ШХА-ийн Ногоон алт, малын эрүүл мэнд төслийн санхүүжилтээр ХААИС-иас МАА-н мэргэжилтнүүдэд зориулан бэлтгэсэн гарын авлага

1. Улаанбаатар
2019 он
БЭЛЧЭЭРИЙН МАЛ СҮРГИЙН
ЭРГЭЛТИЙН ТООЦООЛОЛ
БОЛОВСРУУЛАХ ПРОГРАММ
АШИГЛАХ ГАРЫН АВЛАГА
(Мал аж ахуйн мэргэжилтнүүдэд зориулав)

2. 1
Бэлчээрийн мал сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах
программ ашиглах гарын авлага
Боловсруулсан:
Ч.Арилдий
Т.Ариунболд
Б.Баасанжалбуу
О.Баатарцогт
А.Бат Эрдэнэ
Д.Гүрбазар
С.Гэрэлмаа
Ц.Нансалмаа
Л.Наранхүү
Г.Ононтуул
Т.Сайполда
Г.Сувдаа
Го.Сувдаа
П.Цэдэвдорж
Г.Чулуунбат
Хянасан: Б.Баасанжалбуу
Эх бэлтгэсэн: Г.Ононтуул, Г.Чулуунбат
Цаасны хэмжээ: 88х119/12
Хэвлэлийн хуудас: 3.3
Хэвлэсэн тоо: 500 хувь
“Бэмби сан” ХХК-ний хэвлэх үйлдвэрт хэвлэв.

3. – 3 –
ГАРЧИГ
ӨМНӨХ ҮГ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
НЭГ. СҮРГИЙН ЭРГЭЛТИЙН ПРОГРАММ АШИГЛАХ
ГАРЫН АВЛАГА
1.1. Сүргийн эргэлтийн программын нүүр хуудас . . . . . . . . . . . . . . 5
1.2. Бэлчээрийн даацын төлөвлөгөө боловсруулах . . . . . . . . . . . . 8
1.3. Сүргийн эргэлт боловсруулах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.4. Ашиг шим тооцох . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.5. Тайлан боловсруулах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.6. Файлын архив . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
ХАВСРАЛТ-1
1. Бэлчээрийн мал сүргийн нөхөн үйлдвэрлэлийн
төлөвлөлт, бүтэц, эргэлт тооцох аргачлал . . . . . . . . . . . . . . . . 24

4. – 4 –3
ӨМНӨХ ҮГ
Монгол Улсын малын тоо толгой сүүлийн жилүүдэд тогтмол өсч 2018 оны
байдлаар 66.2 саяд хүрсэн нь бэлчээрийн даац хэтэрч, бэлчээр, тэжээлийн
нөөцийн хомсдолд орж малын чанар, ашиг шим буурах нэг гол хүчин зүйл
болоод байна. Иймд бүс нутгийн нийгэм, эдийн засаг, экологийн онцлогт
тохирсон мал сүргийг өсгөн үржүүлэх, чанарын шаардлага хангасан малын
гаралтай түүхий эд, бүтээгдэхүүний үнэлэмжийг дээшлүүлэх, бэлтгэн
нийлүүлэлтийн тогтолцоог орчин үеийн мэдээллийн болон дэвшилтэт
технологид тулгуурлан бий болгох, гарал үүсэл нь тодорхой эрүүл мал, махны
нийлүүлэлт худалдааг дэмжих, бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэх зайлшгүй
шаардлага тулгарч байна.
“Монгол Улсын тогтвортой мал аж ахуйн үйл ажиллагааны төлөвлөгөө"-нд
2030 онд малын тоо, толгойг 51.0 сая, “Малын үржлийн стратеги төлөвлөгөө”-нд
2050 онд 35.5 (адуу 3.0, үхэр 5.0, тэмээ 0.5, хонь 15.0, ямаа 12.0) сая толгой
болгож бууруулахаар заасан. Дээрх бодлого, төлөвлөгөөний зорилтуудыг
хэрэгжүүлэхийн тулд малын чанар, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, төрөл хоорондын
зохистой харьцаа, сүргийн бүтцийг бий болгох, малын тоо, толгойг бэлчээрийн
даацад тохируулах асуудалд түлхүү анхаарах явдал нэн чухал юм.
Малчдын орлогыг бууруулахгүйгээр мал сүргийн тоо, толгойг бэлчээрийн
даацад тохируулах зорилго, зорилтод нийцүүлэн бэлчээрийн мал сүргийн нөхөн
үйлдвэрлэлийн төлөвлөлт, бүтэц, эргэлт тооцох аргачлалын дагуу сүргийн
эргэлтийг тооцоолох, төлөвлөх программыг Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн
(ШХА) санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургуулийн (ХААИС)
багш, судлаачдын 2019 онд хамтран хэрэгжүүлсэн “Ногоон алт-малын эрүүл
мэнд” төслийн “Бэлчээр ашиглагчдын хэсэгт тохирсон мал аж ахуйн тогтвортой
менежмент” дэд төслийн хүрээнд боловсруулж, төсөл хэрэгжсэн зорилтот 10
аймгийн 24 суманд туршиж, хөгжүүлээд байна.
Тус программ хангамжийг ашигласнаар бэлчээрийн монгол малын нөхөн
үржихүйн норм, норматив, ашиг шим, бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн стандарт
үзүүлэлтүүдийн дагуу мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн төлөвлөлтийг хийх боломж
бүрдэж байгаа юм. Түүнчлэн мал аж ахуйн мэргэжилтнүүд сүргийн эргэлтийг
шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, нэгдсэн арга зүйгээр боловсруулж хэвших, мал
сүргийн тоо, толгой, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг тооцоход ихээхэн ач
холбогдолтой гэж үзэж байна.

5. – 5 –
4
НЭГ. СҮРГИЙН ЭРГЭЛТИЙН ПРОГРАММ АШИГЛАХ АРГАЧЛАЛ
1.1. СҮРГИЙН ЭРГЭЛТИЙН ПРОГРАММЫН НҮҮР ХУУДАС
Зураг 1. Сүргийн эргэлтийн төлөвлөлт программын миний самбар хэсгийн харагдах
байдал
Зураг 2. Файл нийтлэх хэсэг
(a) Файл нийтлэх хэсэгт
өөрийн компьютерээс
мөн программд
хадгалагдсан дурын
файлыг оруулж болох
бөгөөд бүх
хэрэглэгчдэд эсвэл
онцлох нэг хэрэглэгчид
хандан нийтэлж болно
(Зураг 2).
a
Хэрэглэгчийн булан
- Ажлын төлөвлөгөө бичих
- Тэмдэглэх
- Үйл ажиллагааны мэдээллэл
оруулах
Үндсэн цэс
Үндсэн цэс
Хэрэглэгчийн булан
- Ажлын төлөвлөгөө бичих
- Тэмдэглэх
- Үйл ажиллагааны мэдээлэл
оруулах
а

6. – 6 –
5
Зураг 3. Санал асуулга явуулах хэсэг
Зураг 4. Үйл ажиллагааны мэдээлэл оруулах хэсэг
(b) Санал асуулга хэсэгт бүх хэрэглэгчдэд хандан асуулга, сонордуулга
явуулж болох ба дурын файлыг нэмж нийтэлж болно (Зураг 3).
(c) Үйл ажиллагаа хэсэгт зохион байгуулах үйл ажиллагааны талаар
мэдээлэл оруулна (Зураг 4).
(1) Зохион байгуулах үйл ажиллагааны гарчиг бичнэ.
(2) Үйл ажиллагааны талаар нэмэлт тайлбар оруулна.
(3) Үйл ажиллагаа зохион байгуулагдах газрын нэр бичнэ.
(4) Үйл ажиллагаа эхлэх огноог оруулна.
4
b
3
c
2
1
b
c
1
3
2
4

7. – 7 –
6
Хэрэглэгчийн булан
Зураг 5. Хэрэглэгчийн булан
Зураг 6. Хэрэглэгчийн мэдээлэл хэсэг
Хэрэглэгч мэдээллээ
шинэчлэхдээ (e) Өөрийн
нэр - Миний тохиргоо-
Хэрэглэгчийн мэдээлэл
хэсгийг сонгож өөрийн
мэдээллийг шинэчилж
оруулна (Зураг 6).
(d) Нүүр хуудасны баруун дээд
буланд байрлах хэсгийг
сонгоно. Тус цонхонд
хэрэглэгчдийн жагсаалт
харагдах бөгөөд ажиллаж
байгаа эсэх нь идэвхтэй,
идэвхгүй байдлаар харагдана.
Хэрэглэгчийн нэр дээр очиход
хэрэглэгчийн хувийн мэдээлэл
харагдана (Зураг 5.).
d
e
d
e

8. – 8 –
7
1.2 БЭЛЧЭЭРИЙН ДААЦЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ БОЛОВСРУУЛАХ
Зураг 7. Сүргийн эргэлтийн төлөвлөгөө боловсруулах хэсэг
Үндсэн цэсний Бэлчээрийн даац (1) – Төлөвлөгөө (2) – Төлөвлөгөө нэмэх (3)
хэсгийг сонгоход дараах цонх гарч ирэх бөгөөд талбар бүрд тохирох мэдээллийг
сонгож бөглөнө.
Зураг 8. Зураг 9. Зураг 10.
Төлөвлөгөөний төрөл (1) цонхонд төлөвлөгөөний төрлийг сонголтоор
оруулж өгнө. Хэрэв сумын хэмжээнд бэлчээрийн даацын төлөвлөгөө гаргах гэж
байгаа бол сумын нийт өрх (Зураг 9) гэсэн хэсгийг сонгох ба төлөвлөгөө хийх
аймаг (2), сум (3) болон сумын бэлчээр ашиглагчдын хэсэг (БАХ)-ийн нэрийг (4)
сонгоно (Зураг 9). Мөн бэлчээрийн даац тооцох хугацааг эхний оноор (5),
бэлчээрийн даацын (6) мэдээллийг (хонин толгойгоор) (Зураг 9) гараас
оруулна. Мөн төлөвлөгөө хийх бүс нутгийн болон айл өрхийн өсгөн үржүүлж
байгаа малын төрлийг (7) сонгож (Зураг 10) хүснэгт зурах сонгосноор
бэлчээрийн даац тооцох хүснэгт гарч ирнэ. Хүснэгтэд оны эхний малын тоо (a)-г
малын төрлөөр, даацад тохирох малын тоо (b) хэсэгт төлөвлөсөн хугацааны
1
2
3
1 2
3
4
5
6
7
1
3
2
1
2
1
2
4
3
5
6 7

9. – 9 –
8
жилийн эцэст байх малын тоог хонин толгойд шилжүүлсэн хувиар оруулж даац
тооцох (8) (Зураг 11) хэсгийг сонгож бэлчээрийн даац тооцно. Хүснэгтэд
бэлчээрийн даац хэтрэлт малын төрлөөр болон хонин толгойгоор гарна. Улаан
тэмдэг нь бууруулах, тэмдэггүй нь өсгөх шаардлагатайг харуулна. Дараа нь
хадгалах (9) сонголтыг хийнэ.
Зураг 11. Бэлчээрийн даац тооцох хүснэгт Зураг 12. Бэлчээрийн даацын
төлөвлөлт хийсэн байдал
Боловсруулсан төлөвлөгөө бэлчээрийн даац хэсэгт хадгалагдана.
Жагсаалтаас өөрийн болон бусад хэрэглэгчийн хийсэн төлөвлөлтийг харж
болно. Хүснэгтийн баруун дээд хэсэгт байрлах өөрийн хэсгийг сонгоход
өөрийнх, бусад хэсгийг сонгоход бусад хэрэглэгчийн хийсэн төлөвлөгөө
харагдах ба аймаг, сум, төлөвлөгөөний төрлөөр нь сонгон харж болно.
Бэлчээрийн даацын тайланг татах сонголтоор Microsoft Excel файлруу
татаж авах боломжтой.
Зураг 13. Боловсруулсан бэлчээрийн даацын төлөвлөгөөний жагсаалт
8 9
a b
8
9
a b

10. – 10 –
9
1.3 СҮРГИЙН ЭРГЭЛТ БОЛОВСРУУЛАХ
1.3.1 Сүргийн эргэлт боловсруулах
Үндсэн цэс - Сүргийн эргэлт - Бүртгэх хэсгийг сонгосноор сүргийн
эргэлт хийх мэдээлэл оруулах бүртгэлийн талбар гарч ирнэ.
Зураг 1. Сүргийн эргэлтийн анхдагч мэдээлэл оруулах талбар
Тус программ нь сүргийн эргэлтийг улс, аймаг, сум, Бэлчээр
ашиглагчдын хэсэг (БАХ), малчин өрх гэсэн шатлалаар боловсруулах
боломжтой. Сүргийн эргэлт боловсруулах шатлалаас хамаарч бүртгэлийн
талбар өөр өөр байна.
Улсын түвшинд
Зураг 3. Улсын түвшинд сүргийн эргэлт боловсруулахад анхдагч мэдээлэл оруулах
талбар

11. – 11 –
10
Аймгийн түвшинд
Зураг 4. Аймгийн түвшинд сүргийн эргэлт боловсруулахад анхдагч мэдээлэл оруулах
талбар
Сумын түвшинд
Зураг 5. Аймгийн түвшинд сүргийн эргэлт боловсруулахад анхдагч мэдээлэл оруулах
талбар
БАХ-ийн түвшинд
Зураг 6. БАХ-ийн түвшинд сүргийн эргэлт боловсруулахад анхдагч мэдээлэл оруулах
талбар

12. – 12 –
11
Зураг 7. Малчин өрхийн түвшинд сүргийн эргэлт боловсруулахад анхдагч мэдээлэл
оруулах талбар
Зураг 8. Сүргийн эргэлт боловсруулах хугацаа сонгох талбар
Зураг 9. Сүргийн эргэлт боловсруулах малын төрлийг
сонгох талбар
Малчин өрхийн түвшинд
Бүртгэлийн талбар бүрд
шаардлагатай
мэдээллүүдийг оруулсны
дараа сүргийн эргэлт
боловсруулах хугацааг
/жилээр/ сонгоно.
Тухайн бүс нутагт болон
малчин өрхийн өсгөн үржүүлж
байгаа малын төрлийг
сонгож хүснэгт зурах хэсгийг
сонгосноор сүргийн эргэлтийн
хүснэгт малын төрлөөр,
сүргийн эргэлт боловсруулах
жилээр зурагдаж гарч ирнэ.

13. – 13 –
12
Зураг 10. Хонь, ямааны аж ахуйн сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах талбар
Зураг 11. Үхэр, сарлагийн аж ахуйн сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах
талбар
Зураг 10. Хонь, ямааны аж ахуйн сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах талбар
Зураг 11. Үхэр, сарлагийн аж ахуйн сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах
талбар

14. – 14 –
13
Зураг 12. Адууны аж ахуйн сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах талбар
Зураг 13. Тэмээний аж ахуйн сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах талбар
Сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах хүснэгт дараах байдалтай
харагдана. Хүснэгтэд оны эхний малын тоог малын төрлөөс хамаарч нас,
хүйсээр ялгаатай оруулж малын төрөл сүргийн эргэлт тооцох (СЭТ) дарснаар
сүргийн эргэлт бодогдоно. Автоматаар бодогдож гарсан сүргийн эргэлтийн
тооцооллыг харандааны зурагтай талбаруудад өгөх хувийг өөрчлөх замаар
бэлчээрийн даацын төлөвлөлттэй нийцүүлэн боловсруулна. Хадаасны
зурагтай талбаруудыг өөрчлөх боломжгүй. Сүргийн эргэлтийн тооцооллыг
боловсруулахдаа сүргийн эргэлтийн аргачлалыг баримтална (Хавсралт1).
Сүргийн эргэлтийн тооцоолол боловсруулах талбарын дор малын төрөл
хоорондын харьцаа сүргийн эргэлт хийсэн жилээр тооцогдож гарна. Шинэчлэх

15. – 15 –
14
гэсэн сонголтийг хийснээр малын төрөл хоорондын харьцаа сүргийн эргэлтийн
тооцооллоос шинэчлэгдэнэ. Сүргийн эргэлтийг хийж дууссаны дараа хадгалах
гэсэн сонголт хийж хадгална.
Зураг 14. Малын төрөл хоорондын харьцаа
Хадгалсан сүргийн эргэлт сүргийн эргэлт цэсний – жагсаалт хэсэгт
хадгалагдана.
1.3.2 Сүргийн эргэлтийг засах, татаж авах
Сүргийн эргэлт – Жагсаалт хэсгийг сонгосноор боловсруулсан сүргийн
эргэлтийн жагсаалтууд гарч ирнэ. Боловсруулсан сүргийн эргэлтийг хугацаа,
аймаг, сум болон сүргийн эргэлтийн төрлөөр хайх боломжтой. Мөн бусад
хэрэглэгчдийн боловсруулсан сүргийн эргэлтийг харж болно.
Зураг 15. Өөрийн боловсруулсан сүргийн эргэлтийн жагсаалт

16. – 16 –
15
Зураг 16. Бусад хэрэглэгчдийн боловсруулсан сүргийн эргэлтийн жагсаалт
- Сүргийн эргэлтийг засварлах. Жагсаалтад өөрийн боловсруулсан
сүргийн эргэлт Засах хэсгээр орж засах боломжтой. Харин бусад хэрэглэгчдийн
боловсруулсан сүргийн эргэлтийг засах боломжгүй.
- Сүргийн эргэлт татаж авах. Жагсаалтаас өөрийн болон бусад
хэрэглэгчдийн сүргийн эргэлтийн программд хадгалагдсан хугацаан дээр дарж
орсноор хамгийн доод буланд байрлах татах гэсэн сонголт хийснээр Microsoft
Excel файл хэлбэрээр татагдана.
Цаашид бусад хэрэглэгчийн боловсруулж хадгалсан мэдээлэл
тухайн үндсэн цэсийнхээ жагсаалтад мөн адил орох бөгөөд татаж авах
боломжтой.
Зураг 16. Бусад хэрэглэгчдийн боловсруулсан сүргийн эргэлтийн жагсаалт
- Сүргийн эргэлтийг засварлах. Жагсаалтад өөрийн боловсруулсан
сүргийн эргэлт Засах хэсгээр орж засах боломжтой. Харин бусад хэрэглэгчдийн
боловсруулсан сүргийн эргэлтийг засах боломжгүй.
- Сүргийн эргэлт татаж авах. Жагсаалтаас өөрийн болон бусад
хэрэглэгчдийн сүргийн эргэлтийн программд хадгалагдсан хугацаан дээр дарж
орсноор хамгийн доод буланд байрлах татах гэсэн сонголт хийснээр Microsoft
Excel файл хэлбэрээр татагдана.
Цаашид бусад хэрэглэгчийн боловсруулж хадгалсан мэдээлэл
тухайн үндсэн цэсийнхээ жагсаалтад мөн адил орох бөгөөд татаж авах
боломжтой.

17. – 17 –
16
1.4 АШИГ ШИМ ТООЦОХ
Малын ашиг шимийн хэмжээг боловсруулсан сүргийн эргэлтээс тооцоолж
гаргана. Ашиг шимийн үндсэн цэс нь дотроо махны, ноос ноолуурын, сүүний
гарц гэсэн хэсэгтэй. Эдгээр ашиг шимийг тооцоолох зарчим ижил учраас зөвхөн
махны гарц тооцсон жишээгээр үзүүлэв.
Үндсэн цэс - Ашиг шим – Махны гарц , Ноос, ноолуурын гарц, Сүүний гарц
гэсэн сонголт хийнэ.
Зураг 1. Махны гарц тооцох талбар нэмэх
Гарч ирэх талбараас Ашиг шим (АШ) нэмэх (a) гэсэн сонголт хийснээр
мэдээлэл оруулах бүртгэлийн талбар гарч ирнэ. Боловсруулсан сүргийн
эргэлтийн шатлалаар ашиг шимийг тооцох боломжтой. Ашиг шим тооцох
шатлалаас хамаарч өөр өөр байна.
Зураг 2. Махны гарц, сүргийн эргэлтийн төрөл сонгох талбар
a

18. – 18 –
17
Улсын түвшинд Аймгийн түвшинд
БАХ-ийн түвшинд Малчин өрхийн түвшинд
Зураг 3. Ашиг шим тооцох анхдагч мэдээлэл оруулах талбар, түвшингээр
Сүргийн эргэлт сонгох хэсгээс боловсруулагдсан сүргийн эргэлтийг
сонгож өгөхөд бүс нутаг болон тухайн малчны өсгөн үржүүлж байгаа малын
үүлдэр, ашиг шимийн чиглэлийг сонгох талбар нэмэгдэх ба ашиг шимийн
чиглэл сонгосоны дараа, АШҮ-н хүснэгт зурах хэсгийг (Зураг 4) сонгоно.
Зураг 4. Ашиг шим тооцох талбар
Ашиг шим тооцох хүснэгтэд сонгосон сүргийн эргэлтээс борлуулах малын
тоо, тухайн үүлдэр, омгийн малын ашиг шимийн мэдээлэл татагдаж орж ирэх ба
хүснэгтийн баруун доод булан дахь ашиг шим тооцох сонголтыг хийснээр
борлуулах малаас авах ашиг шимийн хэмжээ сүргийн эргэлт хийсэн жил бүрээр
тооцогдож гарна. Хадгалах сонголтыг хийж хадгалснаар ашиг шимийн
жагсаалтад хадгалагдана.

19. – 19 –
18
Боловсруулсан сүргийн эргэлтээс ашиг шим тооцох ба ашиг шим
тооцсон тохиолдолд сүргийн эргэлтийг дахин засварлах боломжгүй
байна.
Зураг 5. Ашиг шимийн тооцоолол боловсруулсан жагсаалт
1.5 ТАЙЛАН БОЛОВСРУУЛАХ
Сүргийн эргэлт тооцоолох программаас бэлчээрийн даац болон ашиг
шимийн мэдээллийн тайлан боловсруулж татаж авах боломжтой.
1.5.1 Бэлчээрийн даацын тайлан боловсруулах
Тайлан цэснээс даацын тайлан сонгож гарч ирэх талбарт тухайн аймаг,
сум, БАХ-ийн нэр, тайлан гаргах хугацааг оноор сонгож оруулна. Бэлчээрийн
даацын тайлан аймаг, сум, БАХ-ээр жил, жилийн өөрчлөлт харагдана. Даацын
тайланг татах сонголтыг дарж Microsoft Excel файлаар татаж авах боломжтой.
Зураг 1. Бэлчээрийн даацын тайлан

20. – 20 –
19
1.5.2 Ашиг шимийн тайлан боловсруулах
Үндсэн цэсний Тайлан – Ашиг шимийн тайлан - Ашиг шимийн тайлан
нэмэх хэсгийг сонгож гарч ирэх цонхноос сүргийн эргэлтийн төрлийг сонгоно
(Зураг 2,3).
Зураг 2. Ашиг шимийн тайлан нэмэх
Зураг 3. Ашиг шимийн тайлангийн анхдагч мэдээлэл оруулах талбар
1.5.2 Ашиг шимийн тайлан боловсруулах
Үндсэн цэсний Тайлан – Ашиг шимийн тайлан - Ашиг шимийн тайлан
нэмэх хэсгийг сонгож гарч ирэх цонхноос сүргийн эргэлтийн төрлийг сонгоно
(Зураг 2,3).
Зураг 2. Ашиг шимийн тайлан нэмэх
Зураг 3. Ашиг шимийн тайлангийн анхдагч мэдээлэл оруулах талбар

21. – 21 –
20
Тус талбарт улс, аймаг, сумыг сонгож ашиг шим тооцсон сүргийн
эргэлтийг сонгосноор тайлангийн хүснэгт зурагдаж гарч ирнэ (Зураг 4).
Зураг 4. Ашиг шимийн тайлангийн боловсруулах талбар
Хүснэгтэд эхний жилийн нэгжийн үнэ хэсэгт бүтээгдэхүүний нэгжийн үнийг зах
зээлийн ханшаар тус бүрт нь оруулна (Зураг 5).
Зураг 5. Ашиг шимийн тайлангийн боловсруулах талбарт бүтээгдэхүүний нэгжийн
үнийг оруулсан байдал

22. – 22 –
21
Бүтээгдэхүүний нэгжийн үнийг оруулсны дараа тооцох сонголтоор
борлуулсан бүтээгдэхүүнээс авах жил бүрийн орлого тооцогдож гарч ирнэ
(Зураг 6).
Зураг 6. Ашиг шимийн тайлангийн боловсруулсан байдал
1.6 ФАЙЛЫН АРХИВ
Үндсэн цэснээс файлын архив хэсгийг сонгоно. Файлын архив дотор бүх
төрлийн файл оруулж байршуулах, татаж авах, хэрэглэгчид хоорондоо
солилцох боломжтой.
Зураг 1. Файлын архивын харагдах байдал
Зураг 2. Файл архив хэсэгт файл оруулах

23. – 23 –
22
Файл архив хэсгийн upload file сонгож комьпютероос файлаа сонгон open
сонгож оруулна (Зураг 2).
Зураг 3.Файлын архив хэсэгт файл оруулсан байдал
Файл орсны дараа нийт хэрэглэгчид болон заасан хэрэглэгчдэд
харуулахыг сонгоно. Нийт хэрэглэгчдэд харуулах бол хадгалах товчийг сонгоно.
Зураг 4. Файлыг харах хэрэглэгч сонгох
Оруулсан файлийг нийт заасан хэрэглэгчдэд харуулах бол сонголттой
хэсгийг сонгож, гарч ирэх цонхноос хэрэглэгчийг сонгож, сонгох цонхыг дарж,
хадгалах цонхыг дарна.

24. – 24 –
23
ХАВСРАЛТ-1
БЭЛЧЭЭРИЙН МАЛ СҮРГИЙН НӨХӨН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН
ТӨЛӨВЛӨЛТ, БҮТЭЦ, ЭРГЭЛТ ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ
1. СҮРГИЙН ЭРГЭЛТ ТООЦОХ АРГАЧЛАЛ
Тайлант хугацаанд нэг төрлийн малын толгойн тоо, нас, хүйсний бүтцэд
гарах өөрчлөлтийг сүргийн эргэлтээр харуулдаг. Сүргийн эргэлтийг үндэслэн уг
салбараас үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний хэмжээ, үйлдвэрлэлийн зардал, орлого,
ашгийг тооцох тул мал аж ахуйн салбарын эдийн засгийн тооцоог сүргийн
эргэлтээс эхэлнэ.
Сүргийн эргэлт нь тухайн аймаг, сум, багийн иргэдийн нийтийн хурлаар
баталгаажсан мал аж ахуйн талаар баримтлах бодлого, урт, богино хугацааны
зорилтуудыг хэрэгжүүлэх, зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээг хангахуйц бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэх нөхцөлийг хангасан сүргийн бүтцийг бүрдүүлэхэд чиглэнэ. Мөн ямар
төрлийн, хэдэн толгой малтай байх нь бүс нутгийн бэлчээрийн даац, багтаамж,
усан хангамжийн хүрэлцээ, малчин өрх, аж ахуйн нэгжийн үйлдвэрлэл, үйл
ажиллагааны чиглэлээс хамаарна. Сүргийн эргэлтийг зохиоход дараах
мэдээллүүд шаардагдана. Үүнд:
1. Өнгөрсөн оны эцэст тоологдсон малчин өрх, аж ахуйн нэгжийн малын
тоо, нас, хүйс (мал тооллогын “А” данснаас авах)
2. Нас гүйцсэн үржлийн малын заазлалтын хувь
3. Төлөвлөгөөт онд гаднаас худалдаж авахаар төлөвлөсөн малын тоо
4. Гадагш борлуулахаар төлөвлөсөн малын тоо.
5. Малын зүй бусын хорогдлын хувь
6. Төлөвлөгөөт оны эцэст байх нийт малын дотор хээлтэгч/эх малын эзлэх
хувь
7. Хээлтүүлэг, төллөлтийн төлөвлөгөө.
8. Хээлтүүлэгч, хээлтэгч малын зохистой харьцаа
Сүргийн эргэлтийг тооцохдоо батлагдсан норм, норматив үзүүлэлтүүдийг
удиртгал болгоно. Тухайлбал, 1986 оны улсын төлөвлөгөөний комиссын 283-р
тогтоолоор баталсан төлөвлөлтийн нормативаас малын зүй бус хорогдлын хувь,
100 эхээс бойжуулах төлийн хувийг, 1996 онд Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны
баталсан хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлд ашиглах норм, нормативын эмхэтгэлээс
үржлийн малын хээлтүүлэгт орох нас, хээлтэгчийн хээл тээх хугацаа, үржлийн
малын заазлалтын хувь, сүү үйлдвэрлэлийн төлөвлөлтийг, Хүнс Хөдөө Аж
Ахуйн (ХХАА) сайдын 2008 оны 97 тоот тушаалын 3-р хавсралтаар баталсан
хээлтүүлэгч, хээлтэгчийн тохироог тус тус авч ашиглана.

25. – 25 –
24
1.1. Сүргийн зохистой бүтэц
Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь маш олон хүчин
зүйлээс хамаарч, жил бүр харилцан адилгүй байдаг. Ялангуяа малчин өрхийн
нэг жилд үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний хэмжээ, нэгж бүтээгдэхүүнийг
үйлдвэрлэхэд гарах зардал, ашиг, ашигт ажиллагаа зэрэг нь сүргийн бүтцээс
хамаардаг. Тухайн төрлийн сүргийг бүрдүүлж байгаа янз бүрийн нас, хүйсний
малын эзлэх хувийн жинг сүргийн бүтэц гэнэ. Сүргийн бүтэц нь тухайн бүс
нутгийн байгаль цаг уурын онцлог, бэлчээрийн хүрэлцээ, тэжээлийн хангамж,
малын төрөл, ашиг шимийн чиглэл, малын тоог өсгөх шаардлага, зах зээлийн
эрэлт, хэрэгцээ зэргээс шалтгаалан хувьсан өөрчлөгдөж байдаг. Сүргийн бүтэц
нь оны эхэнд болон байгаа нийт малын дотор тухайн нас, хүйсний мал хэдэн
хувийг эзэлж байгааг илэрхийлсэн тоон үзүүлэлт юм. Сүргийн бүтцэд хээлтэгч
малын эзлэх хувийн жинг чухалчлан анхаарна. Нийт мал сүргийн дотор хээлтэгч
малын эзлэх хувийн жин зохистой байх нь сүргийн нөхөн үйлдвэрлэлийг хэвийн
явуулах, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг зохицуулах үндсэн тулгуур нөхцлийг
бүрдүүлнэ. Сүргийн бүтцийг бүрэлдэн тогтсон бүтэц, зохистой бүтэц гэж
ангилдаг. Бүрэлдэн тогтсон бүтэц нь удаан хугацааны туршид аяндаа бүрэлдсэн
бүтэц юм. Харин сүргийн зохистой бүтэц гэдэг нь малын үүлдэр угсаа,
үйлдвэрлэлийн чиглэлд зохицсон хамгийн их хэмжээний бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж, хамгийн их ашиг өгөх шаардлагад нийцсэн малын нас хүйсний
харьцаа юм.
1. Сүргийн зохистой бүтэц, хувиар
№
Малын
төрөл
Ашиг
шимийн
чиглэл
Нас, хүйсний бүтэц
Хээлтүүлэгч Хээлтэгч
Сүрэг
сэлбэх
өсвөр
эм
Эр,
сувай
1 Тэмээ Хосолмол 2.0 38 5 55
2 Адуу
Үржлийн 4.0 40 6 50
Хэрэгцээний 3.0 35 6 56
3 Үхэр Нутгийн 2.0 38 7 53
4 Сарлаг Нутгийн 2.0 38 7 53
5 Хонь
Махны 2.0 70 13 15
Ноосны 1.0 45 8 46
Хосолмол 1.0 55 11 33
6 Ямаа
Ноолуурын 1 45 8 46
Сүүний 2 70 13 15

26. – 26 –
25
2. Хээлтүүлэгч, хээлтэгчийн тохироо (толгой)
№ Малын төрөл
Хээлтүүлгийн арга
Ердийн Гардан Зохиомол
1 Тэмээ 1:20 1:30 -
2 Адуу 1:10 1:40 -
3 Үхэр 1:25 1:60 1:300
4 Сарлаг 1:25 1:60 -
5 Хонь 1:50 1:100 1:800
6 Ямаа 1:50 1:100 1:800
3. Үржилд анх орох нас (сараар)
№
Малын
төрөл
Хүйс
Хээлтүүлэгт анх орох
нас
1 Тэмээ
Буур 58
Ингэ 46
2 Адуу
Азрага 48
Гүү 36
3 Үхэр
Бух 25
Үнээ 25
4 Сарлаг
Бух 28
Үнээ 28
5 Бог мал
Хээлтүүлэгч 18
Хээлтэгч 18
4. Хээлтэгчийн хээл тээх хугацаа, (сараар)
№ Хээлтэгчийн төрөл
Хоног
Дундаж Хэлбэлзэл
1 Ингэ 400 390-405
2 Гүү 335 330-341
3 Үнээ (монгол) 285 280-288
4 Үнээ (сарлаг) 252 248-257
5 Эм хонь, ямаа 150 145-155
1.2. Сүргийн эргэлтийн төлөвлөлт
Сүргийн эргэлт нь оны эхэнд ба эцэст байх малын тоо, орлого, зарлага
гэсэн хэсгээс бүрдэх бөгөөд орлого талд тухайн жилд эх сүргээс бойжуулах
төл, худалдан авах, нас дэвшиж ирэх, бусдаас бэлэглэсэн, шилжиж ирсэн
малын тоог, зарлага талд зах зээлд борлуулсан, маханд борлуулсан, үржилд
худалдсан, нас дэвшсэн, зүй бусаар хорогдсон, хүнсэнд хэрэглэсэн малын тоог

27. – 27 –
26
харуулна. Нас дэвшилтийн орлого, зарлагын дүн тэнцүү байна. Тухайн төрлийн
малыг төллөх насанд нь нас гүйцсэнд тооцно.
1. Оны эхний мал: Төлөвлөгөөт оны эхний малын тоог А дансанд
бүртгэгдсэн малын тоог үндэслэн тэдгээрийн төрөл, нас, хүйсээр нь ялган
харуулна.
2. Орлого: Тухайн жилд эх сүргээс бойжуулах төл, худалдан авах, нас
дэвшиж ирэх, бусдын хандивласан, бэлэглэсэн, малыг оруулан тооцно.
- Худалдаж авах: Нийт малынхаа тоог өсгөх, чанарыг сайжруулах
зорилгоор гаднаас худалдан авсан малын тоо.
- Бойжуулах төл: Оны эхний хээлтэгч (ингэ 5+, гүү 4+, үнээ 3+, хонь,
ямаа 2+ настай эм) малаас хээл авсан нийт малаас бойжуулахаар тооцсон
төлийн тоог нийт гарсан төлийн тоонд харьцуулан 100–гаар үржүүлэх замаар
төл бойжилтын хувийг тодорхойлно. Тухайн жилд хүлээн авсан төлийн хүйсний
(эр, эм) харьцааг 50:50 хувиар тооцно.
5. Оны эхний 100 хээлтэгчээс бойжуулах төлийн доод хэмжээ (хувиар)
№
Малын
төрөл
Бүс нутаг
Өндөр
уулын
Ойт
хээрийн
Тал
хээрийн
Говийн
Их нуурын
хотгор, Говийн
Алтай
1 Ингэ 37 37 38 40 39
2 Гүү 62 60 65 55 55
3
Үнээ
(монгол)
65 70 70 68 67
4
Үнээ
(сарлаг)
65 70 60 60 65
5 Эм хонь 88 83 85 90 90
6 Эм ямаа 80 80 82 88 85
Тайлбар: 1986 оны улсын төлөвлөгөөний комиссын 283-р тогтоолоор баталсан
төлөвлөлтийн нормативыг баримтлав.
- Нас дэвшиж ирэх: Оны эхний малын тооноос зарлагадсан тодорхой нас,
хүйсний малын тоог хасч, үлдсэн малыг нас дэвшүүлнэ.
- Бусад орлого: Тухайн жилд бусдаас бэлэг, хандив, мөн өмнө жилүүдийн
авлага зэргээс нэмэгдсэн малыг бусад орлого хэсэгт харуулна.
- Орлогын дүн: Тайлант жилд эх сүргээс бойжуулах төл, худалдан авсан,
нас дэвшиж ирсэн, бусдын хандивласан, бэлэглэсэн орлогын дүн тооцно.
3. Зарлага: Зах зээлд амьдаар болон нядалж борлуулсан, нас дэвшсэн,
зүй бусаар хорогдсон, хүнсэнд хэрэглэсэн, үржилд худалдсан малын тоог
зарлага талд харуулна.
- Зүй бусын хорогдол: Халдвартай, халдваргүй өвчин, ган, зуд, үер ус,
гал түймэр, аянга цахилгаан зэрэг гэнэтийн аюул болон араатан, жигүүртэнд

28. – 28 –
27
идүүлэх, худаг, хавцалд унах зэрэг хариулга, маллагаатай холбоотой бусад
шалтгаанаар хорогдсон малыг зүй бусаар хорогдсон малд тооцно. Малын нас,
хүйс, бүс нутгийн онцлогийг харгалзан сүүлийн 3-5 жилд дээрх шалтгаануудаар
хорогдсон малын тоог харгалзан зүй бусаар хорогдох малын тоог тооцож болох
боловч бид энд оны эхний малаас 1986 оны улсын төлөвлөгөөний комиссын
283-р тогтоолоор баталсан төлөвлөлтийн норматив үзүүлэлтийг үндэслэн
тооцохоор тусгав.
6. Малын зүй бус хорогдлын дээд хэмжээ (хувиар)
№ Бүсийн нэр
Малын төрөл
Тэмээ Адуу
Үхэр
Хонь Ямаа
Монгол Сарлаг
Нас
гүйцсэн
Өсвөр
Нас
гүйцсэн
Өсвөр
Нас
гүйцсэн
Өсвөр
Нас
гүйцсэн
Өсвөр
Нас
гүйцсэн
Өсвөр
Нас
гүйцсэн
Өсвөр
1 Өндөр уулын 3 5 2 3 3 4 3 4 3 4 3.5 4.5
2 Ойт хээрийн 4 6 3 4 3 5 3 5 3.5 4 4 5
3 Тал хээрийн 3.5
4.
5
3 4 4 5 4 5 4.5 5 4.5 5
4 Говийн 2 3 3 4 3 4 3 4 3 4 3 4
5
Их нууруудын
хотгор, Говийн
Алтай
2 3 3 4 3 4 3 4 3 4 2 3
7. Мал заазлалтын жилийн норматив үзүүлэлт, (хувиар)
№
Малын
төрөл
Заазлалтын хэмжээ
Хээлтүүлэгч Хээлтэгч
Сүрэг сэлбэх
өсвөр эм
Эр,
сувай
1 Тэмээ 7 7
Сүрэг сэлбэх эрэлт,
хэрэгцээнд
тулгуурлан
заазлалтыг хийнэ.
*
2 Адуу 10 8 *
3 Үхэр 15 14 *
4 Сарлаг 15 14 *
5 Бог мал 20 15 *
- Үржилд худалдах мал: Баталгаажсан цөм сүргийн малтай малчин
тухайн нас, хүйсний малыг мэргэжлийн байгууллагаар баталгаажуулсны дараа
үржилд зориулан худалдаж болно.
- Маханд борлуулах мал: Тайлант хугацаанд нядалж, зах зээлд
борлуулах малын тоог энэ бүлэгт хамааруулна.
- Зах зээлд амьдаар худалдах мал: Үржлийн бус зориулалтын малыг
амьдаар нь (худалдаалах, бэлэглэх, хандивлах гэх мэт) борлуулах малыг энэ
бүлэгт хамааруулан тооцно.

29. – 29 –
28
- Дотоодын хэрэгцээнд: Малчин болон мал бүхий өрх, аж ахуйн нэгж
өөрийн хүнсний хэрэгцээнд нядалж ашигласан малын тоог дотоодын
хэрэгцээний хэсэгт харуулна. Дотоодын хэрэгцээнд ашигласан малын арьс,
ширийг худалдана хэмээн үзэж, мал аж ахуйн орлогод оруулан тооцох хэрэгтэй.
- Нас дэвших мал: Оны эхний малаас зарлагууд (үржилд худалдах, зүй
бус хорогдол, зах зээлд амьдаар болон маханд борлуулах, дотоодын
хэрэгцээнд нийлүүлэх мал)-ыг хасаад үлдсэн хэсгээс малын тоог өсгөх
шаардлагад нийцүүлэн сүрэг сэлбэхээр авч үлдсэн малыг нас дэвшүүлнэ гэж
тооцно.
- Зарлагын дүн: Тухайн төрлийн малаас үржилд худалдах, зүй бусаар
хорогдох, зах зээлд амьдаар болон маханд борлуулах, дотоодын хэрэгцээнд
нийлүүлэхээр тооцсон нас хүйсний малын нийт дүнг зарлагын дүн болгон
харуулна.
Оны эцсийн мал
- Тоо толгой: Оны эхний малын тоон дээр малын нийт орлогыг нэмж,
нэмсэн дүнгээс нийт зарлагыг хасч, оны эцэст үлдэх малын тоог малын нас
хүйс тус бүрээр гаргана.
- Сүргийн бүтэц: Оны эцэст байгаа малын нийт дүнд тухайн нас, хүйсний
малын тооны эзлэх хувийг харуулсан үзүүлэлт юм.
1.3. Сүргийн эргэлтийн жишээ.
8. Тэмээний аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоооныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоооныэцэст
Сүргийнбүтэц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 20 1 1 19 1.8
5
настай
Эр 80 76 76 2 5 2 9 147 13.9
Эм 290 87 87 6 17 3 26 351 33.2
4
настай
Эр 80 85 85 2 1 1 76 80 85 8.0
Эм 90 77 77 2 1 87 90 77 7.3
3
настай
Эр 90 58 58 3 2 85 90 58 5.5
Эм 80 68 68 2 1 77 80 68 6.4
2
настай
Эр 60 68 68 2 58 60 68 6.4
Эм 70 68 68 2 68 70 68 6.4
1
настай
Эр 70 58 58 2 68 70 58 5.5
Эм 70 58 58 2 68 70 58 5.5
Төл
Эр 58 58 58 58
Эм 58 58 58 58
Бүгд 1000 116 703 819 25 0 27 4 3 703 762 1057 100
28
- Дотоодын хэрэгцээнд: Малчин болон мал бүхий өрх, аж ахуйн нэгж
өөрийн хүнсний хэрэгцээнд нядалж ашигласан малын тоог дотоодын
хэрэгцээний хэсэгт харуулна. Дотоодын хэрэгцээнд ашигласан малын арьс,
ширийг худалдана хэмээн үзэж, мал аж ахуйн орлогод оруулан тооцох хэрэгтэй.
- Нас дэвших мал: Оны эхний малаас зарлагууд (үржилд худалдах, зүй
бус хорогдол, зах зээлд амьдаар болон маханд борлуулах, дотоодын
хэрэгцээнд нийлүүлэх мал)-ыг хасаад үлдсэн хэсгээс малын тоог өсгөх
шаардлагад нийцүүлэн сүрэг сэлбэхээр авч үлдсэн малыг нас дэвшүүлнэ гэж
тооцно.
- Зарлагын дүн: Тухайн төрлийн малаас үржилд худалдах, зүй бусаар
хорогдох, зах зээлд амьдаар болон маханд борлуулах, дотоодын хэрэгцээнд
нийлүүлэхээр тооцсон нас хүйсний малын нийт дүнг зарлагын дүн болгон
харуулна.
Оны эцсийн мал
- Тоо толгой: Оны эхний малын тоон дээр малын нийт орлогыг нэмж,
нэмсэн дүнгээс нийт зарлагыг хасч, оны эцэст үлдэх малын тоог малын нас
хүйс тус бүрээр гаргана.
- Сүргийн бүтэц: Оны эцэст байгаа малын нийт дүнд тухайн нас, хүйсний
малын тооны эзлэх хувийг харуулсан үзүүлэлт юм.
1.3. Сүргийн эргэлтийн жишээ.
8. Тэмээний аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоооныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоооныэцэст
Сүргийнбүтэц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 20 1 1 19 1.8
5
настай
Эр 80 76 76 2 5 2 9 147 13.9
Эм 290 87 87 6 17 3 26 351 33.2
4
настай
Эр 80 85 85 2 1 1 76 80 85 8.0
Эм 90 77 77 2 1 87 90 77 7.3
3
настай
Эр 90 58 58 3 2 85 90 58 5.5
Эм 80 68 68 2 1 77 80 68 6.4
2
настай
Эр 60 68 68 2 58 60 68 6.4
Эм 70 68 68 2 68 70 68 6.4
1
настай
Эр 70 58 58 2 68 70 58 5.5
Эм 70 58 58 2 68 70 58 5.5
Төл
Эр 58 58 58 58
Эм 58 58 58 58
Бүгд 1000 116 703 819 25 0 27 4 3 703 762 1057 100

30. – 30 –
29
9. Адууны аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтэц,%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 30 2 2 28 2.4
4 настай
Эр 250 80 80 3 15 5 23 307 26.7
Эм 350 100 100 7 18 2 27 423 36.8
3
настай
Эр 85 43 43 1 2 1 1 80 85 43 3.7
Эм 105 48 48 1 2 1 1 100 105 48 4.2
2 настай
Эр 45 39 39 1 1 43 45 39 3.4
Эм 50 44 44 1 1 48 50 44 3.8
1 настай
Эр 40 109 109 1 39 40 109 9.5
Эм 45 109 109 1 44 45 109 9.5
Төл
Эр 109 109 109 109
Эм 109 109 109 109
Бүгд 1000 218 572 790 16 4 36 7 5 572 640 1150 100
10. Үхрийн аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтэц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 16 0 1 3 4 12 1.0
3
настай
Эр 76 146 146 3 48 2 53 169 14.0
Эм 320 131 131 13 45 58 393 32.6
2
настай
Эр 152 144 144 6 146 152 144 12.0
Эм 136 144 144 5 131 136 144 12.0
1
настай
Эр 150 171 171 6 144 150 171 14.2
Эм 150 171 171 6 144 150 171 14.2
Төл
Эр 171 171 171 171
Эм 171 171 171 171
Бүгд 1000 342 907 1249 40 3 93 2 907 1045 1204 100
29
9. Адууны аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтэц,%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 30 2 2 28 2.4
4 настай
Эр 250 80 80 3 15 5 23 307 26.7
Эм 350 100 100 7 18 2 27 423 36.8
3
настай
Эр 85 43 43 1 2 1 1 80 85 43 3.7
Эм 105 48 48 1 2 1 1 100 105 48 4.2
2 настай
Эр 45 39 39 1 1 43 45 39 3.4
Эм 50 44 44 1 1 48 50 44 3.8
1 настай
Эр 40 109 109 1 39 40 109 9.5
Эм 45 109 109 1 44 45 109 9.5
Төл
Эр 109 109 109 109
Эм 109 109 109 109
Бүгд 1000 218 572 790 16 4 36 7 5 572 640 1150 100
10. Үхрийн аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтэц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 16 0 1 3 4 12 1.0
3
настай
Эр 76 146 146 3 48 2 53 169 14.0
Эм 320 131 131 13 45 58 393 32.6
2
настай
Эр 152 144 144 6 146 152 144 12.0
Эм 136 144 144 5 131 136 144 12.0
1
настай
Эр 150 171 171 6 144 150 171 14.2
Эм 150 171 171 6 144 150 171 14.2
Төл
Эр 171 171 171 171
Эм 171 171 171 171
Бүгд 1000 342 907 1249 40 3 93 2 907 1045 1204 100

31. – 31 –
30
11. Сарлагийн аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтуц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 14 0 1 3 0 4 10 0.8
3
настай
Эр 16 146 146 1 8 3 12 150 11.4
Эм 326 216 216 13 46 59 483 36.8
2
настай
Эр 152 127 127 6 146 152 127 9.7
Эм 225 130 130 9 216 225 130 9.9
1
настай
Эр 132 207 207 5 127 132 207 15.7
Эм 135 207 207 5 130 135 207 15.7
Төл
Эр 207 207 207 207
Эм 207 207 207 207
Бүгд 1000 414 1033 1447 40 3 54 3 1033 1133 1314 100
12. Хонины аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтуц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтэгч 12 2 2 10 0.9
2
настай
Эр 140 53 53 4 49 2 55 138 12.0
Эм 550 89 89 17 70 8 6 101 538 46.5
1
настай
Эр 158 234 234 5 100 53 158 234 20.3
Эм 140 234 234 6 15 30 89 140 234 20.3
Төл
Эр 234 234 234 234
Эм 234 234 234 234
Бүгд 1000 468 610 1078 32 17 219 38 8 610 924 1154 100
30
11. Сарлагийн аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтуц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтүүлэгч 14 0 1 3 0 4 10 0.8
3
настай
Эр 16 146 146 1 8 3 12 150 11.4
Эм 326 216 216 13 46 59 483 36.8
2
настай
Эр 152 127 127 6 146 152 127 9.7
Эм 225 130 130 9 216 225 130 9.9
1
настай
Эр 132 207 207 5 127 132 207 15.7
Эм 135 207 207 5 130 135 207 15.7
Төл
Эр 207 207 207 207
Эм 207 207 207 207
Бүгд 1000 414 1033 1447 40 3 54 3 1033 1133 1314 100
12. Хонины аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоо
оныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоо
оныэцэст
Сүргийнбүтуц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Хээлтэгч 12 2 2 10 0.9
2
настай
Эр 140 53 53 4 49 2 55 138 12.0
Эм 550 89 89 17 70 8 6 101 538 46.5
1
настай
Эр 158 234 234 5 100 53 158 234 20.3
Эм 140 234 234 6 15 30 89 140 234 20.3
Төл
Эр 234 234 234 234
Эм 234 234 234 234
Бүгд 1000 468 610 1078 32 17 219 38 8 610 924 1154 100

32. – 32 –
13. Ямааны аж ахуйн сүргийн эргэлтийн загвар
Нас, хүйс
Толгойнтоооныэхэнд
Орлого Зарлага
Толгойнтоооныэцэст
Сүргийнбүтуц%
Худалданавах
Төл
Насдэвшинирэх
Бусад
Орлогындүн
Зүйбусхорогдол
Үржилд
Маханд
Захзээлдамьдаар
Дотоодхэрэгцээ
Насдэвшинявах
Зарлагындүн
Ухна 10 0 0 2 0 0 0 2 8 0.8
2настай
Эр 200 68 68 6 0 70 0 3 79 189 18.3
Эм 450 89 89 14 0 58 7 5 84 455 44.0
1настай
Эр 200 191 191 6 0 126 0 0 68 200 191 18.5
Эм 140 191 191 6 15 0 30 0 89 140 191 18.5
Төл
Эр 191 191 191 191
Эм 191 191 191 191
Бүгд 1000 0 382 539 0 921 32 17 254 37 8 539 887 1034 100
Сүргийн эргэлтийн тайлбар: Оны эхний 100 толгой малын сүргийн бүтцийг 2018 оны жилийн
эцсийн улсын дундаж хээлтэгчийн эзлэх хувийн жингийн үзүүлэлтэд үндэслэн тооцов.

33. – 33 –
32
1.4. Бүтээгдэхүүн, түүхий эд үйлдвэрлэлийн төлөвлөлт
14. Нядалж борлуулсан малын мах үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө
№ 1 2 3 4 5 6
Бүгд
Малын нас, хүйс Хээлтүүлэгч
5+ настай 4+ настай 3+ настай 2+ настай 1+ настай
Эр Эм Эр Эм Эр Эм Эр Эм Эр Эм
Тэмээ
Нядлах малын тоо
1 малын амьдын жин, кг 550 540 460 425 415 380 330 310 290 210 200
Нядлагын гарц, хувь 47 50 50 52 51 51 50 49 48 48 47
Борлуулах нийт мах, кг
Адуу
Нядлах малын тоо
1 малын амьдын жин, кг 350 300 285 250 235 215 200 180 175
Нядлагын гарц, хувь 48 50 51 47 48 45 46 45 46
Борлуулах нийт мах, кг
Үхэр
Нядлах малын тоо
1 малын амьдын жин, кг 500 350 330 300 270 230 200
Нядлагын гарц, хувь 50 52 52 50 49 49 48
Борлуулах нийт мах, кг
Сарлаг
Нядлах малын тоо
1 малын амьдын жин, кг 450 240 230 175 173 117 113
Нядлагын гарц, хувь 51 46 51 46 44 44 44
Борлуулах нийт мах, кг
Хонь
Нядлах малын тоо
1 малын амьдын жин, кг 65 60 55 48 43
Нядлагын гарц, хувь 50 48 48 44 44
Борлуулах нийт мах, кг
Ямаа
Нядлах малын тоо
1 малын амьдын жин, кг 50 45 42 30 27
Нядлагын гарц, хувь 50 44 44 40 40
Борлуулах нийт мах, кг
Тайлбар: Тэмээний амьдын жинг говийн бүс нутгаар, адуу, хонины амьдын жинг тал хээрийн бүс
нутгаар, сарлагийн амьдын жинг өндөр уулын бүс нутгаар, үхрийн амьдын жинг ойт хээрийн
бүс нутгаар, ямааны амьдын жинг их нуурын хотгор, говийн алтай бүс нутгаар тус тус авлаа.
15. Мал борлуулалтын орлого (мян.төг)
Нас, хүйс/
борлуулалтын
тоо, дүн
Үржилд худалдах Амьдаар нь зах зээлд борлуулах
Тоо
хэмжээ
Нэг бүрийн
үнэ
Бүгд
орлого
Тоо
хэмжээ
Нэг бүрийн
үнэ
Бүгд
орлого
Хээлтүүлэгч
5 ба
дээш
настай
Эр
Эм
4 настай
Эр
Эм
3 настай
Эр
Эм
2 настай
Эр
Эм
1 настай
Эр
Эм
Төл

34. – 34 –
33
16. Дайвар бүтээгдэхүүний борлуулалтын орлого (мян.төг)
№
Малын
төрөл
Арьс, шир Толгой, шийр Цувдай
Тоо
хэмжээ
Нэг
бүрийн
үнэ
Бүгд
орлого
Тоо
хэмжээ
Нэг
бүрийн
үнэ
Бүгд
орлого
Тоо
хэмжээ
Нэг
бүрийн
үнэ
Бүгд
орлого
1 Тэмээ
2 Адуу
3 Үхэр
4 Сарлаг
5 Хонь
6 Ямаа
Тайлбар: Арьс, ширийг жин болон талбайгаар үнэлэх бол боловсруулаагүй арьс, ширний
(MNS0060:2013) техникийн ерөнхий шаардлагыг дагаж мөрдөнө.
17. Ноос, ноолуур, хөөвөр үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө, (мян.төг)
№ 1 2 3 4 5 6
Бүгддүн,кг
Нэгбүрийн
үнэ
Бүгдорлого
Малын нас, хүйс
Хээлт-
үүлэгч
5 + настай 4 настай 3 настай 2 настай 1 настай
Эр Эм Эр Эм Эр Эм Эр Эм Эр Эм
Тэмээ Ноос 8.1 5.3 5.6 4.9 4.7 4.7 4.6 3.7 3.9 2.6 2.8
Адуу
Хялгас 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Хөөвөр 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4 0.4
Сарлаг Хөөвөр 2.6 1.9 1.6 1.9 1.6 1.8 1.6 1.6 1.5
Хонь Ноос 1.9 1.9 1.6 1.5 1.3
Ямаа Ноолуур 0.5 0.5 0.4 0.3 0.3
18. Сүү үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө, (мян.төг)
Нийт
хээлтэгчийн
тоо
Төл
малын
тоо
Саалинд
хамрагдах
малын хувь
Нэг малаас
жилд саах
сүү, л
Нийт
саах
сүү, л
Нэг
бүрийн
үнэ
Бүгд
орлого
Ингэ 100 300
Гүү 40 250
Үнээ (монгол) 80 350
Үнээ (сарлаг) 80 280
Эм хонь 70 15
Эм ямаа 70 25
Тайлбар: 1986 оны улсын төлөвлөгөөний комиссын 283-р тогтоолоор баталсан
төлөвлөлтийн норматив.

35. – 35 –
34
1.5. Тэжээлийн хэрэгцээ, шаардлагын төлөвлөлт
Малыг нэмэгдэл тэжээлээр тэжээх хугацаа нь ашиг шимийн чиглэл,
тэжээл үйлдвэрлэх боломжтой хадлангийн талбайн хүрэлцээ, тэдгээрийн
байршил, орон нутгийн нөхцөл бололцооноос хамаарах бөгөөд нэмэгдэл
тэжээлд оруулах хугацааг хангайн бүсэд 120, хээрийн бүсэд 90, говийн бүсэд 60
хоногоос бага байж болохгүй. Нэмэгдэл тэжээлд бүх төрлийн хээлтүүлэгчийг
100 хувь, дунд зэргийн тарга хүчтэй тэмээ, адууны 5, үхэр, хонь, ямааны 50
хувь, ирэх жил гарах тугал, ишиг, хурганы 30 хувийг хамруулна. Харин байран
тэжээх малыг нэмэгдэл тэжээлээр тэжээх хугацаа хангайн бүсэд 210, хээрийн
бүсэд 180, говийг бүсэд 150 хоногоос багагүй байна.
19. Нэмэгдэл тэжээлийн хэрэгцээ, (мян.төг)
Нас, хүйс
Малынтоо
Бүдүүн Хүчит
Нийт
тэжээлийн
зардал
Тэжээххоног
Нэгмалд
шаардлагатай
тэжээл,кг
Нийтбэлтгэх
тэжээл,кг
Нэгбүрийнүнэ
Нийтзардал
Тэжээххоног
Нэгмалд
шаардлагатай
тэжээл,кг
Нийтбэлтгэх
тэжээл,кг
Нэгбүрийнүнэ
Нийтзардал
Хээлтүүлэгч
5 ба
дээш
настай
Эр
Эм
4
настай
Эр
Эм
3
настай
Эр
Эм
2
настай
Эр
Эм
1
настай
Эр
Эм
Төл

36. – 36 –
35
1.6. Үр ашгийн төлөвлөлт
20. Орлого, зардал, ашгийн тооцоо (мян.төг)
Үзүүлэлтүүд
Жил
Эхний
Хоёр
дах
Гурав
дах
Дөрөв
дэх
Тав
дах
Орлого
Маханд борлуулсан
Амьдаар худалдсан мал
Үржилд худалдсан
Сүү, цагаан идээ борлуулсан
Ноос борлуулсны орлого
Арьс, шир борлуулсны орлого
Толгой
Дотор гэдэс
Бусад орлого
Бүгд орлогын дүн
Зардал
Хөлсний малчинд олгосон
цалин, нийгмийн даатгалын
шимтгэлийн хамт
Тэжээлийн зардал
Малын эм, тарилга
Бензин, шатахууны зардал
Удирдлагын зардал
Малчин өрхийн хэрэглээний
зардал
Бэлчээр, ус ашигласаны
төлбөр
Бусад зардал
Бүгд зардал
Ашиг
Нийт ашиг
Татвар
Татварын дараах ашиг
Өмнөх үеийн ашиг (алдагдал)
Хуримтлагдсан ашиг
(алдагдал)
Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх төлөвлөгөө боловсруулсны дараа мал аж ахуйн
үйлдвэрлэл хэр ашигтай ажиллаж байгааг тогтоохын тулд орлого, зарлагыг
нэгтгэн ашгийг тооцно. Хүснэгтийн эхэнд өгөгдсөн орлогыг харуулахын тулд
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөнд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний
хэмжээг тэдгээрийн нэгжийн борлуулсан үнээр үржүүлэн тооцсон орлогуудыг
хуулж тавина. Дараа нь бүх зардлаа төрлөөр нь тоооцно. Эхний ээлжинд

37. – 37 –
36
хөлсний ажилчны цалинг тооцохдоо сар бүр нэг хүнд олгохоор тооцсон
цалингийн хэмжээг тэдний ажилласан сар, хүний тоогоор үржүүлэн жилийн нийт
цалинг тооцно. Хэрэв ажилчдын цалингаас нийгмийн даатгалын байгууллагад
шимтгэл төлөхөөр тохиролцсон бол та өөрийн орлогоос болон хувь хүний
цалингаас нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөх хувиар шимтгэлийн хэмжээг
тооцон жилийн цалин дээр нэмж, цалингийн нийт зардлыг тооцно.
Тэжээлийн зардлыг тооцохдоо тухайн өрх, аж ахуй тэжээлээ бүгдийг бэлтгэж
хэрэглэнэ гэж үзвэл тэжээл бэлтгэхэд гарсан нийт зардлаар тэжээлийн зардлыг
тооцно. Харин худалдаж авах бол худалдаж авах тэжээлийн хэмжээг түүний
нэгжийн худалдан авах үнээр үржүүлэн тооцно. Малын эм тарилга, хэрэглэсэн
шатахууны зардлыг тооцохдоо өнгөрсөн жилүүдэд гаргасан зардлын хэмжээг
баримжаалан тооцно. Удирдлагын зардалд хэрэв аж ахуйн нэгж бол удирдах
ажилтны цалин, томилолт, бичиг хэргийн зардал, унааны зардал, утасны төлбөр
зэргийг оруулан тооцно. Харин малчин өрхийн хувьд мал аж ахуйн үйлдвэрлэл,
борлуулалт, санхүүгийн үйл ажиллагаанд хамаарах зардлыг энэ хэсэгт тооцож
болно. Малчин өрхийн хэрэглээний зардлыг тооцохдоо сар бүр өрхийн
хэрэглээнд зарцуулдаг хүнсний зүйл, өргөн хэрэглээний хүнсний бус зүйл (бусад
байнга хэрэглэдэг гутал, хувцас), соёл, үйлчилгээ худалдан авахтай холбоотой
зардлыг тооцож, сарын зардлын дүнг 12 сараар үржүүлэн гаргана. Бэлчээр, ус
ашигласны төлбөрийг малын тооноос хамааруулан тооцох бөгөөд бусад хууль,
тогтоомжийн дагуу одоо төлж байгаа татвар, төлбөрийн хэмжээг харгалзан бүх
зардалдаа оруулан тооцно.
Бүх зардлаа тооцсоны дараа нийт орлогоос нийт зардлыг хасч, татварын
өмнөх ашгийг тодорхойлно. Хэрэв татвар төлөх бол дээрх ашгаас татвараа
хасч, татварын дараах ашгийг тооцно. Хэрэв татвар төлдөггүй бол дээрх ашиг
нь татварын дараах ашиг болно. Өмнөх жилд олсон ашгаас зарцуулагдаагүй
үлдсэн ашиг нь хуримтлагдсан ашиг болно.

38. – 38 –
Тэмдэглэл

39. – 39 –
Тэмдэглэл

40. – 40 –
Тэмдэглэл