáñ îëóíìàñûéëà áàüëû îðòàã ãÿðàð ÷ûõàðûðëàð.
Òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëñÿëÿð äÿ, ÷îõó éàõàëàíûð. Àðäûí-
úà óçóí-óçàäû èñòèíòàã, ñîðüó-ñóàë äþíÿìè áàøëàéûð; òàìïëèéåðëÿðèí ÷îõó ýåð-
÷ÿêäÿí äÿ äèíäÿí ñàïäûãëàðûíû, Õðèñòèàí èíàíúûíà ãàðøû ÷ûõäûãëàðûíû, àéèíëÿðèí-
äÿ Ùç. Èñàéà hÿãàðÿò åòäèêëÿðèíè áîéóíëàðûíà àëûðëàð. Ñîíäà Êèëñÿíèí âÿ Êðà-
ëûí ÿìðèëÿ 1314-úö èëäÿ áàøäà òàìïëéåðëÿðèí "áþéöê óñòàä" àäëàíäûðäûãëàðû ëè-
äåðëÿðè Æàê äå Ìîëå (Éacques de Molay) îëìàãëà õåéëè òÿðèãÿò÷è åäàì îëó-
íóð. Áèð õåéëè òàìïëèéåð èñÿ çèíäàíëàðäà ÷öðöäöëöð. Áåëÿëèêëÿ, hÿðÿêàò äàüûäû-
ëûð âÿ ðÿñìÿí òàðèõäÿí ñèëèíèð.
Àììà òÿðèãÿòèí ðÿñìÿí ëÿüâ åäèëìÿñè hå÷ äÿ îíóí ýåð÷ÿêäÿí éîõ îëìà-
ñû äåìÿê äåéèëäè. 1307-úè èë hàäèñÿëÿðè çàìàíû òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè ãà-
÷ûá ýèçëÿíÿðÿê, úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëìèøäèëÿð. ßêñÿð òàðèõè ãàéíàãëàðà ýþ-
ðÿ, òàìïëèéåðëÿðèí þíÿìëè áèð hèññÿñè 14-úö ÿñð Àâðîïàñûíäà Êàòîëèê Êèë-
ñÿñèíèí hàêèìèééÿòèíè òàíûìàéàí éåýàíÿ äþâëÿò îëàí Øîòëàíäèéàéà ñûüûíûð-
ëàð. Áóðàäà øîòëàíä êðàëû Ðîáåðò Áðéóñóí hèìàéÿñèëÿ éåíèäÿí òÿøêèëàòëàíûð-
13

16. 14
ëàð. Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ âàðëûãëàðûíû äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí éåíè êàìóô-
ëéàæ òàïûðëàð: îðòà ÿñðëÿð Áðèòàíèéàñûíäà ÿí þíÿìëè "ñèâèë úÿìèééÿò òÿøêèëà-
òû" îëàí áÿííà ëîæàëàðûíà éîë à÷ûðëàð âÿ áèð ìöääÿò ñîíðà áó ëîæàëàðû òàìà-
ìèëÿ ÿëÿ êå÷èðèðëÿð.6
Áÿííà ëîæàëàðû ìöàñèð äþâðöí áàøëàíüûúûíäà èñìèíè äÿéèøÿðÿê, "ìàñîí ëî-
æàëàðû" àäëàíìàüà áàøëàéûð ("Ìàñîí" êÿëìÿñèíèí àíëàìû åëÿ áÿííà äåìÿêäèð).
Ìàñîíëóüóí ÿí ãÿäèì ãîëó îëàí Øîòëàíä Ðèòè (Ìÿúëèñè) èñÿ 14-úö ÿñðèí ÿâ-
âÿëëÿðèíäÿ Øîòëàíäèéàéà ñûüûíàí òàìïëèéåðëÿðäÿí ìèðàñ ãàëìûøäû. Ãåéä åäÿê
êè, Øîòëàíä Ðèòèíèí ÿí öñò äÿðÿúÿëÿðèíÿ âåðèëÿí àäëàð ÿñðëÿð þíúÿ Òàìïëèéåð
Îðäåíèíäÿ úÿíýàâÿðëÿðÿ âåðèëÿí àäëàð èäè. Áó, åëÿ èíäÿ äÿ áåëÿäèð.
Ãûñàñû, òàìïëèéåðëÿð ìÿhâ îëìàìûøäûëàð, þç ôÿëñÿôÿ, èíàíú âÿ àéèíëÿðèíè
ìàñîíëóã ïÿðäÿñè àëòûíäà äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Ãÿðáèí ìàñîí îëàí âÿ îëìàéàí
ÿêñÿð òàðèõ÷èëÿðè áó âåðñèéàíû ñþçñöç ãÿáóë åäèðëÿð. Îíó ñöáóò åäÿí ÷îõëó òà-
ðèõè àðãóìåíòëÿð äÿ âàð. Áó àðãóìåíòëÿð "Éåíè ìàñîí ñèñòåìè" àäëû êèòàáû-
ìûçäà ÿòðàôëû øÿðh îëóíóð.
Ìàñîíëóüóí êþêöíöí òàìïëèéåðëÿðÿ äàéàíìàñû âåðñèéàñû òöðê ìàñîíëàðûíà
ìÿõñóñ îëàí æóðíàëëàðäà äà òåç-òåç áèëäèðèëèð. Ìàñîíëàð áó ìþâçóäà hå÷ íÿéè
ýèçëÿòìèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, òöðê ìàñîíëðàðûíà àèä íÿøðëÿðäÿí áèðè îëàí "Ìåìàð Ñè-
íàí" æóðíàëûíäà òàìïëèéåðëÿð îðäåíèëÿ ìàñîíóã àðàñûíäàêû ÿëàãÿ áåëÿ à÷ûãëà-
íûð:
Òàìïëèéåð úÿíýàâÿðëÿðè õðèñ-
òèàíëûã ïÿðäÿñè àëòûíäà áöòïÿ-
ðÿñò èíàíú éàøàäûðäûëàð.

17. 15
- Ôðàíñà êðàëûíûí Êèëñÿíèí òÿçéèãèëÿ Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíè ãàïàòìàñû âÿ
îíëàðûí ÿìëàêûíû Ãöäñäÿêè Ñåíò-Æàí (Saint Éean) úÿíýàâÿðëÿðèíÿ âåðìÿñèëÿ
òàìïëèéåðëÿð ìÿhâ îëìàäû. Îíëàðûí áþéöê áèð ãèñìè Àâðîïàäàêû ìàñîí ëîæà-
ëàðûíà ñûüûíäû. Òàìïëèéåðëÿðèí áàø÷ûñû Ìàáåéíà (Mabeignac) èñÿ éàõûí ÿòðà-
ôûéëà áèðýÿ øîòëàíä áÿííàñû êèìè âÿ Ìàê Áåíàê (Mac Benach) ñàõòà àäûéëà
Øîòëàíäèéàéà ñûüûíäû. Øîòëàíä êðàëû Ðîáåðò Áðéóñ îíëàðû ÷îõ éàõøû ãàðøûëàäû âÿ
þëêÿñèíäÿêè ìàñîí ëîæàëàðû öçÿðèíäÿ áþéöê òÿñèðÿ ìàëèê îëìàëàðûíû òÿìèí åò-
äè. Íÿòèúÿäÿ Øîòëàíä ëîæàëàðû hÿì ïåøÿ, hÿì äÿ èíòåëëåêò áàõûìûíäàí õåéëè
èíêèøàô åòäèëÿð. Ìàñîíëàð èíäèíèí þçöíäÿ äÿ Ìàê Áåíàê àäûíû áþéöê ñàéüûé-
ëà ÷àüûðûðëàð. Òàìïëèéåð ìèðàñûíûí ñàhèáè îëàí Øîòëàíä ìàñîíëàðû ÷îõ èëëÿð ñîí-
ðà éåíèäÿí Ôðàíñàéà äþíäöëÿð âÿ Øîòëàíä Ðèòèíèí òÿìÿëèíè îðàäà äà ãóðäó-
ëàð.7
Ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç "Ìåìàð Ñèíàí" æóðíàëûíäà òàìïëèéåðëÿðëÿ Ìàñîíëóã àðà-
ñûíäàêû ÿëàãÿ hàããûíäà ÷îõ ýåíèø áèëýè âåðèëèð. "Òàìïëèéåðëÿð âÿ àçàä ìàñîí-
ëàð" áàøëûãëû áèð ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð êè, Òàìïëèéåð Îðäåíèíèí àéèíëÿðè ýöíöìöç-
äÿêè ìàñîí àéèíëÿðèíÿ ñîí äÿðÿúÿ áÿíçÿéèð.8 Åëÿ hÿìèí ìÿãàëÿäÿ äàhà ñîí-
Êèëñÿíèí òÿãèáèíäÿí ãà÷àí òàìïëèéåðëÿðè hèìàéÿñèíÿ àëàí Øîòëàíäèéà êðàëû Ðîáåðò Áðöñ.

18. ðà áèëäèðèëèð êè, Òàìïëèéåð Îðäåíèíèí öçâëÿðè
áèð-áèðëÿðèíÿ åéíèëÿ ìàñîíëóãäà îëäóüó êèìè,
"ãàðäàøûì" äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð.9 Éàçûíûí ñî-
íóíúó áþëìÿñèíäÿ èñÿ áóíëàð äåéèëèð:
- Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíè âÿ ìàñîíëóã ãóðóìó
áèð-áèðëÿðèíÿ ÷îõ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðèáëÿð. Ùÿòòà
àéèíëÿðè äÿ àç ãàëà òàìàìèëÿ åéíèäèð. Áóíà ýþ-
ðÿ äÿ, ìàñîíëàðûí þçëÿðèíè òàìïëèéåðëÿðëÿ åéíè-
ëÿøäèðäèêëÿðè âÿ ìàñîí åçîòåðèçìèíèí (ýèçëèëèê)
è÷èíäÿ áþéöê þë÷öäÿ òàìïëèéåð ìèðàñûíûí îëäó-
üóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð.10
Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëàðûíûí êþêöíöí
Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõäûüû âÿ
ìàñîíëàðûí áó òÿðèãÿòèí ôÿëñÿôÿñèíè éàøàòäûãëàðû
à÷ûã-àøêàð áèð ýåð÷ÿêëèêäèð. Áóíó îíëàð þçëÿðè
äÿ åòèðàô åäèðëÿð. Àììà ÿñàñ ìÿñÿëÿ hÿìèí ôÿë-
ñÿôÿíèí íÿ îëìàñûíäà, ìàhèééÿòèíäÿäèð. Òàìï-
ëèéåðëÿð íÿéÿ ýþðÿ Õðèñòèàíëûãäàí ÷ûõàðàã, "éîë-
äàí ñàïìûø" áèð òÿðèãÿòÿ ÷åâðèëèáëÿð? Îíëàðû áó-
íà íÿ ìÿúáóð åäèá? Íåúÿ îëóá êè, Ãöäñäÿ áþ-
éöê áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðàéûáëàð? Îíëàðûí ãÿáóë
åòäèêëÿðè áó ôÿëñÿôÿ ìàñîíëóã âàñèòÿñèëÿ äöíéà-
éà hàíñû òÿñèðè ýþñòÿðèá?
Òàìïëèéåðëÿð âÿ Êàááàëà
Ùÿð èêèñè äÿ ìàñîí îëàí èíýèëèñ éàçû÷ûëàðû
Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò
Ëîìàñ (Robert Lomas) "The Íiram Key" (Ùè-
ðàì À÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà ìàñîíëóüóí ìÿí-
øÿéè hàããûíäà ÷îõ þíÿìëè ýåð÷ÿêëÿðè à÷ûãëàéûá-
ëàð. Îíëàðà ýþðÿ, ìàñîíëóüóí òàìïëèéåðëÿðèí äà-
âàìû îëäóüó à÷ûã áèð ýåð÷ÿêäèð, àììà ÿñàñ ìÿ-
ñÿëÿ ìÿhç òàìïëèéåðëÿðèí ìÿíøÿéèíèí íÿ îëìà-
ñûäûð.
Éàçàðëàðûí ôèêðèíúÿ, òàìïëèéåðëÿð Ãöäñäÿ îë-
äóãëàðû äþâðäÿ ýåð÷ÿêäÿí äÿ áþéöê áèð äÿéè-
øèêëèéÿ óüðàéàðàã, Õðèñòèàíëûüûí éåðèíÿ áàøãà òÿ-
16
Òàìïëèéåðëÿð hàããûíäà áèð êèòàá:
"Äþéöø÷öëÿð âÿ áàíêèðëÿð".
Òöðê ìàñîíëàðûíûí þç öçâëÿðè ö÷öí
íÿøð åòäèðäèêëÿðè "Ìåìàð Ñèíàí"
äÿðýèñè.

19. ëèìëÿðè ãÿáóë åäèáëÿð. Áóíóí äà êþêöíäÿ Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíäÿ òàïäûãëàðû áèð
êèòàáÿ äàéàíûð. ßñëèíäÿ, òàìïëèéåðëÿðèí Ãöäñäÿêè ÿñë hÿäÿôëÿðè Ñöëåéìàí
Ìÿáÿäèíèí õàðàáàëûãëàðûíû àðàøäûðìàã èäè. Îíëàðûí "Ôÿëÿñòèíÿ ýåäÿí õðèñòèàí
ñÿëèá÷èëÿðèíè ãîðóìàã" éþíöíäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðè ñàäÿúÿ áèð ïÿðäÿ èäè, ýåð÷ÿê
hÿäÿôëÿðè èñÿ òàìàìèëÿ áàøãà îëóá. Êèòàáäà áóíóíëà áàüëû äåéèëèð: "Òàìïëè-
éåðëÿðèí õðèñòèàí ñÿëèá÷èëÿðè hàíñûñà òÿhëöêÿäÿí ãîðóìàëàðû hàããûíäà hå÷ áèð
äÿëèë éîõäóð. Àììà Èðîä Ìÿäÿáèíèí (Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíèí éåðèíäÿ èíøà åäèë-
ìèø ìÿáÿä) õàðàáàëûãëàðû àðàñûíäà úèääè àõòàðûøëàð àïàðìàëàðûíà äàèð ìþòÿáÿð
ñöáóòëàð âàð".11
Þçö äÿ áóíóíëà áàüëû ñöáóòëàð òàïàí àðàøäûðìà÷ûëàð òÿêúÿ "The Íiram
Key" êèòàáûíûí ìöÿëëèôëÿðè äåéèë. Ôðàíñûç òàðèõ÷èñè Ýåòàí Äåëàôîðã (Gaetan
Delaforge) áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ øÿðh åäèð: "(Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíè ãóðàí) äîã-
ãóç úÿíýàâÿðèí ÿñë ìÿãñÿäè Éÿhóäèëÿðèí âÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí ýèçëè àäÿòëÿðèíÿ
äàèð ôàêòëàð âÿ éàçûëàð òàïìàã èäè".12
19-úó ÿñðèí ñîíëàðûíäà Ãöäñäÿ àðõåîëîæè àðàøäûðìàëàð àïàðàí èíýèëèñ òÿäãè-
ãàò÷ûñû ×àðëç Óèëñîí (Charles Wilson) äà hÿì÷èíèí áó ãÿíàÿòÿ ýÿëèá êè,
Òàìïëèéåðëÿð Ãöäñ Ìÿáÿäèíèí õàðàáàëûãëàðûíû àðàøäûðìàã ö÷öí îðà ýåäèáëÿð-
ìèø. Óèëñîí ìÿáÿäèí áöíþâðÿñèíäÿ ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìà èøëÿðèíèí àïàðûëäûüû-
íû ýþðöá âÿ ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëèá êè, áóíëàðû ìÿhç òàìïëèéåðëÿð åäèáëÿð.
Ãåéä åäÿê êè, Óèëñîíóí îðàäà òàïäûüû àëÿòëÿð
èíäè äÿ ìàñîíëàðà àèä ÿí áþéöê àðõèâ îëàí Øîò-
ëàíäèéàíûí Ðîáåðò Áðàéäîí (Robert Brydon)
êîëëåêñèéàñûíäà ñàõëàíûëûð.13
"The Ùiram Key" êèòàáûíûí ìöÿëëèôëÿðè
òàìïëèéåðëÿðèí áó àðàøäûðìàëàðûíûí íÿòèúÿñèç
ãàëìàäûüûíû âÿ îíëàðûí Ãöäñäÿ "äöíéàýþðöøëÿ-
ðèíè äÿéèøäèðÿí" ÷îõ âàúèá øåéëÿð òàïäûãëàðûíû
éàçûðëàð. Áó ãÿíàÿòè äåìÿê îëàð êè, áöòöí òÿä-
ãèãàò÷ûëàð áþëöøöðëÿð. Òàìïëèéåðëÿðèí Õðèñòèàí
äöíéàñûíäà äîüóëìàëàðûíà, õðèñòèàí ìÿíøÿëè îë-
ìàëàðûíà ðÿüìÿí, òàìàì ôÿðãëè áèð èíàíúà âÿ
ôÿëñÿôÿéÿ áàüëàíìàëàðû ö÷öí ìöòëÿã áèð ãàéíàã
îëìàëû èäè êè, ìÿhç hÿìèí ãàéíàã äà îíëàðû
ÿúàèá àéèíëÿðÿ, ãàðà ìàýèéà ðèòóàëëàðûíà éþíÿë-
äèá. Áàõ, hÿìèí áó ãàéíàã, ÿêñÿð òàðèõ÷èëÿðèí
ýÿëäèéè ãÿíàÿòÿ ýþðÿ, Êàááàëàäûð.
Êàááàëà êÿëìÿñè "ðÿâàéÿò" ìÿíàñûíà ýÿëèð.
17
Ùèðàì À÷àðû: ìàñîíëàð, ôèðîíëàð âÿ
Þëö äÿíèç éàçûëàðû

20. 18
Áèð òàìïëèéåð-ìàñîí ìÿáÿäè:
Rosslyn Êàïåëëàñû
Èíýèëòÿðÿíèí Åäèíáóðã øÿhÿðè éàõûíëûüûíäà "Rosslyn Êàïåëëàñû" êèìè òàíûíàí êèëñÿ
òàìïëèéåðëÿðèí áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíûí ñèìâîëó êèìè ãÿáóë åäèëèð. Áó áèíàíû òàìïëèéåð-
ëÿðèí äàâàì÷ûëàðû îëàí ìàñîíëàð âÿ ýöë-õà÷ëûëàð òèêÿðÿê, äþðä áèð òÿðÿôèíÿ þç ôÿëñÿôÿ-
ëÿðèíè èôàäÿ åäÿí ñèìâîëëàð éåðëÿøäèðèáëÿð.
Òöðê ìàñîíëàðûíûí "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ êàïåëëàíûí ìàñîí ìÿíøÿéè âÿ áöòïÿ-
ðÿñò öíñöðëÿðè áåëÿ èçàh îëóíóð:
- Øîòëàíäèéàäà òàìïëèéåð-ìàñîí áèðëèéèíèí ÿí ÿñàñ ñöáóòëàðûíäàí áèðè Åäèíáóðãóí 10
êì. úÿíóáóíäà éåðëÿøÿí ãÿäèì Òàìïëèéåð ìÿðêÿçè Áàëàíòðàäîõäàí 15 êì. óçàãäà-
êû Ìèäëîòèàíäàêû Ðîñëèí (Rosslyn) êÿíäèíäÿ éåðëÿøÿí ãàëà âÿ êàïåëëàäûð. Áþëýÿäÿ âÿ
ãàëàäà õöñóñèëÿ 1312-úè èëäÿí ñîíðà Ìöãÿääÿñ Êëåð áàðîíëàðûíûí hèìàéÿñè àëòûíäà
òàìïëèéåðëÿð ìÿñêóíëàøûáëàð.
...Áó êàïåëëà 1446-48 èëëÿðäÿ òÿêúÿ Øîòëàíäèéàäà éîõ, áöòöí Àâðîïàäà äþâðöí ÿí ìÿø-
hóð âÿ hþðìÿòëè àäàìëàðûíäàí ñàéûëàí Ñåð Óèëéàì Êëåð òÿðÿôèíäÿí èíøà åäèëèá. Áèíà-
íûí òèêèíòèñèíäÿ ìàñîíëàð âÿ ðîçèêðóñèéåíëÿð èøòèðàê åäèáëÿð. Ñåð Óèëéàì Êëåð Àâðî-
ïàíûí hÿð éåðèíäÿí òàíûíìûø ìåìàðëàðû êàïåëëàíûí òèêèíòèñèíÿ äÿâÿò åäèá. Êàïåëëàíûí
éàíûíäàúà éåíè åâëÿð ãóðóëóá âÿ ëîæà à÷ûëûá...

21. 19
Êàïåëëà ïëàí âÿ äåêîðàñèéà áàõûìûíäàí ôÿðãëÿíèð. Íÿ Øîòëàíäèéàäà, íÿ äÿ Àâðîïàäà
îíóí áÿíçÿðè âàð. Î, ìöÿééÿí ãÿäÿð Èðîä Ìÿáÿäèíÿ îõøàäûëûá âÿ hÿð òÿðÿôè ìàñîí
ñèìâîëëàðûéëà áÿçÿäèëèá. Ñèìâîëëàðûí àðàñûíäà Ùèðàì âÿ îíóí ãàòèëèíèí áàøëàðûíûí áà-
ðåëéåôëÿðè, hÿì÷èíèí ïÿðýàð âÿ êöíéÿ òÿñâèðëÿðè äèããÿò ÷ÿêèð. Ùÿì÷èíèí áÿçè ìàñîí
ìÿðàñèìëÿðèíèí òÿñâèðëÿðè äÿ éåð àëûá.
Êàïåëëàíûí Ìèñèð, Èáðàíè, Ãîòèê, Íîðìàí, Êåëò, Ñêàíäèíàâèéà, Òàìïëèéåð âÿ Ìàñîí
ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí ìåìàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíè äàøûìàñûéëà éàíàøû, ÿí ìàðàãëû úÿhÿòëÿ-
ðèíäÿí áèðè äÿ ñöòóíëàðûí öçÿðèíäÿêè ÷åøèäëè áèòêè ôèãóðëàðûûí àðàñûíäà êàêòóñ âÿ Ìè-
ñèð ìîòèâëÿðèíèí îëìàñûäûð...
Êàïåëëàíûí è÷èíäÿ ïàãàí (áöòïÿðÿñò) áÿçÿêëÿðè î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, 1589-úó èëäÿ Ðîññ-
ëèí áàðîíó îðàíû ìöãÿääÿñ àéèíëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí óéüóí éåð ñàéìàéûá. 31
àâãóñò 1592-úè èëäÿ èñÿ Ðîññëèí áàðîíó Îëèâåð Êëåðÿ ýþñòÿðèëÿí òÿçéèã íÿòèúÿñèíäÿ êà-
ïåëëàäàêû áöòïÿðÿñò íèøàíÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ëÿüâ åäèëèá.
(Òàìåð Àéàí, ßí ãÿäèì ìàñîí ãóðóìó Øîòëàíäèéà Ðîéàë Îðäåð, "Ìåìàð Ñèíàí",
1998, ñàéû 110, ñÿh.18-19)

22. Åíñèêëîïåäèéàëàðäà âÿ ëöüÿòëÿðäÿ Éÿhóäè äèíèíèí ìèñòèê, åçîòåðèê (áàòèíè) áèð
ãîëó êèìè òÿãäèì åäèëèð. Áó òÿðèôÿ ýþðÿ, Êàááàëà Òþâðàòûí âÿ éÿhóäèëÿðèí äè-
ýÿð äèíè êèòàáëàðûíûí ýèçëè ìÿíàëàðûíû àðàøäûðàí áèð êèòàáäûð. Àíúàã ìÿñÿëÿíè
äàhà äÿðèíäÿí èíúÿëÿéÿíäÿ îðòàéà òàìàì áàøãà ýåð÷ÿêëÿð ÷ûõûð. Áÿëëè îëóð êè,
Êàááàëà - hÿëÿ Òþâðàòäàí äà þíúÿ ìþâúóä îëàí, Òþâðàò âÿhé åäèëÿíäÿí ñîí-
ðà éÿhóäèëÿðèí è÷èíäÿ éàéûëàí "ðagan" - éÿíè áöòïÿðÿñò ìÿíøÿëè áèð òÿëèìäèð.
Òöðê ìàñîíëàðûíäàí Ìóðàä Þçýÿí Àéôÿð "Ìàñîíëóã íÿäèð âÿ íåúÿäèð"
àäëû êèòàáûíäà Êàááàëà hàããûíäàêû áó ìàðàãëû ôàêòëàðû áåëÿ èçàh åäèð: "Íÿ çà-
ìàí éàðàíäûüû âÿ íåúÿ èíêèøàô åòäèéè äÿãèã áèëèíìÿéÿí Êàááàëà Éÿhóäè äè-
íèëÿ áàüëû îëàí, ìåòàôèçèê õöñóñèééÿòëè, åçîòåðèê ñèñòåìëè áèð ôÿëñÿôÿíèí öìó-
ìè àäûäûð. Îíóí ìöääÿàëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè Òþâðàòûí éàðàíäûüû âàõòäàí äàhà
ãÿäèì òàðèõè êþêëÿðÿ ìàëèêäèð".14
Ôðàíñûç òàðèõ÷èñè Ãóýåíîò äó Ìóñþ (Gougenot des Mousseaux) äÿ hÿì÷è-
íèí, Êàááàëàíûí ÿñëèíäÿ éÿhóäèëèêäÿí äàhà ãÿäèì îëäóüóíó áèëäèðèð.15
Éÿhóäè òàðèõ÷èñè Òåîäîð Ðåéíàõ èñÿ Êàááàëàíû "Éÿhóäèëÿðèí äàìàðëàðûíà
ýèðÿí âÿ îíëàðû òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè áèð çÿhÿð" àäëàíäûðûð. Îíóí hÿì-
êàðû Ñîëîìîí Ðåéíàõ Êàááàëàíû "Èíñàí øöóðóíóí ÿí ïèñ ôÿñàäëàðûíäàí áèðè"
håñàá åäèð.16
Êàááàëàíûí "Èíñàí øöóðóíóí ÿí ïèñ ôÿñàäëàðûíäàí áèðè" êèìè ýþðöëìÿñèíèí
ñÿáÿáè ÿñàñÿí îíóí òÿëèì åòäèéè ñåhðáàçëûãëà áàüëûäûð. Êàááàëà ìèíëÿðëÿ èëäèð
êè, úöðáÿúöð ñåhðáàçëûã àéèíëÿðèíèí àíà êèòàáûäûð. Êàááàëàéëà ìÿøüóë îëàí hà-
hàìëàðûí ñåhðáàç îëäóãëàðû áèëäèðèëèð. Éÿhóäè îëìàéàí ìèíëÿðëÿ èíñàí äà Êàá-
áàëàíûí òÿñèðè àëòûíà äöøöá, áó òÿëèìè þéðÿíÿðÿê, ñåhðáàçëûãëà ìÿøüóë îëóá.
Îðòà ÿñðëÿðèí ñîíëàðûíà äîüðó Àâðîïàíû áöðöéÿí, õöñóñèëÿ äÿ ÿëêèìéà÷ûëàð òÿ-
ðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëÿí áàòèíè (åçîòåðèê) ôÿàëèééÿòèí êþêöíäÿ äÿ Êàááàëà äó-
ðóðäó.
Èøèí ãÿðèáÿ òÿðÿôè äÿ åëÿ áóðàäàäûð: Éÿhóäèëèê Òþâðàòûí Ùç.Ìóñàéà âÿhé
åäèëìÿñèëÿ ìåéäàíà ýÿëÿí èëàhè áèð äèíäèð. Àììà áó äèíèí äàõèëèíäÿ äèí òÿ-
ðÿôèíäÿí éàñàãëàíàí ñåhðáàçëûüû ÿñàñ ýþòöðÿí Êàááàëà (êàááàëèñòèêà) àäëû áèð
òÿëèì ìþâúóääóð. Áó, áèð äàhà îíó ýþñòÿðèð êè, Êàááàëà éÿhóäèëèê äèíèíÿ êÿ-
íàðäàí ýÿòèðèëèá.
Àììà êÿíàðäàí - éÿíè hàðàäàí? Êàááàëàíûí ìÿíáÿéè íÿäèð?
Éÿhóäè òàðèõ÷èñè Ôàáð Ä`Îëèâåò (Fabre d'Olivet) áó ñóàëà "Ãÿäèì Ìèñèð"
úàâàáûíû âåðèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, Êàááàëàíûí êþêëÿðè ìÿhç Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá
÷ûõûð. Éÿíè Êàááàëà - èñðàèëîüóëëàðûíûí áÿçè áàø÷ûëàðûíûí Ãÿäèì Ìèñèðäÿí þé-
ðÿíäèêëÿðè, ñîíðà äà íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðäöêëÿðè øèôàhè áèð òÿëèìäèð.17
Äåìÿê, áó êèòàáäà àðàøäûðàúàüûìûç Êàááàëà-òàìïëèéåðëÿð-Ìàñîíëóã çÿí-
úèðèíèí hàðäàí áàøëàäûüûíû òàïìàã ö÷öí Ãÿäèì Ìèñèðÿ áàõìàüûìûç ýÿðÿêäèð.
20

23. Éÿhóäè ìÿäÿíèééÿòè è÷èíäÿ éåðëÿøÿðÿê èíêèøàô åäÿí Êàááàëà ÿñëèíäÿ éÿhóäèëèêäÿí êÿíàð ìÿí-
áÿëÿðÿ ÿñàñëàíûð. Êàááàëà Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ìåñàïàòîìèéàäàêû áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíäàí äîüó-
ëóá.

24. Éÿhóäè òàðèõ÷è Òåîäîð Ðåéíàõ Êàááàëàíû "Éÿhóäèëèéèí äàìàðëàðûíà ýèðÿí âÿ îíó òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷è-
ðÿí ýèçëè áèð çÿhÿð" àäëàíäûðûð. Ñîëîìîí Ðåéíàõ èñÿ Êàááàëàíû "Èíñàí çåhíèíèí ÿí ïèñ ñàïìàëàðûíäàí
áèðè" ñàéûð. Ìöàñèð êàááàëèñòèê ÷àëûøìàëàðà àèä îëàí áó ðÿñìëÿð Êàááàëàíûí ãàðàíëûã äöíéàñûíû ÿêñ åò-
äèðèð.
Êàááàëàíûí ãàðàíëûã äöíéàñû

26. Ãÿäèì Ìèñèðèí ñåhðáàçëàðû
Ôèðîíëàð þëêÿñè îëàí Ãÿäèì Ìèñèð äöíéà òàðèõèíèí ÿí ãÿäèì ñèâèëèçàñèéà
îúàãëàðûíäàí áèðèäèð. Ãóëäàðëûã äþâëÿòè îëàí Ãÿäèì Ìèñèð åéíè çàìàíäà äöí-
éà òàðèõèíÿ ÿí ãÿääàð ñèâèëèçàñèéàëàðäàí áèðè êèìè äöøöá. Ãÿäèì Ìèñèðèí ýö-
íöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòàí àáèäÿëÿðè - ïèðàìèäàëàð, ñôèíêñëÿð, åhðàìëàð âÿ ñ.-
éöç ìèíëÿðëÿ êþëÿíèí èëëÿð óçóíó çîðëà èøëÿäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èíøà åäèëìèø-
äè. Ìèñèðèí ìöòëÿã hàêèìëÿðè îëàí ôèðîíëàð þçëÿðèíè Àëëàh êèìè òÿãäèì åòìèø
âÿ òÿáÿÿëÿðèíè îíëàðà òàïûíìàñûíû èñòÿìèøäè.
Ãÿäèì Ìèñèð hàããûíäà ÿñàñ áèëýè ãàéíàãëàðûíû áèðè âÿ áèðèíúèñè, ÿëáÿòòÿ êè,
Ãÿäèì Ìèñèð éàçûëàðûäûð. XIX ÿñðäÿ òàïûëàí áó éàçûëàð óçóí ÷àëûøìàëàðäàí
ñîíðà Ìèñèð ÿëèôáàñûíûí ñèððèíèí à÷ûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ îõóíìóø âÿ Ãÿäèì Ìè-
ñèð hàããûíäà õåéëè áèëýè âåðìèøäè. Àììà áó éàçûëàð Ìèñèðèí ðÿñìè ìèðçÿëÿðè
òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüû ö÷öí ÿñàñÿí ôèðîíëàðûí øÿíèíÿ òÿðèôëÿ äîëóäóð. Ãÿäèì Ìè-
ñèð hàããûíäà ÿí äîëüóí áèëýè ãàéíàüû èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, Ãóðàíè-Êÿðèìäèð.
Àëëàh Ãóðàíûí Ùç. Ìóñà èëÿ áàüëû ãèññÿëÿðèíäÿ Ìèñèðäÿêè ñèñòåì hàããûí-
äà äà þíÿìëè áèëýèëÿð âåðèð. Àéÿëÿðäÿ äåéèëèð êè, Ìèñèðäÿ èêè ÿñàñ ýöú ìÿðêÿ-
çè îëóá: ôèðîí âÿ ÿéàíëàð. ×îõ çàìàí ÿéàíëàð hÿòòà ôèðîíóí þçöíö äÿ íÿçà-
ðÿòäÿ ñàõëàéûáëàð. Ôèðîí ÿêñÿð hàëëàðäà ìÿhç îíëàðûí èñòÿäèéè êèìè hÿðÿêÿò
åäèá. Àøàüûäàêû àéÿëÿð îíëàðûí ôèðîíóí öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè áåëÿ èçàh åäèð:
24
Ãÿäèì Ìèñèðäÿ òàïûëàí håðîãëèô éàçûñû

27. "Ìóñà äåäè: "Åé ôèðîí! Ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø
áèð ïåéüÿìáÿðÿì. Ìÿí Àëëàh áàðÿñèíäÿ éàëíûç hàããû äåìÿéÿ áîðúëó-
éàì. Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí áèð ìþúöçÿéëÿ ýÿëìèøÿì. Èíäè Èñðàèë îüóë-
ëàðûíû ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿð". Äåäè: "ßýÿð ìþúöçÿéëÿ ýÿëìèñÿíñÿ
âÿ äîüðó äàíûøàíëàðäàíñàíñà, îíó ýÿòèð ýþñòÿð!" Ìóñà ÿñàñûíû éåðÿ àò-
äû âÿ î, äÿðhàë àøêàð ýþðöíÿí áèð ÿæäàhà îëäó. ßëèíè ãîëòóüóíóí àë-
òûíäàí ÷ûõàðòäû âÿ î, áèð àíäà áàõàíëàðà íóð êÿñèëäè. Ôèðîí òàéôàñûíûí
ÿéàíëàðû äåäèëÿð: "Øöáhÿñèç êè, áó, ÷îõ áèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð. Î, ñèçè
éóðäóíóçäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿéèð!" "Åëÿ èñÿ, òÿäáèðèíèç íÿäèð?" - äåéÿ
ñîðóøäó. Îíëàð äåäèëÿð: "Ìóñàíû ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿhÿð-
ëÿðÿ éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð êè, íÿ ãÿäÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñû-
íû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!" («ßðàô» ñóðÿñè, 104-112).
Äèããÿò éåòèðñÿíèç, àéÿëÿðäÿ Ôèðîíà àüûë âåðÿí, îíó Ùç. Ìóñàéà ãàðøû ãàë-
äûðàí ÿéàíëàðäàí ñþháÿò ýåäèð. Ìèñèð òàðèõèíè àðàøäûðàíäà áÿëëè îëóð êè, áó
ÿéàíëàð ÿñàñÿí èêè ãèñìäÿí èáàðÿòäèð: îðäó âÿ êàhèíëÿð. Îðäóíóí íÿéÿ ýþðÿ
þíÿìëè îëäóüóíó èçàh åòìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð; ôèðîí ðåæèìèíèí ÿñàñ ýöúö
ìÿhç îðäó èäè. Àíúàã êàhèíëÿðëÿ áàüëû ìÿñÿëÿíè áèð àç äÿðèíäÿí èíúÿëÿìÿê
ýÿðÿêäèð.
25
Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ôèðîí ðåæèìèíèí ÿí ÿñàñ äàéàüû ðàhèáëÿð (ñåhðáàçëàð) ñèíôèéäè. Îíëàðûí òÿëèìëÿðè äàhà
ñîíðà Êàááàëàíûí êþêëÿðèíè ôîðìàëàøäûðäû âÿ îðàäàí äà ìàñîíëàðà êå÷äè.

28. Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè êàhèíëÿð (âÿ éà ðàhèáëÿð) Ãóðàíäà "ñåhðáàçëàð" êèìè òÿã-
äèì åäèëÿí ñèíèôäèð. Ôèðîí ðåæèìèíèí "èäåîëîæè ÿñàñëàðûíû" îíëàð éàðàäûðäûëàð.
Îíëàðäà õöñóñè áèð ýöú âÿ ýèçëè åëì îëäóüóíà èíàíûáëàð, êàhèíëÿð äÿ ìÿhç áó
éîëëà Ìèñèð õàëãûíà òÿñèð ýþñòÿðèá âÿ îíëàðû ôèðîíà áîéóí ÿéìÿéÿ ñþâã åäèá.
Ìèñèð ãàéíàãëàðûíäà "Àìîí êàhèíëÿðè" êèìè òÿãäèì åäèëÿí áó ñèíèô àñòðîíî-
ìèéà, ðèéàçèééàò, hÿíäÿñÿ êèìè åëìëÿðëÿ éàíàøû, ñåhðáàçëûã êèìè áàòèë èøëÿðäÿ
äÿ ìàhèð îëóá. Îíëàð ýèçëè áèð åëìÿ ñàhèá îëäóãëàðû äöøöíöëÿí òÿðèãÿòäèðëÿð,
áåëÿ òÿøêèëàòëàð "åçîòåðèê òÿøêèëàòëàð" àäëàíûð. Òöðê ìàñîíëàðûíûí íÿøðëÿðèíèí
áèðè îëàí Ìàñîí æóðíàëûíäà ìàñîíëóüóí êþêöíöí áåëÿ åêçîòèê òÿøêèëàòëàð îë-
äóüó áèëäèðèëèð âÿ áó çàìàí õöñóñèëÿ Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíäÿí ñþç à÷ûëûð:
- Èíñàíëàðûí øöóðó èíêèøàô åòäèêúÿ åëìëÿðè àðòûá, åëì àðòäûãúà äà åçîòåðèê
ñèñòåìèí è÷èíäÿ ñàõëàíûëàí ìþâçóëàð ýåíèøëÿíìèøäèð. Áó èíêèøàô çàìàíû ÿñ-
ëèíäÿ Øÿðãäÿ ×èí âÿ Òèáåòäÿí áàøëàéûá, Ùèíäèñòàí âàñèòÿñèëÿ Ìåñàïàòîìè-
éà âÿ Ìèñèðÿ ÷àòàí åçîòåðèê òÿëèìëÿð îðàëàðäà ìèíëÿðëÿ èë äàâàì åäÿðÿê,
õöñóñèëÿ Ìèñèðäÿ ÿñàñ ýöú ñàhèáëÿðèíäÿí îëàí êàhèíëÿðèí áèëèêëÿðèíèí ÿñà-
ñûíà äþíöá.18
Éàõøû, áÿñ Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí åçîòåðèê ôÿëñÿôÿñèíèí ýöíöìöçöí
ìàñîíëàðûéëà íÿ ÿëàãÿñè îëà áèëÿð? Ìèíëÿðëÿ èë þíúÿ äàüûëàí - âÿ Ãóðàíäà èí-
êàðà äàéàíàí áèð ñèñòåìèí êëàññèê ìîäåëè êèìè òÿñâèð åäèëÿí,- Ãÿäèì Ìèñèðèí
ýöíöìöçäÿêè ïðîñåñëÿðÿ áèð òÿñèðè âàðìû?
Áó ñóàëà úàâàá âåðìÿê ö÷öí Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí êàèíàòûí âÿ hÿéà-
òûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû ôèêèðëÿðèíÿ áàõìàã ëàçûìäûð.
Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìàòåðèàëèñò êàèíàò èíàíúû
Èíýèëèñ ìàñîí éàçàðëàðûíäàí Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò
Ëîìàñ (Robert Lomas) àðòûã hàããûíäà äàíûøäûüûìûç "The Íiram Key" (Ùè-
ðàì À÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàñîíëóüóí ìÿíøÿéèíäÿ ÷îõ áþ-
éöê áèð éåð òóòäóüóíó àíëàäûðëàð. Îíëàðûí ôèêðèíúÿ, Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ÷àüäàø
ìàñîíëàðà ìèðàñ ãàëàí ÿí þíÿìëè äöøöíúÿ "òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ þçö-þçö-
íÿ éàðàíàí êàèíàò" ôèêðèäèð. Áåëÿ êè, ãÿäèì ìèñèðëèëÿð êàèíàòûí ÿçÿëè âÿ ÿáÿ-
äè îëäóüóíà èíàíûðäûëàð. Îíëàð ö÷öí áèð Éàðàäûúûíûí íÿéèñÿ éîõäàí âàð åòìÿ-
ñè ìÿíòèãäÿí êÿíàð ñàéûëûðäû. Ùåñàá åäèðäèëÿð êè, äöíéà õàîñóí è÷èíäÿí äöçÿ-
íèí äîüìàñûéëà éàðàíûá. Áó õàîñ "Íóí" àäëàíäûðûëûðäû; åéíèëÿ Øóìåðëÿðäÿ îë-
äóüó êèìè, ìèñèðëèëÿð äÿ hÿìèí õàîñó ãàðàíëûã, Ýöíÿøñèç, ñóëó áèð äÿðèíëèê êè-
ìè òÿñÿââöð åäèðäèëÿð; áó äÿðèíëèéèí þç è÷èíäÿ áèð ýöúö âàðäû, áó éàðàäûúû ýöú
26

29. þç-þçöíÿ äöçÿíèí áàøëàìàñûíû ÿìð åòìèøäè; õàîñóí è÷èíäÿ éåðëÿøÿí áó ýèçëè
ýöú þç âàðëûüûíû äÿðê åòìèðäè, î, ãàðûøûãëûüûí òÿñàäöôëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìà-
ëàøìûø áèð ïîòåíñèàë èäè.19
ßýÿð äèããÿò éåòèðñÿíèç, áó èíàíú ýöíöìöçöí ìàòåðèàëèñò ôèëîñîôëàðûíûí
"êàèíàò íÿçÿðèééÿñè", "õàîñ íÿçÿðèééÿñè", "ìàääÿíèí þçö-þçöíö éàðàòìàñû"
êèìè ôèêèðëÿðèëÿ ñîí äÿðÿúÿ óéüóí ýÿëèð. Áóíó ãåéä åäÿí Íàéò âÿ Ëîìàñ äà-
hà ñîíðà éàçûðëàð: "Ãÿðèáÿäèð êè, áó éàðàäûëûø òÿñÿââöðëÿðè ýöíöìöçäÿêè ÷àü-
äàø åëì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ýþðöøëÿ, õöñóñèëÿ äÿ ãàðûøûã àëÿìëÿðèí ðèéà-
çè øÿêèëäÿ þçö-þçöíö ìîäåëëÿøäèðèá, òÿêðàðëàéàðàã, íèçàì âÿ ñèñòåì éàðàòìà-
ñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí "õàîñ íÿçÿðèééÿñè"ëÿ òàì öñò-öñòÿ äöøöð".20
Íàéò âÿ Ëîìàñ Ãÿäèì Ìèñèð èíàíúëàðûíûí "÷àüäàø åëì" èëÿ óéüóí ýÿëäè-
éèíè èääèà åòñÿëÿð äÿ, ÿñëèíäÿ ñþháÿò "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" âÿ "õàîñ íÿçÿ-
ðèééÿñè" êèìè ìàòåðèàëèñò òÿëèìëÿðäÿí ýåäèð. Áó íÿçÿðèééÿëÿðèí hå÷ áèð åëìè
ÿñàñëàðû îëìàñà äà, ñîí èêè ÿñð ÿðçèíäÿ çîðëà åëìëÿ èìïðîâèçàñèéà åäèëèð, åë-
ìè ýþðöøëÿð êèìè ÷àòäûðûëûðëàð (Áó èøèí êèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ýþðöëäöéöíö èñÿ ñîí-
ðàêû áþëöìëÿðäÿ èíúÿëÿéÿúÿéèê).
Êèòàáûí áó éåðèíäÿ àðòûã þíÿìëè áèð ìÿãàìà éåòèøìèøèê. Ýþðÿê, áóðà ãÿ-
äÿð þéðÿíäèêëÿðèìèç íÿëÿðäèð:
1) Ìþâçóéà ìàñîíëóüóí òÿìÿëè ñàéûëàí Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíäÿí áàøëà-
äûã. Äÿãèãëÿøäèðäèê êè, òàìïëèéåðëÿð áèð õðèñòèàí òÿðèãÿòè êèìè ãóðóëñàëàð äà,
Ãöäñäÿ þéðÿíäèêëÿðè ýèçëè òÿëèìëÿð îíëàðà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê, Õðèñòèàíëûã-
äàí òàìàìèëÿ óçàãëàøäûðûá, ñàïãûí àéèíëÿð hÿéàòà êå÷èðÿí ìèñòèê òÿøêèëàò hà-
ëûíà ýÿòèðèá.
27
Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí
äöíéàýþðöøö áó úöð
håéêÿëëÿðëÿ äþâðö-
ìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá
÷àòûá. Àììà áó èø-
äÿ ÿí ÿñàñ ðîëó þç-
ëÿðèíè Ãÿäèì Ìèñè-
ðèí âàðèñëÿðè håñàá
åäÿí äÿðíÿêëÿð îé-
íàéûáëàð.

30. 2) Òàìïëèéåðëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí òÿëèìèí íÿ îëäóüóíó ñîðóøàíäà èñÿ Êàá-
áàëà èëÿ ðàñòëàøäûã.
3) Êàááàëàéà äèããÿò éåòèðÿíäÿ áÿëëè îëäó êè, áó òÿëèì íÿ ãÿäÿð Éÿhóäè
ìèòñòèêàñû êèìè ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ Éÿhóäèëèêäÿí äàhà ãÿäèìÿ - áöòïÿðÿñò-
ëèéÿ ýåäèá ÷ûõàí áèð òàðèõÿ ìàëèêäèð. Î, Éÿhóäèëèéÿ ñîíðàäàí ýÿëèá, êþêëÿðè-
íè èñÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýþòöðöð.
4) Ôèðîí ðåæèìèëÿ èäàðÿ åäèëÿí âÿ òèïèê áèð "èíêàð÷û ñèñòåì" îëàí Ãÿäèì
Ìèñèðäÿ èñÿ ýöíöìöçöí ìàòåðèàëèñòëÿðèíèí ÿñàñ ôÿëñÿôÿñè îëàí "þçö-þçöíÿ éà-
ðàíàí âÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøàí êàèíàò" ôèêðèëÿ ãàðøûëàøäûã. Øöá-
hÿñèç êè, áöòöí áóíëàð òÿñàäöôè äåéèë âÿ ìÿíàëû áèð ïàíîðàì ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.
Ãÿäèì Ìèñèð ñåhðáàçëàðûíûí ôÿëñÿôÿñèíèí hÿëÿ äÿ úàíëû îëìàñû âÿ áó èøäÿ áþ-
éöê ðîë îéíàìûø áèð çÿíúèðèí (Êàááàëà-Òàìïëèéåðëÿð-Ìàñîíëóã) âàðëûüû äåäè-
éèìèç ôèêðè òÿñäèãëÿéèð.
...Àììà hÿð áèð hàëäà, äîüðóäàíìû, 18-úè ÿñðäÿí áó éàíà äöíéà òàðèõèíÿ
äàìüàñûíû âóðàí, ôÿëñÿôÿëÿð, èíãèëàáëàð, ñèñòåìëÿð ãóðàí ìàñîíëóã Ãÿäèì Ìè-
ñèð ñåhðáàçëàðûíûí ìèðàñûäûð?! Áó ñóàëûí úàâàáûíûí äàhà äà à÷ûã øÿêèëäÿ îðòà-
éà ÷ûõìàñû ö÷öí áóðà ãÿäÿð ãûñàúà èçëÿäèéèìèç òàðèõè ïðîñåñëÿðè áèð àç äÿðèí-
äÿí àðàøäûðìàëûéûã.
28

31. -II-
ÊÀÁÁÀËÀÍÛÍ È× ÖÇÖ
Ò
þâðàòûí 2 êèòàáûíûí áàøëûüû îëàí "Exodus" êÿëìÿñè òÿðúöìÿäÿ "÷ûõûø"
àíëàìûíà ýÿëèð. Áó êèòàáäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ùç. Ìóñàíûí þíäÿðëèéè-
ëÿ Ìèñèðäÿí ÷ûõàðàã, ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòóëìàëàðûíäàí ñþháÿò ýå-
äèð. Ôèðîí ãóë êèìè èøëÿòäèéè Èñðàèë îüóëëàðûíû àçàä åòìÿê èñòÿìÿñÿ äÿ, Àëëà-
hûí Ùç. Ìóñàéà âåðäèéè ìþúöçÿëÿð âÿ Ôèðîíóí ãþâìöíÿ ýþíäÿðäèéè ôÿëàêÿò-
ëÿð ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìûøäû. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ Èñðàèë îüóëëàðû áèð ýåúÿäÿ Ìè-
ñèðäÿí ýèçëèíúÿ êþ÷ÿ áèëìèøäèëÿð. Ôèðîí îíëàðûí àðäûíúà äöøñÿ äÿ, Àëëàhûí Ùç.
Ìóñàéà âåðäèéè ìþúöçÿëÿð Èñðàèë îüóëëàðûíû áÿëàäàí ãóðòàðìûøäû.
Àíúàã áó âàãèÿíè áèçÿ äàhà äöçýöí ÷àòäûðàí ãàéíàã Ãóðàíè-Êÿðèìäèð,
÷öíêè Ùç. Ìóñàéà âÿhé îëóíàí Òþâðàò áó ýöíÿ ãÿäÿð õåéëè òÿhðèô åäèëèá.
Òþâðàòûí áåø êèòàáû (Òÿêâèí, ×ûõûø, Ëåâèëèëÿð, Ñàéëàð âÿ Òÿñíèéÿ) àðàñûíäà
õåéëè úèääè çèääèééÿòëÿðèí îëìàñû äà áóíà ñöáóòäóð. Áó áåø êèòàáäàí àõûðûí-
úûñû îëàí Òÿñíèéÿíèí ñîíëàðûíäà Ùç. Ìóñàíûí þëöìöíöí âÿ äÿôíèíèí òÿñâèð
îëóíìàñû äà hÿì÷èíèí à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð êè, î, ïåéüÿìáÿðèí þëöìöíäÿí ñîí-
ðà éàçûëûá, éÿíè îíà ýÿëÿí âÿhé äåéèë. Ãóðàí èñÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿí
íåúÿ ÷ûõìàëàðûíû áöòöí äèýÿð ãèññÿëÿð êèìè, hå÷ áèð çèääèééÿòñèç-ôèëàíñûç, àü-
ëà âÿ ìÿíòèãÿ òàìàìèëÿ óéüóí øÿêèëäÿ ÷àòäûðûð. Öñòÿëèê, Àëëàh Ãóðàíûí äèýÿð
ãèññÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà hàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòìÿñèëÿ ÷îõ áþéöê

32. hèêìÿò âÿ ñèðð àøûëàéûð. Îíà ýþðÿ äÿ, àüûë
âÿ hèêìÿò ýþçöéëÿ áàõàíäà áó ãèññÿëÿð-
äÿí áþéöê èáðÿò ýþòöðìÿê ìöìêöíäöð.
Áþéöðÿí áóçîâ håéêÿëè
Ãóðàíäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿí
÷ûõûøû hàããûíäà àíëàäûëàí ýåð÷ÿêëÿðäÿí
áèðè äÿ îíëàðûí Ùç. Ìóñà âàñèòÿñèëÿ Ôèðî-
íóí çöëìöíäÿí ãóðòóëìàëàðûíà ðÿüìÿí,
éåíÿ äÿ Àëëàhà âÿ äèíèíÿ ãàðøû öñéàí åò-
ìÿëÿðèäèð. Èñðàèë îüóëëàðû Ùç. Ìóñàíûí
òÿáëèü åòäèéè òþâhèä äèíèíè hå÷ úöð ãÿáóë
åòìÿéÿðÿê, áöòïÿðÿñòëèêäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèá-
ëÿð. Áó îëàé Ãóðàíäà áåëÿ ÷àòäûðûëûð:
"Áèç Èñðàèë îüóëëàðûíû äÿíèçäÿí êå÷èðò-
äèê, [ñîíðà] îíëàð þç áöòëÿðèíÿ òàïûíàí
áèð òàéôàéà óüðàäûëàð. Èñðàèë îüóëëàðû äå-
äèëÿð: "Éà Ìóñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø
åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áöò äöçÿëò!" Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ñèç, äîü-
ðóäàí äà, úàhèë áèð òàéôàñûíûç! Øöáhÿñèç êè, áóíëàðûí òàïûíäûãëàðû áöò-
ëÿð ìÿhâÿ ìÿhêóìäóð, åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿð èñÿ ïó÷äóð!" (ßðàô 138-
139)
Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó ñàïãûí ìåéëè Ùç. Ìóñàíûí õÿáÿðäàðëûüûíà ðÿüìÿí äÿ
äàâàì åäèá, ïåéüÿìáÿð îíëàðäàí àéðûëàðàã, òÿêáàøûíà Òóð äàüûíà ýåäÿíäÿ
èñÿ à÷ûãúà îðòàéà ÷ûõûá. Ùç. Ìóñàíûí éîõëóüóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Ñàìèðè àäëû
áèð íÿôÿð Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöòïÿðÿñòëèê ìåéëëÿðèíè êþðöêëÿéèá ãûçûøäûðûá, áèð
áóçîâ håéêÿëè éàïàðàã, ãþâìöíö îíà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðûá:
"Ìóñà ãÿçÿáëè âÿ êÿäÿðëè hàëäà úàìààòûíûí éàíûíà ãàéûäûá äåäè: "Åé
öììÿòèì! Ìÿýÿð Ðÿááèíèç [Òþâðàòû íàçèë åòìÿê, êå÷ìèø ýöíàhëàðûíû-
çû áàüûøëàìàã, ýþéäÿí ãöäðÿò hàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí åíäèðìÿê hàããûí-
äà] ñèçÿ ýþçÿë áèð âÿä âåðìÿìèøäèìè? Éîõñà [ìÿíèì ñèçäÿí àéðûëìà-
üûìäàí] óçóí áèð ìöääÿò êå÷äè? [Íÿ òåç hÿð øåéè óíóäóá, íàíêîð îë-
äóíóç?] Éàõóä, Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð ãÿçÿá ýÿëìÿñèíè èñòÿéèá, ìÿíÿ
âåðäèéèíèç âÿäÿ õèëàô ÷ûõäûíûç?"
30
Éÿhóäèëÿðèí hàãã äèíäÿí ñàïàðàã, åòèãàä
åòäèêëÿðè áóçîâ håéêÿëè, ÿêñÿð àðàøäûðìà÷û-
ëàðà ýþðÿ, Ãÿäèì Ìèñèð äèíèíäÿêè Aðhis
àäëû ãûçûëäàí éàïûëìûø èíÿéÿ áÿíçÿð áöòëÿ-
ðèí áÿíçÿðèéäè.

33. Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç ñÿíÿ âåðäèéèìèç âÿäÿ þç èõòèéàðûìûçëà õèëàô ÷ûõìà-
äûã. Àììà áèç [Ôèðîí] òàéôàñûíûí [áèð áàéðàì ýöíö ÿìàíÿò îëàðàã àë-
äûüûìûç] çèíÿòëÿðèäÿí èáàðÿò àüûð áèð éöêëÿ éöêëÿíìèøäèê. Îíëàðû [ÿìà-
íÿòÿ õÿéàíÿò hàðàìäûð äåéÿðÿê ýöíàhäàí ãóðòóëìàã ìÿãñÿäèëÿ îäà]
àòäûã. Ñàìèðè äÿ áèçèì êèìè [þçöíäÿ îëàí áÿçÿê øåéëÿðèíè îäà] àòäû.
[Îäà àòûëìûø ãûçûë-ýöìöø ÿðèäèêäÿí ñîíðà] Ñàìèðè [÷óõóðóí è÷èíäÿí]
îíëàðà áþéöðÿí áèð áóçîâ håéêÿëè [äöçÿëäèá] ÷ûõàðòäû. [Ñàìèðè âÿ îíóí
éîëäàí ÷ûõàðäûüû áèð íå÷ÿ êèøè] äåäèëÿð: "[Åé Èñðàèë îüóëëàðû!] Áó ñèçèí
òàíðûíûçäûð. Ìóñàíûí äà òàíðûñû áóäóð, ëàêèí óíóòìóøäóð". (Òà Ùà
86-88)
Ìàðàãëûäûð, íÿéÿ ýþðÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöò äöçÿëäèá, îíà èáàäÿò åòìÿê
êèìè ÿúàèá áèð àäÿòëÿðè âàð? Áóíóí êþêö hàðàëàðà ýåäèá ÷ûõûð?
Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, ÿââÿëúÿäÿí áöòïÿðÿñò îëìàéàí áèð õàëã ãÿôèëäÿí áöò
äöçÿëäÿðÿê, îíà èáàäÿòÿ áàøëàéà áèëìÿç. Áóíó àíúàã áöòïÿðÿñòëèéè òÿáèè ãàð-
øûëàéàí, áó ñÿôåh èíàíúû ìÿíèìñÿìèø èíñàíëàð åäÿ áèëÿðëÿð. Ùàëáóêè, Èñðàèë
31
Ãÿäèì Ìèñèðÿ àèä äèýÿð áèð áöò: ãûçûë áóçîâ Íathor.

34. îüóëëàðû áàáàëàðû Ùç. Èáðàhèìäÿí ñîíðà
òÿê Òàíðûéà èáàäÿò åòìèø áèð ãþâì èäè. "Èñ-
ðàèë îüóëëàðû" èôàäÿñè Ùç. Èáðàhèìèí íÿâÿ-
ñè îëàí Ùç. Éàãóáóí îüóëëàðûíû âÿ îíëàð-
äàí ýÿëÿí ñîéó íÿçÿðäÿ òóòóð. Èñðàèë îüóë-
ëàðû þç áàáàëàðû Ùç. Èáðàhèì, Ùç. Èñhàã âÿ
Ùç. Éàãóáäàí òÿê Àëëàhà èìàí åòìÿêëÿ
áàüëû òþâhèä èíàíúûíû ìèðàñ àëìûø âÿ ãîðó-
ìóøäóëàð. Ùç. Éóñèôëÿ áèðëèêäÿ Ìèñèðÿ ýå-
äèáëÿð, îðàäà óçóí çàìàí éàøàéûáëàð, àì-
ìà áöòïÿðÿñò ìèñèðëèëÿðèí àðàñûíäà þç òþâ-
hèä èíàíúëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéûáëàð. Ãóðàí
ãèññÿëÿðèäÿí àíëàøûëûð êè, Ùç. Ìóñà ýþíäÿ-
ðèëÿíäÿ äÿ Èñðàèë îüóëëàðû òÿê Àëëàhà èìàí
åäÿí áèð ãþâì èìèøëÿð. Éàõøû, áÿñ íåúÿ
îëäó êè, îíëàð hÿì áöòöí áóíëàðäàí, hÿì
äÿ Ùç. Ìóñà òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí ÷îõëó
ìþúöçÿëÿðäÿí ñîíðà ãÿôèëäÿí àñàíëûãëà áöòïÿðÿñòëèéÿ äîüðó éþíÿëèðëÿð? Áó-
íóí ñÿáÿáè íÿ îëà áèëÿð?
Éåýàíÿ èçàh áóäóð êè, Èñðàèë îüóëëàðû òþâhèä äèíèëÿ éàøàéàí áèð òîïëóì îë-
ñàëàð äà, ÿòðàôëàðûíäàêû áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí òÿñèðèíÿ äöøÿðÿê, Àëëàhûí ýþíäÿ-
ðèéè äèíèí ÿâÿçèíÿ áöòëÿðÿ öç òóòóáëàð. Òÿáèè êè, áó òÿñèðè ýþñòÿðÿí îíëàðûí
óçóí ìöääÿò éàøàäûãëàðû Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàñû îëóá. Áóíà
àèä ÷îõ ãöââÿòëè áèð ñöáóò äà âàð - ôèêèð âåðèí: Ùç. Ìóñà Òóð äàüûíäàéêÿí
Èñðàèë îüóëëàðûíûí hàãã éîëäàí ñàïàðàã, èáàäÿò åòäèêëÿðè "áþéöðÿí áóçîâ håé-
êÿëè" ÿñëèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè Àòîð âÿ Àôèñ àäëû áöòëÿðèí àíîëîãóäóð!
Õðèñòèàí àðàøäûðìà÷ûñû Ðè÷àðä Ðàéâñ (Richard Rives) "Too Long in the
Sun" (Óçóí ìöääÿò Ýöíÿøèí àëòûíäà) àäëû êèòàáûíäà éàçûð:
- Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áóüà âÿ èíÿê òàíðûëàðû, éÿíè Àòîð âÿ Àôèñ Ýöíÿøÿ òà-
ïûíìàíûí ñèìâîëëàðûäûð. Áó áöòëÿðÿ èáàäÿò Ãÿäèì Ìèñèðäÿ Ýöíÿøÿ òàïûíìà-
íûí óçóí òàðèõèíèí ñàäÿúÿ êè÷èê áèð ïàð÷àñûäûð. Ñèíà äàüûíäàêû (Èñðàèë îüóëëà-
ðûíûí òàïûíäûüû) ãûçûë áóçîâ èñÿ îðàäà êå÷èðèëÿí áàéðàìûí Ýöíÿøÿ èáàäÿòëÿ
áàüëû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. (21)
Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò äèíèíèí Èñðàèë îüóëëàðûíà òÿñèðè ÷îõ ìöõòÿëèô ìÿð-
hÿëÿëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèá. Ìÿñÿëÿí, áèð àç ÿââÿë äÿ äåäèéèìèç êèìè, îíëàð ñÿ-
32
Ãÿäèì Ìèñèðÿ àèä äàhà áèð Íathor håéêÿ-
ëè.

35. ôÿðëÿðè çàìàíû áöòïÿðÿñò áèð ãþâìëÿ ðàñòëàøàíäà áó ñàïãûí èíàíúà ìåéë åäÿ-
ðÿê, "Éà Ìóñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áöò äöçÿëò!" ñþé-
ëÿìèøäèëÿð. (ßðàô 138-139) Ùÿì÷èíèí, ïåéüÿìáÿðÿ äåäèêëÿðè "Éà Ìóñà, Àë-
ëàhû àøêàð ñóðÿòäÿ ýþðìÿéèíúÿ, hå÷ âàõò ñÿíÿ èíàíìàéàúàüûã!" (Áÿãÿðÿ
55) ñþçëÿðè äÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò äèíèíäÿ îëäóüó êèìè, "ýþçëÿ ýþðö-
íÿí", éÿíè ìàääè âàðëûãëàðà (áöòëÿðÿ) òàïûíìàã èñòÿéèíäÿí õÿáÿð âåðèð.
Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó úÿhÿòè ñîí äÿðÿúÿ âàúèáäèð âÿ áèçÿ Òþâðàòûí òÿhðèôè,
áèð äÿ Êàááàëàíûí ìÿíøÿéèëÿ áàüëû þíÿìëè áàõûø áóúàüû à÷ûð. Áó èêè ìÿñÿëÿ-
íè äÿðèíäÿí èíúÿëÿéÿíäÿ, îíëàðûí êþêëÿðèíèí ýåäèá Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò
âÿ ìàòåðèàëèñò èíàíúûíà äàéàíäûüûíû ýþðöðöê.
Ãÿäèì Ìèñèðäÿí Êàááàëàéà
Ùÿëÿ Ùç. Ìóñà hÿéàòäà îëà-îëà Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ýþðäöêëÿðè áöòëÿðè éàïûá,
îíëàðà èáàäÿòÿ ãàëõàí Èñðàèë îüóëëàðû ïåéüÿìáÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà hàãã éî-
ëóíäàí òàìàìèëÿ ñàïäûëàð. Øöáhÿñèç êè, åéíè ôèêðè áöòöí éÿhóäèëÿðèí hàããûí-
äà ñþéëÿìÿê äîüðó îëìàç, àììà îíëàðûí áÿçèëÿðè Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò
ñèâèëèçàñèéàñûíû éàøàäàðàã, áó ôÿëñÿôÿíèí òÿìÿëè îëàí Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí (Ôèðî-
íóí ñåhðáàçëàðû) òÿëèìèíè äàâàì åäèáëÿð, öñòÿëèê, îíó þç õàëãëàðû àðàñûíäà äà
éàéûáëàð. Ãÿäèì Ìèñèðäÿí éÿhóäèëÿðÿ ìèðàñ ãàëàí áó òÿëèì èñÿ Êàááàëàäûð.
Êàááàëà äà åéíÿí Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí ñèñòåìè êèìè åçîòåðèê òÿëèì øÿêëèíäÿ éà-
éûëûá âÿ ìàýèéà èëÿ áàüëû îëóá. Êàááàëàíûí äèããÿò ÷ÿêÿí áèð úÿhÿòè äÿ îäóð
êè, éàðàäûëûøû Òþâðàòäà îëäóüóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëè øÿêèëäÿ èçàh åäèð, Ãÿäèì
Ìèñèð èíàíúûíûí ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëìàñûíà äàèð ìàòåðèàëèñò ýþðöøöíö
ÿñàñ òóòóð. Òöðê ìàñîíëàðûíäàí îëàí Ìóðàä Þçýÿí Àéôÿð áóíóíëà áàüëû éà-
çûð:
- Êàááàëàíûí Òþâðàòäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõäûüû áÿëëèäèð. Þíóí
ÿñàñ áþëìÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ êàèíàòûí éàðàäûëûøûéëà áàüëûäûð. Áó ìöääÿàëàð
òåèñò äèíëÿðäÿêè éàðàäûëûø òÿñÿââöðëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð. Êàááàëàéà
ýþðÿ, éàðàäûëûøûí áàøëàíüûúûíäà "äàèðÿëÿð", éàõóä, "îðáèòëÿð" àíëàìûíà ýÿ-
ëÿí âÿ ÑÅÔÈÐÎÒ àäëàíàí ìàääè-ìÿíÿâè ìàhèééÿòëè âàðëûãëàð îðòàéà ÷ûõûá.
Îíëàðûí òîïëàì ñàéû 32-äèð; èëê 10-ó Ýöíÿø ñèñòåìèíè, äèýÿðëÿðè èñÿ ôÿçà-
äàêû äèýÿð óëäóç òîïàëàðûíû òÿìñèë åäèð. Êàááàëàíûí áó úÿhÿòè îíóí ãÿäèì
àñòðîëîæè èíàíú ñèñòåìëÿðèëÿ áàüëû îëäóüóíó îðòàéà ãîéóð. Áåëÿëèêëÿ, Êàá-
áàëà Éÿhóäè äèíèíäÿí õåéëè óçàãëàøûð âÿ Øÿðãèí ãÿäèì ìèñòèê èíàíú ñèñ-
òåìëÿðèëÿ äàhà ÷îõ óçëàøûð. (22)
33

36. Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàòåðèàëèñò, ìàýèéàéà ÿñàñëàíàí åçîòåðèê òÿëèìëÿðèíè þéðÿ-
íÿí éÿhóäèëÿð Òþâðàòûí áóíóíëà áàüëû éàñàãëàðûíû òàìàìèëÿ áèð êÿíàðà àòàðàã,
äèýÿð áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ñåhðáàçëûã àéèíëÿðèíè äÿ ìÿíèìñÿéèáëÿð âÿ áåëÿ-
ëèêëÿ, Êàááàëà éÿhóäèëÿðèí è÷èíäÿ, àììà Òþâðàòà ìöõàëèô áèð òÿëèì êèìè èí-
êèøàô åäèá. Èíýèëèñ éàçàðû Íåñòà Ù. Âåáñòåð (Nesta Í. Webster) "Ancient
Secret Tradition" (Ãÿäèì ñèðëè àäÿò) àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ìÿñÿëÿíè áåëÿ à÷ûãëà-
éûð:
- Áèëäèéèìèç êèìè, Èñðàèë îüóëëàðû Ôÿëÿñòèíè òóòìàçäàí ÿââÿë ñåhðáàçëûã Êÿ-
íàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí åäèëèðäè. Ìèñèð, Ùèíäèñòàí âÿ Éóíàíûñòàíûí äà þç êàhèí-
ëÿðè âàðäû. Òþâðàòäà ñåhðáàçëûüûí ëÿíÿòëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éÿhóäèëÿð
áó ãàäàüàéà ôèêèð âåðìÿäèëÿð âÿ ìöãÿääÿñ òÿëèìè äèýÿð ãþâìëÿðäÿí ýþ-
òöðäöêëÿðè ìàýèéà èëÿ ãàðûøäûðäûëàð. Åéíè çàìàíäà, éÿhóäèëÿðèí Êàááàëàñû
ïàðôèéàëûëàðûí ñåhðáàçëûüûíûí, íåîïëàòîíèçìèí âÿ ïèôàãîð÷óëóüóí òÿñèðèíÿ
äöøäö. Éÿíè Êàááàëàíûí òÿìèç éÿhóäè ìÿíøÿëè îëìàìàñû hàããûíäà äåéè-
ëÿí ôèêèðëÿðèí ÿñàñû âàð. (23)
Èñðàèë îüóëëàðûíûí þç äèíëÿðè õàðèúèíäÿêè ìÿíáÿëÿðäÿí øåéòàíè òÿëèìëÿðè ýþ-
òöðìÿëÿðèíÿ äàèð Àëëàh Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ áóíëàðû äåéèð:
34
Ñåôèðîò Êàááàëàíûí áöòïÿðÿñò òÿëèìèíèí
ÿí à÷ûã èôàäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó êàááà-
ëèñòèê ãðàâöðäÿêè äàèðÿëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿ-
ëÿí ñÿìà ñåôèðîòäóð. Êàááàëà÷ûëàð éàðàäû-
ëûøû ñåôèðîòëà èçàh åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Èëàhè
êèòàáëàðäà áèëäèðèëÿí ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ òàìà-
ìèëÿ çèää îëàí áó ññåíàðè áöòïÿðÿñòëèê
õóðàôàòûíäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë.

37. - Éÿhóäèëÿð Ñöëåéìàíûí ñÿëòÿíÿòèíÿ [øàhëûüûíà] äàèð øåéòàíëàðûí îõó-
äóãëàðûíà [ñåhð êèòàáëàðûíà] óéäóëàð. Ñöëåéìàí [áó êèòàáëàðà óéìàäû-
üû ö÷öí] êàôèð îëìàäû, ëàêèí øåéòàíëàð [áèëäèêëÿðè] ñåhðè âÿ Áàáèëäÿ Ùà-
ðóò âÿ Ìàðóò àäëû èêè ìÿëÿéÿ íàçèë îëàíëàðû õàëãà þéðÿäÿðÿê êàôèð îë-
äóëàð. Ùàëáóêè, î èêè ìÿëÿê: "Áèç [Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø] èì-
òàhàíûã [ñûíàüûã], ñÿí ýÿë êàôèð îëìà!"- äåìÿìèø hå÷ êÿñÿ [ñåhð] þé-
ðÿòìèðäèëÿð. [Áóíóíëà áåëÿ] éÿhóäèëÿð éåíÿ äÿ ÿð-àðâàä àðàñûíäà íè-
ôàã ñàëàí èøëÿðè îíëàðäàí þéðÿíèðäèëÿð. Ëàêèí îíëàð [ñåhðáàçëàð] Àëëà-
hûí èçíè îëìàäàí hå÷ êÿñÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿçëÿð. Îíëàð [éÿhóäèëÿð] àí-
úàã þçëÿðèíÿ ôàéäàñû îëìàéàí, çÿðÿð âåðÿí øåéëÿðè þéðÿíèðäèëÿð. Ùÿãè-
ãÿòÿí, îíëàð [éÿhóäèëÿð] áåëÿ øåéëÿðè ñàòûí àëàíëàðûí [Àëëàhûí êèòàáûíû
øåéòàí ÿìÿëëÿðèëÿ ìöáàäèëÿ åäÿíëÿðèí] àõèðÿòäÿ ïàéû îëìàäûüûíû éàõøû
áèëèðëÿð. Êàø êè îíëàð þçëÿðèíè íÿ ãÿäÿð éàðàìàç áèð øåéÿ ñàòäûãëàðûíû
áèëÿéäèëÿð. (Áÿãÿðÿ 102)
35
Éÿhóäèëÿðèí áèð ãèñìè Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ìåñàïàòîìèéàäàêû ïàãàí (áöòïÿðÿñò) úÿìèééÿòëÿðèí òÿñèðè àëòû-
íà äöøÿðÿê, Àëëàhûí îíëàðà áÿëÿä÷è êèìè ýþíäÿðäèéè Òþâðàòäàí öç ÷åâèðäèëÿð âÿ ìöõòÿëèô ìàääè âàð-
ëûãëàðà òàïûíìàüà áàøëàäûëàð. Áó øÿêèëäÿ áöòïÿðÿñò úÿìèééÿòëÿðÿ àèä áèð ìÿáÿäè ýþðöðñöíöç.

38. Àéÿäÿ áÿçè éÿhóäèëÿðèí àõèðÿòäÿ çèéàí ÷ÿêÿúÿêëÿðèíè áèëÿ-áèëÿ ñåhð þéðÿí-
äèêëÿðè âÿ ñåhðáàçëûã åòäèêëÿðè õÿáÿð âåðèëèð. Áóíóíëà äà îíëàð Àëëàhûí ãîé-
äóüó øÿðèÿòäÿí àçûá, áöòïÿðÿñòëÿðèí òÿñèðèíÿ äöøÿðÿê, èìàíû òÿðê åäèáëÿð.
Áó àéÿäÿ õÿáÿð âåðèëÿí ýåð÷ÿê Éÿhóäè òàðèõèíäÿêè þíÿìëè áèð ìöáàðèçÿ-
íèí àíà õÿòòèíè ýþñòÿðèð. Áó ìöáàðèçÿ Àëëàhûí éÿhóäèëÿðÿ ýþíäÿðäèéè ïåéüÿì-
áÿðëÿð âÿ îíëàðà èòàÿò åäÿí ìþìèí éÿhóäèëÿðëÿ Àëëàhà ãàðøû öñéàí åäÿí, áöò-
ïÿðÿñòëèéÿ öç òóòàðàã, éîëëàðûíäàí àçìûø éÿhóäèëÿðèí àðàñûíäàäûð.
Òþâðàòà ñàëûíàí áöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðè
Ìàðàãëûäûð êè, éîëëàðûíû àçìûø éÿhóäèëÿðèí ýöíàhû Éÿhóäè äèíèíèí ìöãÿä-
äÿñ êèòàáû îëàí ßhäè-ßòèãäÿ äÿ ÿêñ îëóíóá. ßhäè-ßòèãèí òàðèõè îëàéëàðû àíëà-
äàí "Íèhåìèéà" àäëû áþëìÿñèíäÿ éÿhóäèëÿðèí þç ñó÷ëàðûíû åòèðàô åòìÿëÿðè áå-
ëÿ òÿñâèð îëóíóð:
"Èñðàèë çöððèééÿòè áöòöí ÿúíÿáèëÿðäÿí àéðûëäûëàð âÿ äóðóá àòà-áàáàëàðûíûí
ñó÷ëàðûíû, ôÿñàäëàðûíû åòèðàô åòäèëÿð. Îëäóãëàðû éåðäÿ àéàüà ãàëõäûëàð âÿ
ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Àëëàhëàðû ÐßÁÁÈÍ øÿðèÿò êèòàáûíû îõóäóëàð; ñó÷ëàðûíû åòè-
ðàô åäèá, Àëëàhëàðû Ðÿááÿ ñÿúäÿ ãûëäûëàð. Éåñóà âÿ Áàíè, Êàäìèåë Ñåáàí-
éà, Áóííè, Ñåðåáéà, Êÿíàíè, Ëåâèëëÿð ïèëëÿëÿðèëÿ àéàüà ãàëõûá, éöêñÿê ñÿñ-
ëÿ Àëëàhëàðû Ðÿááÿ ôÿðéàä åòäèëÿð.
(Äåäèëÿð êè): Àòàëàðûìûç... èòàÿòñèçëèê åòäèëÿð âÿ Ñÿíÿ ãàðøû àñè îëäóëàð,
ñÿíèí øÿðèÿòèíÿ àðõà ÷åâèðèá, îíëàðû Ñÿíÿ ãàéòàðìàã ö÷öí øÿhàäÿò
åäÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèíè þëäöðìÿêëÿ áþéöê êöôð åòäèëÿð. Ñÿí îíëàðû äöø-
ìÿíëÿðèíèí ÿëèíÿ âåðäèí âÿ ÿçàá ÷ÿêäèëÿð. ßçàá ÷ÿêÿðêÿí Ñÿíÿ ôÿðéàä åò-
äèëÿð; Ñÿí ýþéëÿðäÿ îíëàðûí ôÿðéàäûíû åøèäÿðÿê, õèëàñêàðëàð ýþíäÿðäèí, îí-
ëàð äà äöøìÿíëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðäûëàð. Ôÿãÿò ðàhàòëàøàíäàí ñîíðà éåíÿ äÿ
Ñÿíÿ ãàðøû ïèñëèê åòäèëÿð, áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðû òÿçÿäÿí äöøìÿí ÿñàðÿòèíÿ
âåðäèí. Îíëàð Ñÿíÿ ôÿðéàä åäèíúÿ, ýþéëÿðäÿ áóíó åøèòäèí; ðÿhì åäÿðÿê
äÿôÿëÿðëÿ îíëàðû ÷ÿòèíëèêäÿí ãóðòàðäûí, ñÿíèí øÿðèÿòèíÿ äþíñöíëÿð äåéÿ, îí-
ëàðà ãàðøû øÿhàäÿò åòäèí. Ôÿãÿò àçüûíëûã åòäèëÿð âÿ ñÿíèí ÿìðëÿðèíè äèíëÿ-
ìÿäèëÿð, hþêìëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõäûëàð - î hþêìëÿðÿ êè, èíñàíëàð îíëàðà ÿìÿë
åòìÿêëÿ éàøàéàð. Âÿ ÷èéèíëÿðèíè éöêäÿí ãà÷ûðûá, ïåéñÿðëÿðèíè éîüóíëàòäû-
ëàð, Ñÿíè äèíëÿìÿäèëÿð... Àììà áþéöê ìÿðhÿìÿòèíäÿí äîëàéû îíëàðû òàìà-
ìèëÿ ìÿhâ åòìÿäèí âÿ àòìàäûí; ÷öíêè ñÿí ëöòô åäÿí âÿ ðÿhìëè Àëëàhñàí.
Âÿ èíäè åé Àëëàhûìûç, ÿhäè, èíàéÿòè ãîðóéàí áþéöê, ãöäðÿòëè âÿ håéáÿòëè
Àëëàh... Ñÿí áàøûìûçà ýÿòèðäèéèí hÿð èøäÿ àäèëñÿí, ÷öíêè hàã äàâðàíäûí, áèç
36

39. èñÿ ïèñëèê åòäèê. Áèçèì êðàëëàðûìûç, ðÿèñëÿðèìèç, êàhèíëÿðèìèç âÿ àòàëàðû-
ìûç ñÿíèí øÿðèÿòèíè òóòìàäûëàð, ÿìðëÿðèíè âÿ øÿhàäÿòëÿðèíè äèíëÿìÿäè-
ëÿð. Âÿ þç þëêÿëÿðèíäÿ, îíëàðà âåðäèéèí áîë éàõøûëûã è÷èíäÿ, ýåíèø, ñÿ-
ìÿðÿëè äèéàðäà Ñÿíÿ ãóëëóã åòìÿäèëÿð, ïèñ èøëÿðäÿí äþíìÿäèëÿð.
(Íèhåìèéà, 9, 1-35)
Áó èôàäÿ éÿhóäèëÿðèí òÿçÿäÿí Àëëàhûí äèíèíÿ äþíìÿñèíè èñòÿéÿí áèð äö-
øöíúÿíèí ìÿhñóëóäóð. Àììà Éÿhóäè òàðèõè áîéóíúà äèýÿð òÿðÿô öñòöíëöê ãà-
çàíûá, Éÿhóäè òîïëóìóíà hàêèì îëóá, ñîíðà äà éÿhóäëèéè òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷è-
ðÿðÿê, òÿhðèô åäèá. Áóíà ýþðÿ äÿ Òþâðàòäà âÿ ßhäè-ßòèãèí äèýÿð êèòàáëàðûíäà
hàã äèíÿ ìåéëè ÿêñ åòäèðÿí áó úöð ôèêèðëÿðëÿ éàíàøû, áöòïÿðÿñòëèêäÿí äîüàí
ñàïãûí éàíàøìàëàð äà âàð. Ìÿñÿëÿí:
* Òþâðàòûí èëê êèòàáûíäà Àëëàhûí áöòöí êàèíàòû 6 ýöíäÿ éàðàòäûüû àíëàäûëûð.
Áó, âÿhéäÿí ãàéíàãëàíàí äîüðó õÿáÿðäèð. Àììà åëÿ áóíóí àðäûíúà Àëëàhûí
7-úè ýöíäÿ "äèíúÿëäèéè" hàãäà áîø âÿ ìÿíàñûç ôèêèð îðòàéà àòûëûð. Àëëàhà èí-
ñàíè ñèôÿò "éàïûøäûðìàüà" éþíÿëìèø áó ñàïãûí ôèêèð áöòïÿðÿñò øöóðóíóí ìÿh-
ñóëóäóð.
* Òþâðàòûí áÿçè ãèñìëÿðèíäÿ Àëëàhà ãàðøû ñàéüûñûç öñëóá âàð, õöñóñèëÿ äÿ
èíñàíà àèä îëàí áÿçè çÿèô úÿhÿòëÿðè Àëëàhà àèä åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèëèð. Áó óé-
äóðìàëàð áöòïÿðÿñò ãþâëÿðèí þç ñàõòà òàíðûëàðûíû èíñàíè õöñóñèééÿòëÿðëÿ òÿñÿâ-
âöð åòìÿñèíÿ áÿíçÿéèð.
* Àëëàhà ãàðøû óéäóðóëàí èôòèðàëàðûí áèðè äÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí áàáàñû îëàí
Ùç. Éàãóáóí "Àëëàh èëÿ ýöëÿøèá, îíó éûõìàñû" êèìè ñîí äÿðÿúÿ ñÿôåh áèð ôè-
êèðäèð. Èñðàèë îüóëëàðûíà "öñòöí èðã" èìèúè ãàçàíäûðìàã ö÷öí óéäóðóëäóüó øöá-
hÿñèç îëàí áó èääèà áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ÿôñàíÿëÿðèíè ÷îõ õàòûðëàäûð.
* ßhäè-ßòèãäÿ Àëëàhûí éàëíûç Èñðàèë îüóëëàðûíûí èëàhû êèìè òÿãäèì îëóíìà-
ñû ìåéëè âàð. Ùàëáóêè, Àëëàh, øöáhÿñèç áöòöí àëÿìëÿðèí âÿ õàëãëàðûí Èëàhû âÿ
Ðÿááèäèð. ßhäè-ßòèãäÿêè áó "ìèëëè äèí" ôèêðè hÿð ãÿáèëÿíèí éàëíûç þç áöòöíÿ
òàïûíìàñû àäÿòèíÿ ýåäèá ÷ûõûð.
* ßhäè-ßòèãèí áÿçè êèòàáëàðûíäà (ìÿñÿëÿí, "Éåøó"äà), Éÿhóäè îëìàéàí
ãþâìëÿðÿ ãàðøû áþéöê âÿhøÿò áóéðóãëàðû âåðèëèð. Ãàäûí, óøàã âÿ ãîúàéà ôÿðã
ãîéóëìàäàí êöòëÿâè ãÿòëèàì òþðÿòìÿê ÿìð åäèëèð. Àëëàhûí ÿäàëÿòèíÿ òàìàìè-
ëÿ éàä îëàí áó ãÿääàðëûã õÿéàëè "ñàâàø òàíðû"ëàðûíà èíàíàí áàðáàð áöòïÿðÿñò-
ëÿðèí âÿhøè ìÿäÿíèééÿòèíè àíäûðûð.
Øöáhÿñèç êè, Òþâðàòà ÿëàâÿ îëóíàí áó áöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðèí áèð ìÿíáÿéè âàð.
Éÿhóäèëÿðèí Òþâðàòäàí êÿíàðäà åòèáàð åòäèêëÿðè, ìÿíèìñÿäèêëÿðè âÿ ãîðóäóã-
37

40. ëàðû áèð àäÿò-ÿíÿíÿ îëìàëûäûð êè, îðàäàêû ñàïãûí ôèêèðëÿðè Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè
êèòàáà ñàëàðàã, îíó äÿéèøäèðñèíëÿð. Áàõ, hÿìèí î àäÿò-ÿíÿíÿ êþêëÿðè Ãÿäèì
Ìèñèðèí êàhèíëÿðèíÿ (Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðûíà) ýåäèá ÷ûõàí âÿ áÿçè éÿhóäèëÿð òÿ-
ðÿôèíäÿí îðàäàí ìÿíèìñÿíèëÿðÿê, ãîðóíàí Êàááàëàäûð. Îíóí âàñèòÿñèëÿ Ãÿ-
äèì Ìèñèðèí âÿ ñîíðà äà äèýÿð áöòïÿðÿñò ìÿäÿíèééÿòëÿðèí öíñöðëÿðè éÿhóäèëè-
éèí è÷èíÿ éîë òàïàðàã, ìöãÿääÿñ êèòàá Òþâðàò äà äàõèë îëìàãëà, hÿð øåéè òÿh-
ðèôÿ óüðàäûáëàð. Êàááàëà÷ûëàð ÿñëèíäÿ Êàááàëàíûí ýóéà "Òþâðàòûí ýèçëè ñèðëÿðè-
íè à÷àí áèð òÿëèì" îëäóüóíó èääèà åòñÿëÿð äÿ, ýåð÷ÿêäÿ éÿhóäè òàðèõ÷èñè Òåî-
äîð Ðåéíàõûí (Theodore Reinach) äåäèéè êèìè, Êàááàëà "Éÿhóäèëèéèí äàìàð-
ëàðûíà ýèðÿí âÿ îíó òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè áèð çÿhÿðäèð". (24) ßí àçûí-
äàí, Êàááàëàäà Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàòåðèàëèñò äöíéà ýþðöøöíöí à÷ûã èçëÿðèíè ñåç-
ìÿê ìöìêöíäöð.
Êàááàëàíûí éàðàäûëûø òÿëèìè
Àëëàh Òþâðàòûí hàãã áèð êèòàá îëäóüóíó, èíñàíëàðà hèäàéÿò âÿ íóð ýÿòèðäè-
éèíè Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàéûð:
- Øöáhÿñèç êè, Òþâðàòû áèç íàçèë åòäèê. Îíäà hàãã éîë âÿ íóð âàðäûð.
[Àëëàhà] òÿñëèì îëàí ïåéüÿìáÿðëÿð éÿhóäèëÿð àðàñûíäà îíóíëà, äèí
àëèìëÿðè âÿ ôÿãèhëÿð èñÿ Êèòàáäàí ãîðóíóá ñàõëàíûëàíëàðëà [Òþâðàòäàí
ÿëÿ ýÿëèá ÷àòàí àéÿëÿðëÿ] hþêì åäÿðäèëÿð. Îíëàð [ïåéüÿìáÿðëÿð, äèí
àäàìëàðû âÿ ôÿãèhëÿð] îíà [Òþâðàòûí èëàhè áèð êèòàá îëìàñûíà] øàhèääèð-
ëÿð. [Åé éÿhóäè àëèìëÿðè âÿ ðÿèñëÿðè] èíñàíëàðäàí ãîðõìàéûí, Ìÿíäÿí
ãîðõóí. Ìÿíèì àéÿëÿðèìè óúóç ãèéìÿòÿ ñàòìàéûí. Àëëàhûí íàçèë åòäè-
éè [êèòàá âÿ øÿðèÿò] èëÿ hþêì åòìÿéÿíëÿð, ÿëáÿòòÿ, êàôèðäèðëÿð! (Ìàèäÿ
44)
Äîëàéûñûéëà, Òþâðàò Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè, ñèôÿòëÿðè, äèýÿð ìÿõëóãëàðû âÿ
èíñàíû éàðàòìàñû, èíñàíûí éàðàäûëûøûíûí ìÿãñÿäè, Àëëàhûí èíñàíà ãîéäóüó ÿõ-
ëàã êèìè ìÿñÿëÿëÿðäÿ Ãóðàíà òàìàìèëÿ ïàðàëåë áèëýèëÿð âÿ hþêìëÿð ÷àòäûðàí
áèð êèòàáäûð. (Àììà òÿÿññöô êè, hàããûíäà äàíûøûëàí ýåð÷ÿê Òþâðàò áó ýöí ÿëè-
ìèçäÿ éîõäóð, ìþâúóä Òþâðàò èñÿ èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿãñÿäÿóéüóí øÿêèë-
äÿ òÿhðèô åäèëìèø áèð êèòàáäûð.)
Ýåð÷ÿê Òþâðàòäà Ãóðàíëà öñò-öñòÿ äöøÿí ÷îõ þíÿìëè áèð ìÿñÿëÿ âàð - Àë-
ëàhûí "Éàðàäàí" ñèôÿòèíÿ ìàëèê îëäóüó áèëäèðèëèð. Àëëàh ÿçÿëäÿí ìþâúóä îëàí
éåýàíÿ ìöòëÿã âàðëûãäûð. Àëëàhäàí áàøãà hÿð øåé Îíóí éîõëóãäàí éàðàòäûüû
ìÿõëóãëàðäûð. Àëëàh áöòöí êàèíàòû, îíóí è÷èíäÿêè ýþé úèñìëÿðèíè, úàíñûç ìàä-
38