असहकार चळवळ मागे घेतल्यानंतर राष्ट्रीय आंदोलनात निर्माण झालेली ही पोकळी भरून काढण्यासाठी स्वराज्य पक्ष स्थापन करण्यात आला.

1. MANOHARBHAI SHIKSHAN PRASARAK MANDAL, ARMORI’S
MAHATMA GANDHI ARTS, SCIENCE & LATE N. P. COMMERCE
COLLEGE, ARMORI DIST- GADCHIROLI (M.S.) 441208
AFFILIATED TO GONDWANA UNIVERSITY, GADCHIROLI
RE-ACCREDITED BY NAAC ‘A’WITH 3.02 CGPA
DEPARTMENT OF HISTORY
ASST. PROF. PUNDLIK M. VYAHADKAR

2. स्वराज्य पक्ष-१९२३
स्वराज्य पक्षाची स्थापना :-
चौरीचौरा येथील ह िंसक घटनेमुळे म ात्मा
गािंधीिंनी अस कार चळवळ थािंबवली व त्यानिंतर म ात्मा गािंधीिंना तुरिंगात टाकल्यावर देशासमोर
कोणताच काययक्रम राह ला ना ी ह्या काळात अनेक ह िंदू व मुसलमान दिंगे झाले. राष्ट्रीय आिंदोलनात
ननमायण झालेली ी पोकळी भरून काढण्यासाठी स्वराज्य पक्ष स्थापन करण्यात आला.
● स्वराज्य पक्षाची स्थापना १ जानेवारी १९२३ (अला ाबाद) मध्ये झाली.
● स्वराज्य पक्षाचे अध्यक्ष चचत्तरिंजन दास (देशबिंधू) आणण सचचव पिंडित मोतीलाल ने रू े ोते.
● सदस्य : न. चच. क
े ळकर, जयकर, मुिंजे इ. नेते

3. स्वराज्य पक्षाचे कायय :-
♦ देशाच्या शासनावर ननयिंत्रण असण्याचा भारतीय जनतेचा क्क ताबितोब मान्य क
े ला जावा.
♦ अस कारापेक्षा शासन कायायत शशरून सरकारी कामकाजात अिथळे आणणे े स्वराज्पक्षाचे उद्हदष्ट्ट
ोते.
♦ तसेच कायदेमिंिळात सरकारच्या अन्याय्य गोष्ट्टीिंना ववरोध करणे.
♦ सुधारणािंसाठी सरकारवर दिपण आणणे ी अन्य उद्हदष्ट्टे ोती.
♦ देशातील सवय ह िंदू मुसलमानािंमध्ये ऐक्याची भावना ननमायण करणे.
♦ब्रिटीश शासनाची ह िंदुस्तानच्या बाबतीत असलेली ताठर भूशमका बदलून कल्याणकारी राज्य स्थापन
करणे.

4. स्वराज्य पक्षाचे यशापयश :-
♦ स्वराज्य पक्षाने 1923 च्या ननविणुकािंमध्ये भाग घेतला.
♦ मध्यप्रदेशात स्वराज्य पक्ष ब ुमताने ननविून आला.
♦ क
ें द्रीय कायदे मिंिळाच्या एक
ू ण 145 जागािंमध्ये 45 जागा स्वराज्य पक्षाला शमळाल्या.
♦ क
ें द्रात तसेच वेगवेगळ्या प्रािंतात स्वराज्य पक्षाने सरकारला चािंगलेच अिचणीत आणले.
♦ चचत्तरिंजन दास यािंच्या मृत्यूनिंतर (१९२५) स्वराज्य पक्षात फ
ू ट पिावयास सुरवात झाली.
♦ लाला लाजपतराय पिंडित मदनमो न मालवीय इत्यादीिंनी स्वराज्य पक्षाचा त्याग क
े ला.
♦ 1926 मध्ये समाप्त झाल्याने स्वराज्य पक्ष अल्पजीवी ठरला. मात्र देशाच्या दृष्ट्टीने स्वराज्य
पक्षाचे कायय म त्त्वपूणय ठरले. अस कार आिंदोलन अकस्मात थािंबल्याने जनतेत येऊ पा णारे
नैराश्य दूर करून स्वराज्य पक्षाने उत्सा ाचे वातावरण कायम ठेवले. जवा रलाल ने रू आणण
सुभाषचिंद्र बोस यािंच्या रपाने कााँग्रेसला नव्या ववचारािंचे आिंतरराष्ट्रीय स्वरूपाचे दृष्ट्टी असलेले
नेतृत्व शमळू लागले. शशवाय ह्या नेतािंना वसा तीचे स्वराज्य नव् े तर सिंपूणय स्वातिंत्र्य वे ोते.