di was the philosophy of karl Marx .docx

1. ड ांगे, श्रीप द अमृत : (१० ऑक्टोबर १८९९– ). एक ज्येष्ठ भारतीय साम्यवादी नेते व कामगार पुढारी.
नाससक येथे सामान्य क
ु टुुंबात जन्म. शालेय सशक्षण नाससक येथे. उच्च सशक्षणाकररता ते मुुंबईचा सवल्सन
महासवद्यालयात आले. सवद्यासथिदशेत त्ाुंनी चळवळीत भाग घेतला. महासवद्यालयात बायबलच्या सक्तीचा
पठणास सवरोध क
े ला. गाुंधीुंच्या असहकाराच्या चळवळीत सहभागी होण्याकररता बी.ए.ला असताना
महासवद्यालयीन सशक्षणास कायमचा रामराम ठोकला. पण गाुंधीच्या तत्त्वज्ञानाने भ्रमसनरास झाला, म्हणून
ते राष्ट्रवादाकड
ू न साम्यवादाकडे वळले आसण गाुंधी व्हसिस लेसनन (१९२१) हे पुस्तक त्ाुंनी सलसहले. या
पुस्तकाने मानवेंद्रनाथ रॉय याुंचे त्ाुंच्याकडे लक्ष वेधले. साम्यवादी सवचाराुंचा प्रचाराथि त्ाुंनी सोशॅसलस्ट हे
पसहले साम्यवादी वृत्तपत्र १९२२ मध्ये सुरू क
े ले. या वृत्तपत्रातून त्ाुंनी इुंसडयन सोशॅसलस्ट लेबर पक्ष स्थापन
क
े ल्याचे जाहीर क
े ले. कानपूर-बोल्शेव्हव्हक कटात भाग घेतल्याच्या आरोपाखाली त्ाुंना अटक होईपयंत
हे वृत्तपत्र चालू होते (१९२४). या वृत्तपत्रामुळे मानवेंद्रनाथ रॉय याुंनी चौथ्या कम्युसनस्ट इुंटरनॅशनल
कााँग्रेसच्या असधवेशनास डाुंगे याुंना चाल्सि ॲश्ले याुंच्यामार्
ि त सनयुंत्रण पाठसवले पण डाुंगे मॉस्कोला १९४६
पयंत जाऊ शकले नाहीत.
डाुंगे मुुंबईत कामगाराुंमध्ये काम करीत असता आर्. बी. लाटवाला या सगरणीमालकाशी त्ाुंचा पररचय
झाला. डाुंग्ाुंना आपल्याकडे नोकरीस घेण्याकाररता त्ानी सवठ्ठलभाई पटेलाुंमार्
ि त प्रयत्न क
े ले. पटेल
बुंधूुंशी डाुंग्ाुंचे प्रथमपासून समत्रत्वाचे सुंबुंध होते. १९२४ मध्ये डाुंगे तुर
ुं गात गेले व १९२७ मध्ये त्ाुंची
सुटका झाली. १९२६–२७ चा कामगार चळवळीुंना मुुंबईमध्ये जोर चढला. डाुंग्ाुंनी सगरणी कामगाराुंची
सुंघटना
श्रीपाद अमृत डाुंगे
उभी करण्यास प्रारुंभ क
े ला. डाुंगे अव्हखल भारतीय टरेंड युसनयन कााँग्रेसचे (आयटकचे) सहससचव झाले.
चळवळीच्या प्रसाराकररता त्ाुंनी क्ाुंसत (१९२७) हे मराठी साप्तासहक काढले. थोड्यास अवधीत ते सगरणी
कामगाराुंचे पुढारी झाले. कलकत्ता येथील अव्हखल भारतीय कामगार व क
ृ षी पक्षाच्या आसधवेशनास ते
हजर रासहले (१९२८). १९२९ मध्ये त्ाुंना मीरत कटात सामील झाल्याबदल पुन्हा अटक झाली आसण सात
वषांच्या सशक्षेनुंतर १९३५ मध्ये ते सुटले. या वेळी सिसटश सरकारने कम्युसनस्ट पक्षावर बुंदी घातली होती.
तथासप डाुंगे त्ा पक्षाचा प्रसार व प्रचार गुप्त रीत्ा करीत असत. १९३९ मध्ये त्ाुंनी महागाई भत्त्याच्या
प्रश्नावर सगरणीकामगाराुंचा सुंप प्रदीघि काळ चालसवला. त्ाबद्दल त्ाुंना पुन्हा अटक करण्यात आली.
१९४३ मध्ये ते सुटले व आयटकचे अध्यक्ष म्हणून त्ाुंची सनवड झाली. १९४६ मध्ये कम्युसनस्ट पक्षातर्
े ते
मुुंबईच्या सवधानसभेवर सनवड
ू न आले आसण १९५७ च्या सनवडणुकीत त्ा पक्षातर्
े ते लोकसभेवर सनवडले
गेले. १९४५ मध्ये वर्ल्ि र्
े डरेशन ऑर् टरेड युसनयनच्या कसमटीवरही त्ाुंची सनवड झाली. त्ाुंनी १९४६
मध्ये यूरोपचा दौरा करून मॉस्को, लुंडन, पॅररस, वगैरे शहराुंना भेटी देऊन तेथील कामगार नेत्ाुंशी चचाि
क
े ली. लोकसभेत एक सनसभिड व सडेतोड सुंसदपटू म्हणून त्ाुंनी प्रससद्धी समळसवली. तत्पूवी ते सुंयुक्त
महाराष्ट्र चळवळीत सहभागी झाले व गोवा सवमोचन ससमतीचे ते अध्यक्ष होते. १९६२ च्या भारत–चीन
युद्धात त्ाुंनी नेहरू सरकारला सबनशति पासठुं बा सदला. पण नुंतर कम्युसनस्ट पक्षात लवकरच र्ाटार्
ू ट
झाली (१९६४). त्ानुंतर कम्युसनस्ट पाटी ऑर् इुंसडयाचे ते अध्यक्ष झाले. प्रथमपासून त्ाुंचा साम्यवाद
रसशयानुक
ू ल असल्यामुळे चीन–रसशया वैचाररक सुंघषाित त्ाुंनी रसशयाची बाजू घेतली. १९७१ मध्ये पुन्हा
त्ाुंची कम्युसनस्ट पक्षाचे अध्यक्ष म्हणून सनवड झाली. वर्ल्ि र्
े डरेशन ऑर् टरेड युसनयनचे ते अध्यक्ष झाले.
डाुंगे हे व्यवहारी राजकारणपटू आहेत. त्ाुंचा सासहत्, अथिशास्त्र, राज्यशास्त्र याुंचा अभ्यास सखोल
असून त्ाुंचे ग्राुंसथक आसण स्फ
ु टलेखन सवपुल आहे. इुंसडया फ्रॉम सप्रसमसटव्ह कम्युसनझम टू
स्लेव्हरी (१९४९) व व्हेन कम्युसनस्ट सडर्र (१९७०) ही त्ाुंची पुस्तक
े प्रससद्ध आहेत.
खासगी जीवनात स्पष्ट्वक्ता, सवश्वासू समत्र म्हणून त्ाुंची प्रससद्धी आहे. त्ाुंनी आपल्या सवचाराुंशी सहमत
असलेल्या सवधवा उषाताईुंशी १९२८ मध्ये सववाह क
े ला. त्ाुंचा अमृतमहोत्सव १९७४ मध्ये साजरा झाला.
या प्रसुंगी सोव्हव्हएट रसशयाने आपले सवोच्च ‘लेसनन पदक’ देऊन त्ाुंच्या कायािचा यथोसचत गौरव क
े ला.
या प्रसुंगी त्ाुंच्यासवषयी एक स्मरसणका व गौरवग्रुंथही प्रससद्ध झाला आहे.

2. देव, नरेंद्र : (३० ऑक्टोबर १८८९–१९ र्
े िुवारी १९५६). भारतीय स्वातुंत्र्य चळवळीतील एक थोर नेते व
सवचारवुंत. त्ाुंचा जन्म सीतापूर (उत्तर प्रदेश) येथे मध्यमवगीय खत्री क
ु टुुंबात झाला. त्ाुंचे वडील
बलदेवप्रसाद व आई जवाहरदेवी. वडील सीतापूर येथे वसकली करीत. त्ाुंच्याकडे स्वामी रामानुंदतीथि व
पुं. मदन मोहन मालवीय येत. नरेंद्राुंचे प्राथसमक सशक्षण सीतापूर येथे झाले. अलाहाबाद व बनारस येथे
उच्च सशक्षण पूणि करून त्ाुंनी एम्. ए. (१९१३), आसण एल्एल्. बी. (१९१५) या पदव्या घेतल्या.
सवद्यासथिदशेतच वयाच्या पुंधराव्या वषी त्ाुंचे लग्न झाले पण लवकरच त्ाुंची पसहली पत्नी वारली व त्ाुंनी
१९१९ मध्ये प्रेमादेवी याुंच्याबरोबर दुसरा सववाह क
े ला. त्ाुंना दोन मुलगे आसण एक मुलगी झाली.
अलाहाबादला सशक्षण घेत असताना त्ाुंना लोकमान्य सटळक, लाला लजपतराय, सबसपनचुंद्र पाल, अरसवुंद
घोष वगैरे कााँग्रेसमधील थोर नेत्ाुंची भाषणे ऐकण्याची सुंधी समळाली. या जहाल पुढाऱयाुंच्या
सवचारसरणीचा प्रभाव त्ाुंच्यावर पडला. नरेंद्राुंचा दहशतवादी क्ाुंसतकारकाुंशीही सुंबुंध आला. पुढे
र्
ै जाबाद येथे त्ाुंनी वसकलीस सुरवात क
े ली परुंतु त्ाुंचा ओढा तत्कालीन राजकारणाकडे होता. सटळक
तुर
ुं गातून सुटल्यानुंतर नरेंद्र देव त्ाुंना भेटले आसण त्ाुंनी र्
ै जाबाद येथे होमरूल लीगची शाखा स्थापन
क
े ली (१९१६). यानुंतर त्ाुंची जवाहरलाल नेहरू
ुं शी गाठ पडली आसण त्ाुंच्या सल्ल्याने ते काशी
सवद्यापीठात अध्यापनासाठी दाखल झाले (१९२१). प्रथम ते सवनावेतन सशकवीत पण पुढे वडील
वारल्यानुंतर पगार घेऊ लागले. भगवानदास हे प्राचायि पदावरून सनवृत्त झाल्यावर नरेंद्राुंची प्राचायिपदी
सनयुक्ती झाली (१९२६). तेव्हापासूनच त्ाुंना आचायि ही उपाधी समळाली. सवद्यापीठात त्ाुंनी बौद्ध धमि,
मार्क्िवाद व तत्त्वज्ञान याुंचा अभ्यास क
े ला. १९२८ मध्ये ते स्वराज्य पक्षाचे सचटणीस झाले. १९३० मध्ये ते
असहकाराच्या चळवळीत सहभागी झाले. त्ाबद्दल त्ाुंना तीन मसहन्याुंची क
ै द झाली. पुन्हा १९३२ मध्ये
त्ाुंनी रायबरेली येथे सत्ाग्रह क
े ला. कााँग्रेस अुंतगित समाजवादी पक्ष स्थापन करण्यात त्ाुंचा मोठा वाटा
होता. या नव्या पक्षाचे कााँग्रेस सोशॅसलस्ट पाटी असे नाव ठे वण्यात आले. पुं. जवाहरलाल नेहरू
ुं च्या
सनयुंत्रणाखाली १९३६ मध्ये आचायि नरेंद्र देव कााँग्रेसच्या कायिकाररणीचे सभासद झाले. याच सुमारास
त्ाुंची उत्तर प्रदेशच्या सवसधमुंडळात सनव
़ ड झाली. दुसऱया महायुद्धकाळात वैयव्हक्तक सत्ाग्रहाबाबत
त्ाुंना सशक्षा झाली (१९४०) व पुन्हा ते छोडो भारत आुंदोलनात पडले. त्ाुंना पकडण्यात येऊन
अहमदनगरच्या तुर
ुं गात इतर नेत्ाुंबरोबर ठे वण्यात आले (१९४२). १९४५ मध्ये ते मुक्त झाले व १९४६
मध्ये उत्तर प्रदेश सवसधमुंडळावर सनवड
ू न आले. तथासप त्ाुंनी क
े व्हाही मुंसत्रपद स्वीकारले नाही.
स्वातुंत्र्योत्तर काळात कााँग्रेस समाजवादी पक्ष कााँग्रेसमधून बाहेर पडला. त्ात नरेंद्र देवही होते. त्ाुंनी
सवसधमुंडळाचा राजीनामा सदला आसण पोटसनवडणूक लढसवली पण ते अयशस्वी झाले. दरम्यान त्ाुंनी
लखनौ सवद्यापीठाचे क
ु लगुरपद स्वीकारले (१९४७–५१). या काळात त्ाुंनी सवद्यापीठातील गैरकारभार
दू र करून अनेक सुधारणा क
े ल्या. या त्ाुंच्या कायािमुळे त्ाुंची क
ु लगुरू म्हणून बनारस सहुंदू सवद्यापीठात
सनयुक्ती झाली. १९५३ मध्ये प्रक
ृ ती अस्वास्थ्यामुळे त्ाुंनी हे पद सोडले. दम्याच्या सवकारावर उपचार
करून घेण्यासाठी ते यूरोपला गेले.
नरेंद्र देवाुंनी १९५० मध्ये थायलुंड, िह्मदेश या देशाुंना भेटी सदल्या. १९५२ मध्ये ते चीनला ससदच्छा
मुंडळाचे सदस्य म्हणून गेले. आपला पक्ष सकसान मजदू र पक्षात सवलीन करू नये, असा त्ाुंचा आग्रह
होता. तेथून परतल्यावर पक्षाुंतगित समस्याुंकडे त्ाुंचे लक्ष वेधले. आचायि क
ृ पलानीुंच्या सकसान मजदू र
प्रजा पक्षाशी आपल्या समाजवादी पक्षाचे एकीकरण घडवून स्थापन झालेल्या प्रजासमाजवादी पक्षाचे ते
अध्यक्ष झाले (१९५४). आपल्या पक्षाची शकले होऊ नयेत, म्हणून ते प्रयत्नशील होते. तथासप राम मनोहर
लोसहया याुंनी स्वतुंत्र समाजवादी पक्षाची स्थापना क
े ली. या सवि घटनाुंचा ताण पडल्यामुळे त्ाुंची प्रक
ृ ती
असधक क्षीण झाली. गया येथील आपल्या पक्षाच्या असधवेशनासही ते जाऊ शकले नाहीत (१९५५). एरोड
येथे ते सनधन पावले.
नरेंद्र देवानी बौद्ध तत्त्वज्ञानाचा अभ्यास करून बौद्ध धमि–दशिन हा अत्ुंत मौसलक असा ग्रुंथ सहुंदीत
सलसहला. मातृभाषेतून सवि सशक्षण सदले जावे व सवि भारतीय भाषाुंना एकच सलपी असावी, असे त्ाुंचे मत
होते. ते मार्क्िवादी होते पण त्ाुंना असभप्रेत असलेला मार्क्िवाद लोकशाहीवादी व मानवतावादी होता.

3. भारतीय समाजवादी आुंदोलनाच्या वैचाररक सवकासात त्ाुंचा महत्त्वाचा वाटा आहे. समाजवादी चळवळ
राष्ट्रीय चळवळीपासून असलप्त असता कामा नये, असा त्ाुंचा आग्रह होता. भारतातील शेतकरी वगि
समाजवादी चळवळीत सहभागी झाल्यासशवाय चळवळीला सवधायक स्वरूप प्राप्त होणार नाही, असे
त्ाुंना वाटे. तसेच समाजवाद ही क
े वळ आसथिक चळवळ नसून साुंस्क
ृ सतक आुंदोलन आहे, अशी त्ाुंची
भूसमका होती. साधी राहणी व उच्च सवचारसरणी या तत्त्वाुंनुसार त्ाुंनी सवि जीवन व्यतीत क
े ले.