Phát Triển Sản Xuất Chè Nguyên Liệu Bền Vững Trên Địa Bàn Tỉnh Phú Thọ.doc

Tải tài liệu tại Sividoc.com
Nhận viết đề tài trọn gói – ZL: 0973.287.149 – Luanvanmaster.com
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
CHU THỊ KIM CHUNG
PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT CHÈ NGUYÊN LIỆU BỀN VỮNG
TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP- 2019

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM
CHU THỊ KIM CHUNG
PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT CHÈ NGUYÊN LIỆU BỀN VỮNG
TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ
Chuyên ngành: Kinh tế phát triển
Mã số: 9 31 01 05
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. MAI THANH CÚC
HÀ NỘI - 2019

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung
thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị nào.
Tôi xin cam đoan rằng, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án này đã được
cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án đều được chỉ rõ nguồn gốc. Đồng thời
tôi xin cam đoan rằng trong quá trình thực hiện đề tài này tại địa phương tôi luôn chấp
hành đúng mọi quy định của địa phương nơi thực hiện để tài.
Hà Nội, ngày 01 tháng 5 năm 2019
Tác giả luận án
Chu Thị Kim Chung
i

LỜI CẢM ƠN
Để thực hiện và hoàn thành luận án này, ngoài sự nỗ lực của bản thân tôi đã
nhận được sự quan tâm giúp đỡ nhiệt tình về nhiều mặt của các tổ chức và các cá nhân
trong và ngoài học viện. Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lời cảm ơn sâu sắc đến:
Ban Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Ban Quản lý đào tạo, tập thể
các thầy cô giáo Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Bộ môn Phát triển nông thôn
đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án.
Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến thầy giáo PGS.TS. Mai Thanh Cúc,
người đã trực tiếp tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập,
nghiên cứu và hoàn thành luận án.
Tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình của lãnh đạo UBND tỉnh Phú Thọ và các
Sở, ban, ngành của tỉnh...
Lãnh đạo UBND huyện Thanh Sơn, Phù Ninh, các doanh nghiệp sản xuất, chế
biến chè nguyên liệu và những hộ trồng chè đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi cung cấp
số liệu, tư liệu khách quan và nói lên những suy nghĩ của mình để giúp tôi hoàn thành
luận án này.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu Trường Cao đẳng Công
nghiệp Thực Phẩm, bạn bè, đồng nghiệp, gia đình đã ủng hộ và giúp đỡ tôi nhiệt tình
trong quá trình học tập và nghiên cứu của mình.
Xin trân trọng cảm ơn!
Hà Nội, ngày 01 tháng 5 năm 2019
Nghiên cứu sinh
Chu Thị Kim Chung
ii

MỤC LỤC
Lời cam đoan i
Lời cảm ơn ii
Mục lục iii
Danh mục các chữ viết tắt vii
Danh mục bảng viii
Danh mục sơ đồ x
Danh mục biểu đồ xi
Danh mục hình xii
Danh mục hộp xiii
Trích yếu luận án xiv
Thesis abtract xvi
PHẦN 1. MỞ ĐẦU 1
1.1. Tính cấp thiết của đề tài 1
1.2. Các câu hỏi nghiên cứu 3
1.3. Mục tiêu nghiên cứu 3
1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4
1.5. Đóng góp mới của luận án 5
1.6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn 5
PHẦN 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT
CHÈ NGUYÊN LIỆU BỀN VỮNG 7
2.1. Cơ sở lý luận về phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 7
2.1.1. Khái niệm, bản chất của phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 7
2.1.2. Vai trò của phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 14
2.1.3. Đặc điểm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 17
2.1.4. Nội dung nghiên cứu phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 20
2.1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 27
2.2. Cơ sở thực tiễn 32
2.2.1. Kinh nghiệm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững của một số
nước trên thế giới 32
iii

2.2.2. Kinh nghiệm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ở một số
địa phương 34
2.2.3. Kinh nghiệm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ở Việt Nam 37
2.2.4. Bài học kinh nghiệm cho phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ở
tỉnh Phú Thọ 39
PHẦN 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 42
3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu 42
3.1.1. Khái quát điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội tỉnh Phú Thọ 42
3.1.2. Những thuận lợi và khó khăn về điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội của
tỉnh Phú Thọ đối với phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 46
3.2. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích 48
3.2.1. Phương pháp tiếp cận 48
3.2.2. Khung phân tích 49
3.3. Chọn điểm nghiên cứu 50
3.4. Phương pháp thu thập thông tin 51
3.4.1. Thông tin thứ cấp 51
3.4.2. Thông tin sơ cấp 52
3.4.3. Xử lý số liệu và phương pháp phân tích 52
3.5. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững 54
3.5.1. Nhóm chỉ tiêu phản ánh tốc độ phát triển kinh tế 54
3.5.2. Nhóm chỉ tiêu phản ánh phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững về
mặt xã hội 58
3.5.3. Nhóm chỉ tiêu phản ánh phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững về
môi trường 59
3.5.4. Nhóm chỉ tiêu đánh giá mức độ bền vững 59
PHẦN 4. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT CHÈ NGUYÊN LIỆU
BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ 62
4.1. Thực trạng phát triển sản xuất chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 62
4.1.1. Khái quát về lịch sử phát triển sản xuất chè nguyên liệu ở tỉnh Phú Thọ 62
4.1.2. Thực trạng phát triển về diện tích, năng suất, sản lượng 63
4.1.3. Thực trạng cơ cấu giống chè 65
iv

4.1.4. Thực trạng các hình thức tổ chức sản xuất và liên kết trong phát triển sản
xuất chè nguyên liệu 68
4.1.5. Thực trạng tình hình sử dụng đầu vào trong quá trình sản xuất chè
nguyên liệu 70
4.1.6. Thực trạng việc áp dụng khoa học công nghệ và kỹ thuật sản xuất chè
nguyên liệu 72
4.1.7. Thực trạng việc quản lý chất lượng chè nguyên liệu 75
4.1.8. Kết quả và hiệu quả phát triển sản xuất chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh
Phú Thọ 76
4.2. Đánh giá mức độ phát triển bền vững trong sản xuất chè nguyên liệu 93
4.2.1. Đánh giá mức độ bền vững về kinh tế 93
4.2.2. Đánh giá mức độ bền vững về xã hội 94
4.2.3. Đánh giá mức độ bền vững về môi trường 95
4.2.4. Đánh giá chung về mức độ phát triển bền vững của sản xuất chè nguyên
liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 96
4.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ở
4.3.1. Điều kiện tự nhiên 97
4.3.2. Chính sách phát triển sản xuất chè nguyên liệu 99
4.3.3. Quy hoạch 102
4.3.4. Đầu tư cơ sở hạ tầng và dịch vụ công 103
4.3.5. Nguồn lực 107
4.3.6. Thị trường tiêu thụ 110
PHẦN 5. ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT CHÈ
NGUYÊN LIỆU BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH PHÚ THỌ 121
5.1. Căn cứ đề xuất định hướng và giải pháp phát triển sản xuất chè nguyên
liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 121
5.2. Định hướng và mục tiêu phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 122
5.2.1. Định hướng 122
5.2.2. Mục tiêu phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững của tỉnh Phú Thọ
đến năm 2025 và tầm nhìn đến năm 2030 124
v

5.3. Một số giải pháp phát triển sản xuất chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 125
5.3.1. Điều chỉnh quy hoạch vùng nguyên liệu cho các cơ sở chế biến 125
5.3.2. Tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng 128
5.3.3. Đào tạo, phát triển nguồn nhân lực trong sản xuất chè nguyên liệu 131
5.3.4. Đẩy mạnh liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị toàn cầu 134
5.3.5. Tăng cường ứng dụng tiến bộ công nghệ kỹ thuật trong sản xuất chè
nguyên liệu 138
5.3.6. Hỗ trợ tín dụng cho hộ nông dân sản xuất chè 141
5.3.7. Củng cố và phát triển thị trường 142
PHẦN 6. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 147
6.1. Kết luận 147
6.2. Kiến nghị 148
Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án 151
Tài liệu tham khảo 152
Phụ lục 159
vi

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
Chữ viết tắt Nghĩa tiếng Việt
BVTV
CC
CP
ĐL
ĐVT
DN
DT
GTSX
HĐND
HTX
KHKT
KTCB
LĐ
NKH
NL
NN và PTNT
PTSXCNLBV
SP
SX
SXCNL
TNHH
TSCĐ
TTr
UBND
VSATTP
XH
XK
Bảo vệ thực vật
Cơ cấu
Chi phí
Đại lý
Đơn vị tính
Doanh nghiệp
Diện tích
Giá trị sản xuất
Hội đồng nhân dân
Hợp tác xã
Khoa học kỹ thuật
Kiến thiết cơ nản
Lao động
Nhà khoa học
Nguyên liệu
Nông nghiệp và Phát triển nông thôn
Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
Sản phẩm
Sản xuất
Sản xuất chè nguyên liệu
Trách nhiệm hữu hạn
Tài sản cố định
Trang trại
Ủy ban nhân dân
Vệ sinh an toàn thực phẩm
Xã hội
Xuất khẩu
vii

DANH MỤC BẢNG
STT Tên bảng Trang
2.1. Sản lượng chè sản xuất của một số quốc gia trên thế giới 33
2.2. Tình hình diện tích, năng suất, sản lượng chè ở Việt Nam giai đoạn 2010
- 2016 38
3.1. Giá trị sản xuất ngành nông nghiệp của tỉnh Phú Thọ 45
3.2. Số lượng mẫu nghiên cứu 51
3.3. Phương pháp phân tích và nội dung nghiên cứu 52
3.4. Bảng điểm và thang đo mức độ bền vững 60
4.1a. Diện tích, năng suất, sản lượng chè nguyên liệu của tỉnh Phú Thọ 63
4.1b. Diện tích, năng suất, sản lượng chè búp tươi tại địa bàn nghiên cứu 65
4.2. Cơ cấu giống chè ở tỉnh Phú Thọ 66
4.3. Cơ cấu diện tích chè búp tươi theo giống chè trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 67
4.4. Mức độ tham gia liên kết 68
4.5. Chi phí bình quân cho 1 ha chè kiến thiết cơ bản và kinh doanh của các
hộ điều tra 70
4.6. Số lần phun thuốc bảo vệ thực vật trên cây chè 71
4.7. Diện tích trồng cây che bóng của tỉnh Phú Thọ 75
4.8. Diện tích chè được chứng nhận an toàn đến năm 2017 76
4.9. Thông tin chung về hộ/trang trại điều tra 77
4.10. Hiệu quả kinh tế của hộ/trang trại sản xuất chè nguyên liệu theo quy mô
diện tích 79
4.11. So sánh hiệu quả kinh tế sản xuất chè nguyên liệu và sản xuất bưởi 80
4.12. Kết quả, hiệu quả kinh tế sản xuất chè nguyên liệu của doanh nghiệp ở
4.13. Tình hình xuất khẩu chè nguyên liệu của các doanh nghiệp tỉnh Phú Thọ
năm 2016 83
4.14. Kết quả và hiệu quả đầu tư cho một chu kì sản xuất chè nguyên liệu tỉnh
Phú Thọ với các mức lãi suất chiết khấu khác nhau 85
4.15. Tình hình lao động việc làm trong phát triển sản xuất chè nguyên liệu ở
4.16. Tình hình giảm nghèo của hộ sản xuất chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh 87
viii

4.17. Kỹ thuật canh tác để bảo vệ đất dốc của các nhóm hộ 89
4.18. Định mức bón phân cho 1ha chè kinh doanh 90
4.19. Cơ cấu cây che bóng mát cho chè búp tươi 91
4.20. Nguồn gây tác động đến môi trường trong quá trình sản xuất chè nguyên liệu 91
4.21. Đánh giá sản xuất chè nguyên liệu theo tiêu chí phát triển bền vững 97
4.22. Đánh giá của nông hộ về ảnh hưởng của điều kiện tự nhiên tới sản xuất
chè nguyên liệu 98
4.23. Mức độ ảnh hưởng của lượng mưa đến sản lượng chè nguyên liệu 98
4.24. Quy hoạch phát triển sản xuất chè nguyên liệu của tỉnh Phú Thọ đến 2020 103
4.25. Nguồn vốn đầu tư cơ sở hạ tầng cho sản xuất chè nguyên liệu 104
4.26. Kết quả sản xuất chè nguyên liệu của các nhóm hộ theo trình độ văn hóa 107
4.27. Trang thiết bị trong sản xuất chè tại các hộ/ttr điều tra 108
4.28. Tình hình thu mua chè nguyên liệu ở tỉnh Phú Thọ 112
4.29. Thị trường các nước xuất khẩu chè nguyên liệu chủ yếu và thị trường
trong nước của tỉnh Phú Thọ năm 2016 113
4.30. Giá bán bình quân chè búp tươi của tỉnh Phú Thọ 116
4.31. Đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức của các tác nhân
sản xuất chè nguyên liệu ở tỉnh Phú Thọ 117
5.1. Diện tích chè nguyên liệu tỉnh Phú Thọ quy hoạch tới năm 2020 và tầm
nhìn đến 2030 125
ix

DANH MỤC SƠ ĐỒ
STT Tên sơ đồ Trang
3.1. Khung phân tích phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ở tỉnh Phú Thọ 49
4.1a. Kênh tiêu thụ chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 114
4.1b. Kênh tiêu thụ chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 114
4.1c. Kênh tiêu thụ chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ 114
x

DANH MỤC BIỂU ĐỒ
STT Tên biểu đồ Trang
2.1. Top 10 thị trường xuất khẩu của Việt Nam 2016 37
2.2. Giá chè sản xuất và dòng thương mại 38
3.1. Cơ cấu các ngành kinh tế của tỉnh Phú Thọ 45
xi

DANH MỤC HÌNH
STT Tên hình Trang
3.1. Bản đồ hành chính tỉnh Phú Thọ năm 2015 43
2.1. Mô hình phát triển bền vững 187
2.2. Vùng chè nguyên liệu huyện Thanh Sơn tỉnh Phú Thọ 187
2.3. Vùng chè nguyên liệu huyên Phù Ninh tỉnh Phú Thọ 188
2.4. Vùng chè nguyên liệu huyện Thanh Sơn tỉnh Phú Thọ 188
xii

DANH MỤC HỘP
STT Tên hộp Trang
4.1. Muốn xuất khẩu chè trước hết chất lượng phải đảm bảo tốt 73
4.2. Hái chè bằng máy gây ảnh hưởng đến chất lượng chè nguyên liệu 73
4.3. Tham gia sản xuất chè an toàn chúng tôi được hướng dẫn kỹ thuật từ
khâu trồng, chăm sóc, phun thuốc bảo vệ thực vật 74
4.4. Kiểm soát chất lượng chè nguyên liệu còn nhiều bất cập 75
4.5. Người trồng chè vẫn còn sử dụng thuốc bảo vệ thực vật tràn lan 76
4.6. Chưa có cây nào thay thế được cây chè 81
4.7. Nên quy hoạch các vùng trồng chè nguyên liệu chi tiết 82
4.8. Chỉ có 3000m2
nhưng năm nào gia đình cúng thu được trên 5 tấn chè
nguyên liệu 92
4.9. Cần có quy hoạch và tổ chức sản xuất hợp lý 102
4.10. Quy hoạch vùng chè tập trung ở các huyện trọng điểm 102
4.11. Phải thực hiện đồng bộ ở tất cả các khâu 103
4.12. Giá chè nguyên liệu làm chúng tôi chưa yên tâm 110
4.13. Các cơ sở chế biến nhỏ lẻ đã chọn giải pháp đầu tư qua giá 111
4.14. Giá cả bấp bênh khiến nhà nông lo lắng 115
xiii

TRÍCH YẾU LUẬN ÁN
Tên tác giả: Chu Thị Kim Chung
Tên luận án: Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ
Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 9 31 01 05
Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam
Mục đích nghiên cứu
Đánh giá thực trạng và phân tích các yếu tố ảnh hưởng để đề xuất giải pháp
nhằm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.
Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp tiếp cận: (i) Tiếp cận bền vững; (ii) Tiếp cận có sự tham gia;
(iii) Tiếp cận theo các loại hình tổ chức kinh tế.
- Phương pháp chọn điểm nghiên cứu: Dựa vào điều kiện tự nhiên, quy mô
diện tích và ý kiến tư vấn của Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Phú Thọ. Tác
giả chọn 2 huyện đại diện cho 2 vùng đặc trưng của tỉnh là: huyện Thanh Sơn đại diện
cho vùng miền núi; huyện Phù Ninh đại diện cho vùng trung du, tác giả chọn mỗi
huyện 3 xã để khảo sát các hộ nông dân trồng chè nguyên liệu.
Phương pháp phân bổ số lượng mẫu cho các huyện được thực hiện theo
phương pháp chọn mẫu điển hình tỷ lệ. Các đơn vị mẫu được chọn ra từ các xã, huyện
theo phương pháp chọn ngẫu nhiên để tiến hành điều tra, lấy ý kiến nhận xét đánh giá.
- Phương pháp thu thập thông tin
+Thông tin thứ cấp thu thập từ những tài liệu có liên quan về quy hoạch, đầu
tư, sản xuất, thị trường tiêu thụ, dân số, lao động, đất đai
+Thông tin sơ cấp là những thông tin mới, được thu thập bằng các phương
pháp chủ yếu là điều tra thông qua phiếu phỏng vấn và phỏng vấn sâu các đối tượng.
- Phương pháp phân tích và xử lý thông tin
+ Phương pháp thống kê mô tả; phương pháp so sánh; phương pháp phân tích
điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức; phương pháp phân tích đầu tư dài hạn;
phương pháp cho điểm đánh giá mức độ bền vững.
+ Công cụ xử lý: Các số liệu được nhập và xử lý bằng phần mềm Microsoft Excel
Kết quả chính và kết luận
Trong đề tài, lý luận và thực tiễn về phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
xiv

đã được luận giải và làm sáng tỏ, từ đó khung phân tích phát triển sản xuất chè bền
vững đã được phát triển để làm cơ sở nghiên cứu đề tài.
Trong đề tài, các thông tin số liệu về thực trạng phát triển sản xuất chè nguyên
liệu bền vững tại tỉnh Phú Thọ trong thời gian qua đã được bổ sung và cập nhật. Cụ
thể diện tích, năng suất, sản lượng chè nguyên liệu tính đến tháng 12/2016 diện tích
chè nguyên liệu là 16.500 ha trong đó diện tích cho sản phẩm là 15.180 ha chiếm hơn
12% diện tích của cả nước. Năng suất bình quân đạt 10,35 tấn/ha cao hơn bình quân
chung cả nước. Sản lượng chè búp tươi đạt 157.216 tấn chiếm hơn 13% tổng sản
lượng chè cả nước. Cơ cấu giống chè đảm bảo hợp lý giữa giống chè mới và cũ đảm
bảo tính đa dạng sinh học và tính bền vững trong sản xuất chè búp tươi. Các hình thức
tổ chức sản xuất và liên kết trong phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trên địa
bàn tỉnh trong thời gian qua tuy còn nhiều hạn chế song cũng đã phần nào tháo gỡ khó
khăn cho các hộ trồng chè. Tình hình sử dụng đầu vào trong quá trình sản xuất chè
nguyên liệu cũng đã có những chuyển biến tích cực. Tuy nhiên vẫn còn có những hạn
chế như việc áp dụng khoa học công nghệ và kỹ thuật sản xuất chè nguyên liệu còn
chậm, việc hái chè bằng máy còn nhiều bất cập dẫn đến không đảm bảo đúng yêu cầu
của các công ty chè, việc quản lý chất lượng chè nguyên liệu còn nhiều hạn chế, chưa
đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm.
Đề tài cũng đã phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển sản xuất
chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ như điều kiện tự nhiên, chính
sách phát triển sản xuất chè nguyên liệu, công tác quy hoạch, cơ sở hạ tầng và dịch vụ
công, nguồn lực và thị trường tiêu thụ.
Để khắc phục những vấn đề còn tồn tại, hạn chế trên cơ sở những quan điểm, chủ
trương, chính sách của Nhà nước và của tỉnh Phú Thọ, các nhóm giải pháp được đề xuất
bao gồm: (i). Điều chỉnh quy hoạch vùng nguyên liệu cho các cơ sở chế biến; (ii). Tăng
cường đầu tư cơ sở hạ tầng; (iii). Đào tạo, phát triển nguồn nhân lực trong sản xuất chè
nguyên liệu; (iv) Đẩy mạnh liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị toàn cầu. (v). Tăng cường
ứng dụng tiến bộ khoa học trong sản xuất chè nguyên liệu; (vi). Hỗ trợ tín dụng cho hộ
nông dân sản xuất chè nguyên liệu; (vii). Củng cố và phát triển thị trường.
xv

THESIS ABTRACT
PhD candidate: Chu Thi Kim Chung
Thesis title:: Development of sustainable tea production in Phu Tho province
Major: Development Economics Code: 9 31 01 05
Educational organization: Vietnam National University of Agriculture
Research objectives: Assess the status and analyze the affecting factors and propose
solutions to develop sustainable tea production in Phu Tho province.
Materials and Methods
Approach: (i) Sustainable approach; (ii) Participatory approach; (iii) Access by
types of economic organizations.
Site selection methodology: Based on natural conditions, size of area and
advice of Phu Tho Department of Agriculture and Rural Development. The author
selected two districts representing two typical areas of the province: Thanh Son
district represents mountainous areas; Phu Ninh district represents midland regions.
The author selects each district 3 communes to survey the tea farmers.
The method of allocating sample numbers to districts is done using the typical
sampling method. Sample units were selected from the communes and districts using the
random sampling method to conduct the survey and collect comments and assessments.
- Method of collecting information:
+ Secondary information collected from relevant documents on planning,
investment, production, consumption market, population, labor, land
+ Primary information is new information, collected by the main methods of
survey through questionnaires and in-depth interviews.
- Methods of analysis and processing of information
+ Descriptive statistics method; comparative method; methods of analyzing
strengths, weaknesses, opportunities and challenges; Long-term investment analysis
method; method for rating the level of sustainable development.
+ Processing tools: The data is entered and processed by Microsoft Excel software
Main findings and conclusions
In the study there are overviews and clarification development of sustainable
tea production has been clarified and practical issues related, from which the analysis
xvi

framework for sustainable tea production has been developed as a basis for research
on the topic.
In the thesis, the data on the sustainable development of sustainable tea production in
Phu Tho province has been updated and updated. Specific area, productivity and output of tea
raw materials as of December 2016 area of tea material is 16,500 hectares of which the
product area is 15,180 hectares, accounting for more than 12% of the country. The average
yield is 10.35 tons / ha higher than the national average. The output of fresh tea leaves reached
157,216 tons, accounting for more than 13% of total tea output in the country. Tea seedlings
ensure the fit of new and old varieties to ensure the biodiversity and sustainability of fresh tea
buds production. The forms of production organization and links in the development of
sustainable tea production in the province in the past time, though still limited, but partly
remove difficulties for the tea planters. The situation of using inputs in the process of tea
production has also made positive changes. However, there are still limitations such as the
application of science and technology of tea production is slow, the tea picking machine is still
inadequate to meet the requirements of the tea companies, The quality of tea is limited, and
food hygiene and safety is not ensured.
The study also analyzed the factors affecting the development of sustainable tea
production in Phu Tho province such as natural conditions, policies for development of
raw tea production, planning, infrastructure and public services, resources and markets.
To overcome the remaining issues, restriction on the basis of the views, guidelines
and policies of the State and Phu Tho province, proposed groups of solutions include: (i).
To review, arrange and plan raw material areas for processing establishments; (ii).
Increasing investment in infrastructure; (iii). Improving capacity and quality of labor
resources in production of tea; (iv) Promote productive links. (v). To enhance the
application of scientific advances in the production of tea raw materials; (vi). Credit
support for farmers producing raw tea; (vii). Consolidate and develop the market.
xvii

PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Cây chè (Camellia sinensis Kuntze) là cây công nghiệp dài ngày có nguồn
gốc ở vùng nhiệt đới và á nhiệt đới, là cây trồng xuất hiện từ lâu đời có lịch sử phát
triển gần 5000 năm, được trồng khá phổ biến trên thế giới hơn cả cà phê và ca cao.
Chè được tập trung trồng nhiều nhất ở Châu Á, đặc biệt là một số quốc gia như
Trung Quốc, Srilanka, Nhật Bản, Indonexia, Việt Nam... (Nguyễn Hữu Khải,
2005). Hiện nay đã có 58 nước trên thế giới sản xuất chè, trong khi có trên 200
nước tiêu thụ chè sử dụng làm đồ uống, đây chính là một lợi thế tạo điều kiện cho
việc sản xuất chè ngày càng phát triển (Nguyễn Văn Toàn, 2014). Cây chè đã có
mặt ở Việt Nam từ rất lâu đời, vì vậy Việt Nam có rất nhiều kinh nghiệm trong sản
xuất chè cũng như văn hóa thưởng thức trà. Với gần 130 nghìn ha diện tích trồng
chè, sản lượng chè của Việt Nam đạt 1 triệu tấn/năm. Việt Nam hiện là nước sản
xuất chè đứng thứ 7 và xuất khẩu chè đứng thứ 5 trên thế giới. Năm 2017, Việt
Nam xuất khẩu khoảng 140 nghìn tấn chè khô, trị giá 230 triệu USD. Sản phẩm
chè của Việt Nam đã được giới thiệu tới 100 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế
giới với các thị trường chính là Pa-ki-xtan, Đài Loan, Nga, Trung Quốc, In-đô-nê-
xi-a, Hoa Kỳ…(Việt Oanh, 2018). Việt Nam là một quốc gia có điều kiện tự nhiên
thuận lợi cho cây chè phát triển, chè là một cây công nghiệp lâu năm, cho sản
phẩm trên một năm từ 4 - 5 lứa. Cây chè có tính ổn định, mang lại thu nhập khá ổn
định cho người trồng chè. Cây chè thích ứng với vùng miền núi và trung du phía
Bắc, giúp chống xói mòn, phủ xanh đất trống đồi trọc, thu hút lao động nhàn rỗi.
Vì vậy, việc phát triển cây chè ở nhiều vùng sẽ góp phần tạo ra của cải vật chất,
tạo ra vùng chuyên sản xuất hàng hoá xuất khẩu. Cây chè được coi là một sản
phẩm có giá trị cao, góp phần không nhỏ vào công cuộc công nghiệp hoá - hiện đại
hoá đất nước.
Phú Thọ từ lâu được xem như là cái nôi của ngành chè Việt Nam, là tỉnh có
diện tích chè đứng thứ 5 và là tỉnh có sản lượng chè sản xuất ra đứng thứ tư toàn
quốc. Theo số liệu tổng hợp của Sở Nông nghiệp & phát triển nông thôn Phú Thọ
tính đến năm 2016 tổng diện tích chè toàn tỉnh là 16,5 ngàn ha trong đó diện tích
cho sản phẩm là 15,18 ngàn ha. Năng suất chè búp tươi trên diện tích cho sản
phẩm đạt 10,35 tấn/ha, sản lượng đạt 157,216 ngàn tấn. Cây chè là cây công
nghiệp mũi nhọn, được xác định là một trong những cây trồng chủ yếu của tỉnh.
1

Tuy nhiên, sản xuất chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh trong thời gian qua
còn chưa ổn định, phát triển không bền vững và bộc lộ nhiều hạn chế: Thứ nhất,
chưa thực hiện quy hoạch phát triển sản xuất chè nguyên liệu, quy mô sản xuất
nhỏ, manh mún nên khó khăn cho việc ứng dụng đồng bộ các tiến bộ kỹ thuật mới.
Thứ hai: sự liên kết giữa các tác nhân rất lỏng lẻo, việc dự báo xu hướng phát triển
và các nội dung về thị trường giá cả chưa sát với thực tế. Thứ ba, trình độ của lao
động sản xuất chè nguyên liệu thấp, không đồng đều. Thứ tư, công tác chỉ đạo của
các cơ quan nhà nước thúc đẩy liên kết, sản xuất tiêu thụ sản phẩm giữa doanh
nghiệp và các hộ dân trồng chè còn hạn chế. Thứ năm, việc quản lý các cơ sở chế
biến chè chưa chặt chẽ, hầu hết không có vùng nguyên liệu ổn định, rõ ràng, chưa
đầu tư hỗ trợ nông dân trồng chè thông qua ký kết hợp đồng thu mua nguyên liệu;
Sản xuất chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ hiện nay quá tập trung vào
nâng cao năng suất, sản lượng (đầu tư phân khoáng, sử dụng hoá chất độc hại tràn
lan…) dẫn tới chi phí sản xuất ngày càng cao, đất ngày càng nghèo kiệt (thành
phần lý tính xấu, nghèo vi sinh vật), để lại dư lượng trên sản phẩm, làm
ô nhiễm môi trường sinh thái và giá bán của sản phẩm thấp. Đó là những biểu hiện
cơ bản của sản xuất chè nguyên liệu không bền vững. Đặc biệt, nhiều cơ sở chế
biến chè có dây chuyền, thiết bị lạc hậu; sản phẩm sau chế biến chủ yếu là chè bán
thành phẩm,; sản phẩm chưa đa dạng, tính cạnh tranh thấp, chưa đáp ứng được nhu
cầu thị hiếu của thị trường. Thứ sáu, việc gắn thương mại chè với du lịch sinh thái,
văn hóa lễ hội chưa được phát huy, chưa xây dựng được thương hiệu sản phẩm chè
Phú Thọ. Trong những hạn chế trên, có thể nói có tới 90% nằm ở khâu sản xuất
chè nguyên liệu (Nguyễn Văn Toàn, 2014).
Vậy làm thế nào để phát triển sản xuất chè nguyên liệu ở tỉnh Phú Thọ
được bền vững là câu hỏi cần được trả lời. Đây cũng là đòi hỏi bức xúc của các
ban ngành của tỉnh Phú Thọ và các nhà nghiên cứu cần quan tâm giải quyết.
Trong thời gian qua cũng đã có một số các nghiên cứu liên quan đến phát
triển bền vững, sản xuất chè nguyên liệu bền vững. Mollison (1994), Gillis (1983)
đã chỉ ra một số vấn đề lý luận về phát triển bền vững. Một số các nhà khoa học
trong và ngoài nước như Banerj (1992), Ghosh (2003), Đoàn Hùng Tiến (1997),
Phạm Văn Lầm (2000), Đỗ Văn Ngọc (2000), Đặng Kim Sơn (2015), Lê Trọng
Cúc (2005), Ngô Xuân Cường và Nguyễn Văn Tạo (2004), Nguyễn Văn Toàn
(2009), Tạ Thị Thanh Huyền (2012)... cũng đã nghiên cứu, phân tích về một số nội
dung cụ thể trong sản xuất chè nguyên liệu ở trên thế giới
2

và Việt Nam. Các nghiên cứu trên cũng đã đề cập đến những mặt, những khía cạnh
về cơ sở lý luận, phương pháp và các nhân tố tác động đến phát triền chè nguyên
liệu bền vững. Tuy nhiên, những nghiên cứu này được thực hiện trong các phạm vi
và thời gian khác nhau và đề cập đến những khía cạnh khác nhau của việc nghiên
cứu PTCNLBV, chưa có một nghiên cứu, bài viết nào nghiên cứu một cách chi
tiết, hoàn chỉnh và có tính hệ thống về PTCNLBV tỉnh Phú Thọ. Chính vì vậy,
nghiên cứu “Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú
Thọ” trong giai đoạn hiện nay có ý nghĩa thiết thực, đáp ứng đòi hỏi yêu cầu thực
tế.
Xuất phát từ những bất cập trong thực tiễn cần giải quyết trên địa bàn cả
nước nói chung và tỉnh Phú Thọ nói riêng việc tổ chức thực hiện nghiên cứu đề tài
này là rất cần thiết và có ý nghĩa quan trọng nhằm góp phần thúc đẩy phát triển sản
xuất chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.
1.2. CÁC CÂU HỎI NGHIÊN CỨU
Nghiên cứu đề tài này sẽ tập trung trả lời các câu hỏi sau:
- Các quan điểm về lý luận và thực tiễn phát triển sản xuất chè nguyên liệu
bền vững đang xảy ra theo những khuynh hướng nào?
- Thực trạng phát triển sản xuất chè nguyên liệu ở tỉnh Phú Thọ như thế nào?
- Việc phát triển sản xuất chè nguyên liệu ở tỉnh Phú Thọ đã bền vững chưa?
- Những yếu tố nào ảnh hưởng đến phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền
vững ở tỉnh Phú Thọ?
- Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đối với phát triển sản xuất chè
nguyên liệu bền vững ở tỉnh Phú Thọ là gì?
- Để bảo đảm cho việc phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ở tỉnh
Phú Thọ cần thực hiện những giải pháp nào?
1.3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1.3.1. Mục tiêu tổng quát
Đánh giá thực trạng phát triển sản xuất chè nguyên liệu, mức độ bền vững
của phát triển sản xuất chè nguyên liệu, từ đó đề xuất các giải pháp chủ yếu tăng
cường phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.
1.3.2. Mục tiêu cụ thể
- Hệ thống hóa, bổ sung và làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn
về phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
3

- Đánh giá thực trạng phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ở tỉnh
Phú Thọ.
- Phân tích các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến phát triển sản xuất chè
nguyên liệu bền vững của tỉnh Phú Thọ.
- Đề xuất một số giải pháp chủ yếu tăng cường phát triển sản xuất chè
nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.
1.4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
1.4.1. Đối tượng nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các vấn đề lý luận và thực tiễn về phát
triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững, tập trung chủ yếu vào các nội dung về
kinh tế, xã hội, môi trường trong sản xuất chè nguyên liệu trên địa bàn tỉnh Phú
Thọ. Các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trên
địa bàn tỉnh Phú Thọ.
- Đối tượng khảo sát, thu thập tài liệu phục vụ nghiên cứu của đề tài chủ
yếu là các hộ trồng chè nguyên liệu của tỉnh Phú Thọ và một số các tổ chức kinh tế
xã hội có liên quan (HTX, người thu gom, DN, các nhà khoa học).
1.4.2. Phạm vi nghiên cứu
- Phạm vi không gian: Đề tài nghiên cứu phát triển sản xuất chè nguyên
liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Đề tài được thực hiện ở 6 xã thuộc 2
huyện của tỉnh Phú Thọ. Cụ thể là xã Yên Sơn, xã Văn Miếu và xã Võ Miếu của
huyện Thanh Sơn. Xã Tiên Phú, xã Phú Mỹ và xã Liên Hoa của huyện Phù Ninh.
- Phạm vi thời gian: Đề tài tiến hành nghiên cứu, phân tích và đánh giá thực
trạng phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững đến năm 2016. Xác định mục
tiêu, đề xuất các giải pháp phát triển bền vững chè nguyên liệu đến năm 2025, tầm
nhìn đến năm 2030. Số liệu về tình hình phát triển sản xuất chè nguyên liệu qua 8
năm từ 2009 đến 2016. Số liệu điều tra được tiến hành trong thời gian gần nhất
(năm 2016).
- Phạm vi nội dung: Đề tài nghiên cứu thực trạng phát triển sản xuất chè
nguyên liệu, tính bền vững, đánh giá kết quả đạt được, tồn tại hạn chế, phân tích
các yếu tố ảnh hưởng, xác định mục tiêu, định hướng và các giải pháp chủ yếu
nhằm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Đề
tài nghiên cứu giới hạn trong phạm vi sản xuất chè búp tươi làm nguyên liệu cho
công nghiệp chế biến.
4

1.5. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
1.5.1. Về lý luận
Đề tài đã luận giải và phát triển lý luận về phát triển sản xuất chè nguyên
liệu bền vững đó là quá trình phát triển sản xuất chè nguyên liệu cần sự kết hợp hài
hòa, hợp lý, gắn kết chặt chẽ giữa phát triển kinh tế hộ, kinh tế địa phương với
thực hiện tốt các vấn đề xã hội giải quyết việc làm xóa đói giảm nghèo, tạo việc
làm ổn định cho lao động và bảo vệ cải thiện môi trường. Phát triển sản xuất chè
nguyên liệu bền vững đòi hỏi phải đáp ứng được nhu cầu hiện tại mà không làm
ảnh hưởng, tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của thế hệ trong tương lai. Đề
tài cũng đã làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình phát triển sản xuất chè
nguyên liệu bền vững. Trên cơ sở lý luận về phát triển sản xuất chè nguyên liệu
bền vững đề tài đã xây dựng khung phân tích làm cơ sở để nghiên cứu, đánh giá
quá trình phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững tại tỉnh Phú Thọ.
1.5.2. Về thực tiễn
Đã tổng kết được 10 bài học kinh nghiệm thực tiễn về phát triển sản xuất
chè nguyên liệu bền vững. Định lượng mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến quá
trình phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững. Đề xuất các giải pháp có tính
khả thi và cung cấp dữ liệu cho các cơ quan cấp tỉnh tham khảo để hoạch định
chính sách phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững trong thời gian tới.
1.6. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN
1.6.1. Ý nghĩa khoa học
- Luận án đã hệ thống hoá và làm rõ các khái niệm có liên quan đến phát
triển nông nghiệp bền vững và cụ thể hoá cho phát triển sản xuất chè nguyên liệu
bền vững. Xây dựng được khung phân tích phát triển chè nguyên liệu bền vững…
Sử dụng các phương pháp điều tra xã hội học, thảo luận, bộ công cụ PRA nhằm
phân tích và đánh giá thực trạng phát triển sản chè nguyên liệu.
- Phương pháp phân tích trong nghiên cứu được sử dụng chủ yếu là phương
pháp thống kê mô tả (sử dụng chủ yếu là dãy số thời gian, các chỉ tiêu tổng hợp số
tuyệt đối, số tương đối và số bình quân), phương pháp so sánh (sử dụng chủ yếu là
các chỉ tiêu tốc độ phát triển: định gốc, liên hoàn và tốc độ phát triển bình quân),
phân tích đầu tư dài hạn để phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến phát triển sản xuất
chè nguyên liệu bền vững. Đây là những kiến thức, phương pháp có ý nghĩa khoa
học trong giảng dạy, nghiên cứu khoa học và hoạch định chính sách.
5

1.6.2. Ý nghĩa thực tiễn của luận án đối với tỉnh Phú Thọ
Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng, các yếu tố ảnh hưởng đến phát
triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững nghiên cứu đã chỉ ra những tồn tại, hạn
chế của việc phát triển chè nguyên liệu bền vững trên địa bàn. Từ đó đã đề xuất
các giải pháp nhằm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững tại tỉnh Phú Thọ
có tính khả thi đó là: Điều chỉnh quy hoạch vùng nguyên liệu cho các cơ sở chế
biến, tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng, đào tạo phát triển nguồn nhân lực trong sản
xuất chè nguyên liệu, đấy mạnh liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị toàn cầu, tăng
cường ứng dụng tiến bộ công nghệ kỹ thuật trong sản xuất chè nguyên liệu, hỗ trợ
tín dụng cho các hộ nông dân sản xuất chè, củng cố và phát triển thị trường trong
và ngoài nước.
6

PHẦN 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN
SẢN XUẤT CHÈ NGUYÊN LIỆU BỀN VỮNG
2.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT CHÈ NGUYÊN LIỆU
BỀN VỮNG
2.1.1. Khái niệm, bản chất của phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
2.1.1.1. Khái niệm về phát triển sản xuất
* Khái niệm về phát triển: Hiện nay, có nhiều quan niệm khác nhau về sự
phát triển. Theo tác giả Nguyễn Ngọc Long và cs. (1999): “Phát triển được hiểu là
một phạm trù triết học dùng để chỉ quá trình vận động tiến lên từ thấp đến cao, từ
đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn của sự vật. Quá trình
đó diễn ra vừa dần dần, vừa nhảy vọt, đưa tới sự ra đời của cái mới thay thế cái
cũ”. Quan điểm này cũng cho rằng, “Sự phát triển là kết quả của quá trình thay đổi
dần dần về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất, là quá trình diễn ra theo đường xoáy
ốc và hết mỗi chu kỳ sự vật lặp lại dường như sự vật ban đầu nhưng
ở cấp độ cao hơn”.
Nhà kinh tế học Seers (1984), ông cho rằng ít nhất phải bổ sung thêm ba
đòi hỏi bắt buộc vào khái niệm phát triển, đó là (i) Giảm đói nghèo và suy dinh
dưỡng; (ii) giảm bất bình đẳng thu nhập; (iii) Cải thiện điều kiện việc làm.
Còn nhà kinh tế được trao giải Nobel về kinh tế năm 1974 Myrdal (1987),
lại cho rằng có một số nhóm các “giá trị phát triển” như tăng trưởng kinh tế, tăng
mức sống, giảm bất bình đẳng xã hội và kinh tế, độc lập, đoàn kết dân tộc, dân chủ
hóa chính trị, những thay đổi tích cực về cấu trúc gia đình, văn hóa của các xã hội
nông nghiệp, công nghiệp hóa và bảo vệ môi trường.
Phát triển trong sản xuất là quá trình tạo ra của cải vật chất và dịch vụ.
Trong đó, con người luôn đấu tranh với thiên nhiên làm thay đổi những vật chất
sẵn có nhằm tạo ra lương thực, thực phẩm, quần áo, nhà ở và những của cải khác
phục vụ cuộc sống.
Sản xuất cho tiêu dùng, tức là tạo ra sản phẩm mang tính tự cung tự cấp,
quá trình này thể hiện trình độ còn thấp của các chủ thể sản xuất, sản phẩm sản
xuất ra chỉ nhằm mục đích đảm bảo chủ yếu cho các nhu cầu của chính họ, không
có sản phẩm dư thừa cung cấp cho thị trường.
Sản xuất cho thị trường tức là phát triển theo kiểu sản xuất hàng hoá, sản
7

phẩm sản xuất ra chủ yếu trao đổi trên thị trường, thường được sản xuất trên quy
mô lớn, khối lượng sản phẩm nhiều. Sản xuất này mang tính tập trung chuyên canh
cao, tỷ lệ sản phẩm hàng hoá cao.
Về mặt sản xuất ra của cải cho xã hội, phát triển là tăng nhiều sản phẩm
hơn, phong phú hơn về chủng loại và chất lượng, phù hợp hơn về cơ cấu và phân
bố của cải. Phát triển bên cạnh tăng thu nhập bình quân đầu người, còn bao gồm
các khía cạnh khác như nâng cao phúc lợi nhân dân, nâng cao tiêu chuẩn sống, bao
gồm tiêu dùng vật chất, giáo dục, sức khoẻ và bảo vệ môi trường (Nguyễn Văn
Mấn và Trịnh Văn Thịnh, 2002).
Phát triển là những thuộc tính quan trọng và liên quan khác, đặc biệt là sự
bình đẳng về cơ hội, sự tự do về chính trị và quyền tự do công dân của con người
(Gilliis, 1983). Phát triển kinh tế gắn với phát triển ngành chè là một khía cạnh của
phát triển sản xuất vật chất.
Như vậy, có thể khái quát những quan điểm chủ yếu về phát triển như sau:
- Phát triển đó là nhiều hơn về đầu ra, tốt hơn về chất lượng, đa dạng về
chủng loại, phù hợp hơn về cơ cấu, cả kinh tế-xã hội-môi trường, cả tổ chức- thể
chế, văn hóa và xã hội.
- Phát triển được hiểu theo nghĩa phát triển theo chiều rộng và phát triển
theo chiều sâu.
- Phát triển chính là tăng trưởng về quy mô và hoàn thiện về cơ cấu.
*Khái niệm phát triển sản xuất
Phát triển sản xuất có thể hiểu là một quá trình lớn lên về mọi mặt của quá
trình sản xuất trong một thời kì nhất định. Trong đó bao gồm cả sự tăng lên về quy
mô sản lượng hay giá trị sản phẩm hàng hóa dịch vụ và sự tiến bộ về mặt cơ cấu
các mặt hàng (Đinh Quang Anh, 2016).
Phát triển sản xuất bao gồm hai khía cạnh: Phát triển sản xuất theo chiều
rộng và phát triển sản xuất theo chiều sâu. Trong khi phát triển sản xuất theo chiều
rộng chú trọng tới quy mô như tăng diện tích, tăng thêm vốn, bổ sung thêm lao
động, mở mang thêm nhiều ngành nghề, xây dựng thêm những xí nghiệp tạo ra
những mặt hàng mới và hầu như không tăng năng suất lao động. Phát triển sản
xuất theo chiều sâu chú trọng về chất lượng của sự phát triển, tức là nâng cao năng
suất, chất lượng sản phẩm và hiệu quả sử dụng các nguồn lực.
8

2.1.1.2. Khái niệm về phát triển bền vững
Thuật ngữ "phát triển bền vững" xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1980 trong ấn
phẩm Chiến lược bảo tồn Thế giới (công bố bởi Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên và Tài
nguyên Thiên nhiên Quốc tế - IUCN) với nội dung rất đơn giản: "Sự phát triển của
nhân loại không thể chỉ chú trọng tới phát triển kinh tế mà còn phải tôn trọng những
nhu cầu tất yếu của xã hội và sự tác động đến môi trường sinh thái học".
Khái niệm này được phổ biến rộng rãi vào năm 1987 nhờ Báo cáo
Brundtland (còn gọi là Báo cáo Our Common Future) của Ủy ban Môi trường và
Phát triển Thế giới - WCED (nay là Ủy ban Brundtland). Báo cáo này ghi rõ: Phát
triển bền vững là "sự phát triển có thể đáp ứng được những nhu cầu hiện tại mà
không ảnh hưởng, tổn hại đến những khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ
tương lai...". Nói cách khác, phát triển bền vững phải bảo đảm có sự phát triển
kinh tế hiệu quả, xã hội công bằng và môi trường được bảo vệ, gìn giữ. Để đạt
được điều này, tất cả các thành phần kinh tế - xã hội, nhà cầm quyền, các tổ chức
xã hội... phải bắt tay nhau thực hiện nhằm mục đích dung hòa 3 lĩnh vực chính:
kinh tế - xã hội - môi trường (Dankers et al., 2003).
Các thế hệ hiện tại khi sử dụng các nguồn tài nguyên cho sản xuất của cải
vật chất không thể để cho thế hệ mai sau phải gánh chịu tình trạng ô nhiễm, cạn
kiệt tài nguyên và nghèo đói. Cần phải để cho các thế hệ tương lai được thừa
hưởng các thành quả lao động của thế hệ hiện tại dưới dạng giáo dục, kỹ thuật,
kiến thức và các nguồn lực khác ngày càng được tăng cường (Torado, 2013).
Chương trình môi trường của Liên hợp quốc đã đề xuất 5 nội dung của phát
triển bền vững gồm: (i) Tập trung phát triển ở các vùng nghèo đói, nhất là vùng rất
nghèo mà ở đó con người không có lựa chọn nào khác ngoài làm giảm cấp nguồn
lực và môi trường; (ii) Tạo ra sự phát triển cao về tính tự lập của cộng đồng trong
điều kiện có hạn về nguồn lực, nhất là tài nguyên thiên nhiên; (iii) Nâng cao hiệu
quả sử dụng nguồn lực dựa trên các kỹ thuật và công nghệ thích hợp, kết hợp với
khai thác tối đa kỹ thuật truyền thống; (iv) Thực hiện các chiến lược phát triển
nhằm đảm bảo tự lực về lương thực, cung cấp nước sạch và nhà ở, giữ gìn sức
khoẻ, chống suy dinh dưỡng thông qua các công nghệ thích hợp; (v) Xây dựng và
thực hiện các chiến lược có người dân tham gia (Bộ Kế hoạch và Đầu tư, 2006).
Để có sự phát triển bền vững, Gillis (1983) chỉ ra các yếu tố cần đảm bảo
sau: Một hệ thống chính trị đảm bảo sự tham gia có hiệu quả của người dân vào
9

việc ra quyết định; một hệ thống kinh tế góp phần tạo sản phẩm thặng dư và kỹ
thuật công nghệ dựa trên tính tự lập và bền vững; một hệ thống sản xuất đảm bảo
phục hồi hệ sinh thái cho sự phát triển; một hệ thống công nghệ làm nền tảng cho
xây dựng các giải pháp bền vững, lâu dài; một hệ thống quốc tế đẩy mạnh mối
quan hệ bền vững về thương mại và tài chính.
Theo Tổ chức Ngân hàng phát triển Châu Á (2005): "Phát triển bền vững là
một loại hình phát triển mới, lồng ghép quá trình sản xuất với bảo tồn tài nguyên
và nâng cao chất lượng môi trường. Phát triển bền vững cần phải đáp ứng các nhu
cầu của thế hệ hiện tại mà không phương hại đến khả năng của chúng ta đáp ứng
các nhu cầu của thế hệ trong tương lai".
Tóm lại có nhiều quan điểm khác nhau về phát triển bền vững, nhưng
chung quy lại phát triển bền vững được coi là sự kết hợp giữa sự phát triển và môi
trường, là sự cân bằng giữa kinh tế, xã hội và môi trường. Nó lồng ghép các quá
trình sản xuất với bảo tồn tài nguyên và làm tốt hơn về môi trường. Nó đảm bảo
thoả mãn những nhu cầu cho hiện tại mà không phương hại đến khả năng đáp ứng
những nhu cầu trong tương lai. Về kinh tế đó là sự tăng trưởng, hiệu quả và ổn
định; về xã hội là việc giảm đói nghèo, xây dựng thể chế, bảo tồn di sản và văn
hoá dân tộc; còn về mặt môi trường đó là đa dạng sinh học và thích nghi, bảo tồn
tài nguyên thiên nhiên và ngăn chặn ô nhiễm môi trường.
2.1.1.3. Khái niệm về sản xuất
Quesnay (1694-1774), nhà kinh tế học Pháp theo trường phái Trọng nông là
người đầu tiên đưa ra khái niệm sản xuất dựa trên nguồn gốc tạo ra của cải. Ông
cho rằng chỉ có lao động nông nghiệp mới là lao động sản xuất vì chỉ có ruộng đất
mới có thể đem lại thu nhập ròng. Smith (1723-1790) cho rằng: “công nghiệp chế
biến cũng là ngành sản xuất và hoạt động chế biến thuộc khái niệm sản xuất”. Các
nhà thống kê đưa ra khái niệm sản xuất để cố gắng đánh giá đúng, đầy đủ kết quả
của tất cả các hoạt động sản xuất trong nền kinh tế. Các nhà kinh doanh thì cho
rằng sản xuất là một quá trình tạo ra của cải vật chất và dịch vụ cho xã hội, rất cần
thiết cho phát triển kinh tế. “Sản xuất là quá trình phối hợp và điều hòa các yếu tố
đầu vào (tài nguyên, hoặc các yếu tố sản xuất) để tạo ra sản phẩm hàng hóa hoặc
dịch vụ (đầu ra)” (Học viện chính trị - Hành chính khu vực 1, 2001).
Theo Viện Ngôn ngữ học (2010) nêu trong từ điển tiếng Việt thì sản xuất là
hoạt động tạo ra của cải vật chất nói chung. Sản xuất phản ánh quá trình con người
cải tạo thiên nhiên nhằm mục đích tạo ra điều kiện cần thiết cho sự sinh
10

tồn của mình. Sản xuất là hoạt động cơ bản, tự nhiên và vĩnh hằng của con người
và trong thực tế bao giờ cũng tồn tại một phương thức sản xuất nhất định phù hợp
với từng giai đoạn lịch sử.
2.1.1.4. Khái niệm, bản chất phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
Sản xuất chè nguyên liệu đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế,
đặc biệt là đối với những vùng chuyên canh chè, điều đó được thể hiện qua giá trị
kinh tế của nó. Phát triển sản xuất chè nguyên liệu sẽ đem lại hiệu quả kinh tế ngày
càng cao cho các tác nhân tham gia, để từ đó ổn định và phát triển sản xuất kinh
doanh chè, đóng góp vào sự phát triển cho kinh tế của địa phương và cả nước.
Thực tế ngành chè hiện nay cho thấy có trên 90% diện tích là nằm ở nông
hộ, dưới 10% diện tích ở DN, tập trung ở các tỉnh phía Bắc và với khoảng 6 triệu
lao động, trên 1 triệu hộ nông dân (Nguyễn Văn Toàn, 2014).
Mặt khác, từ các khái niệm về phát triển, sản xuất, phát triển sản xuất, phát
triển bền vững, kết hợp với đặc điểm của phát triển sản xuất chè nguyên liệu. Theo
tác giả, “Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững là quá trình phát triển
sản xuất chè nguyên liệu cần sự kết hợp hài hòa, hợp lý, gắn kết chặt chẽ giữa
phát triển kinh tế hộ, kinh tế địa phương với thực hiện tốt các vấn đề xã hội giải
quyết việc làm xóa đói giảm nghèo, tạo việc làm ổn định cho lao động và bảo vệ
cải thiện môi trường”. Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững đòi hỏi phải
đáp ứng được nhu cầu hiện tại mà không làm ảnh hưởng, tổn hại đến khả năng đáp
ứng nhu cầu của thế hệ trong tương lai. Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền
vững được khái quát tóm tắt là phát triển sản xuất chè nguyên liệu có tính ổn định
về diện tích, chất lượng sản phẩm tốt mà vẫn đảm bảo phát triển bền vững, lâu dài
cũng như đủ thu nhập cho người sản xuất.
Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững là làm tăng diện tích, năng
suất, chất lượng chè nguyên liệu cụ thể là chè búp tươi nhưng vẫn phải đảm bảo ổn
định diện tích theo quy hoạch; chất lượng chè búp tươi đảm bảo theo tiêu chuẩn
quy định; đảm bảo không gây ô nhiễm môi trường.
Trong thực tế các nhà chế biến thì thường dùng thuật ngữ “chè nguyên liệu”
còn nhà nông học thì thường dùng “chè búp tươi”. Về bản chất chè nguyên liệu và
chè búp tươi là một vì chè búp tươi là chè nguyên liệu để chế biến chè xanh, chè
đen, chè vàng, chè ô long... gồm 1 tôm và 2 -3 lá non. Tỉ lệ lá bánh tẻ
11

nằm trong giới hạn quy định theo tiêu chuẩn VN (TCVN 1053 -86).
Mục đích cuối cùng của phát triển sản xuất chè nguyên liệu là đem lại hiệu
quả kinh tế cao nhất, trong khi đó quá trình sản xuất kinh doanh chè chịu sự tác
động của nhiều yếu tố, trong đó thị trường tiêu thụ và giá chè tác động rất lớn.
Điều kiện thuận lợi là khi người sản xuất sau khi thu hoạch vẫn giữ được sản phẩm
để chờ bán trong những thời điểm giá chè tăng cao sẽ làm tăng hiệu quả sản xuất,
và ngược lại do điều kiện khó khăn nên người sản xuất phải lo bán vội sản phẩm
khi giá còn ở mức thấp, từ đó sẽ làm giảm thu nhập của người sản xuất. Do đó,
phát triển sản xuất chè nguyên liệu ổn định và bền vững sẽ góp phần làm tăng hiệu
quả kinh tế cho người trồng chè.
Như vậy, bản chất của phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững đó là:
(1) Phát triển sản xuất chè nguyên liệu theo hướng ổn định diện tích canh
tác, chất lượng chè đảm bảo theo tiêu chuẩn, tăng năng suất một cách hợp lý; nâng
cao thu nhập cho người dân, phát triển kinh tế trên địa bàn tỉnh đảm bảo ổn định và
bền vững.
(2) Phát triển sản xuất chè nguyên liệu giải quyết được việc làm cho lao
động nông thôn, góp phần xóa đói giảm nghèo;
(3) Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững đảm bảo không gây thoái
hóa đất, không gây ô nhiễm môi trường, đảm bảo chất lượng môi trường sống của
con người;
(4) Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững đảm bảo gia tăng về diện
tích trồng trọt, chế biến và kinh doanh của địa phương bao gồm hộ nông dân, trang
trại, hợp tác xã, doanh nghiệp…
(5) Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững đảm bảo phát triển quy mô
và cải thiện cơ cấu diện tích trồng chè của hộ nông dân trên địa bàn tỉnh.
(6) Phát triển quy mô và cải thiện cơ cấu vốn đầu tư và lao động trong
trồng trọt, chế biến chè của hộ nông dân.
Để đạt được những mục tiêu trên, trong quá trình phát triển sản xuất chè
nguyên liệu bền vững cần thực hiện một số vấn đề cơ bản sau:
Thứ nhất, con người là trung tâm của phát triển sản xuất chè nguyên liệu
bền vững.
Thứ hai, coi phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững là đồng thời
12

từng bước thực hiện nguyên tắc mọi mặt kinh tế, xã hội và môi trường đều cùng có
lợi. Sản xuất chè nguyên liệu bền vững không chỉ có ý nghĩa về mặt kinh tế mà
còn có ý nghĩa to lớn về chính trị - xã hội, sự sụt giảm trong sản xuất chè sẽ ảnh
hưởng đến thu nhập của người dân, tăng tỷ lệ nghèo, bất bình đẳng, phần nào ảnh
hưởng đến môi trường, kể cả các vấn đề về trật tự an ninh xã hội, an ninh - quốc
phòng, và các chỉ số kinh tế vĩ mô khác. Do đó, phát triển sản xuất chè nguyên liệu
bền vững cần phải gắn kết với điều kiện, đặc điểm kinh tế, chính trị - xã hội và môi
trường trên địa bàn. Việc bảo vệ và cải thiện môi trường trong quá trình phát triển
sản xuất chè nguyên liệu bền vững phải được coi là một yếu tố không thể tách rời.
Thứ ba, quá trình phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững đảm bảo đáp
ứng một cách công bằng nhu cầu của thế hệ hiện tại và không gây trở ngại tới cuộc
sống của thế hệ tương lai. Mặt khác, phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
còn bảo đảm sản lượng chè nguyên liệu sản xuất ra ổn định, phân phối hài hòa lợi
ích giữa các tác nhân trong quá trình sản xuất và chế biến chè nguyên liệu.
2.1.1.5. Đo lường phát triển bền vững trong nông nghiệp
Theo FAO (1990): "Phát triển nông nghiệp bền vững là sự quản lý và bảo
tồn sự thay đổi về tổ chức và kỹ thuật nhằm đảm bảo thoả mãn nhu cầu ngày càng
tăng của con người cả cho hiện tại và mai sau. Sự phát triển như vậy của nền nông
nghiệp (bao gồm cả lâm nghiệp và nuôi trồng thuỷ sản) sẽ đảm bảo không tổn hại
đến môi trường, không giảm cấp tài nguyên, sẽ phù hợp về kỹ thuật và công nghệ,
có hiệu quả về kinh tế và được chấp nhận về phương diện xã hội".
Theo Ủy ban kỹ thuật của FAO (1990): “Nền nông nghiệp bền vững bao
gồm việc quản lý có hiệu quả nguồn lực để thoả mãn nhu cầu ngày càng tăng của
con người mà vẫn duy trì hay làm tăng thêm chất lượng của môi trường và bảo tồn
tài nguyên thiên nhiên”
Maureen (1990), dẫn quan điểm của hội đồng nghiên cứu quốc gia Mỹ cho
rằng “Nông nghiệp bền vững” tương ứng với nông nghiệp tùy cơ ứng biến, chứa
một phổ đa dạng về các loại hình canh tác, trong đó mỗi loại hình lại có khả năng
thích ứng với một kích cỡ trang trại cụ thể trong những điều kiện cụ thể về điều
kiện tự nhiên, đất đai và con người. Do vậy, không thể có một khuôn mẫu chung
về phát triển nông nghiệp bền vững.
Theo Mollison (1994), “nông nghiệp bền vững” cho các vùng khác nhau,
các trang trại khác nhau, “bền vững” là một hệ thống được thiết kế để chọn môi
trường bền vững cho sự sống con người. Đó là một hệ thống ổn định về mặt sinh
13

thái, có tiềm lực về kinh tế, có khả năng thỏa mãn những nhu cầu của con người
mà không bóc lột đất đai, không làm ô nhiễm môi trường. Nông nghiệp bền vững
sử dụng những đặc tính vốn có của cây trồng, vật nuôi kết hợp với đặc trưng của
cảnh quan và cấu trúc, trên những diện tích đất sử dụng thấp nhất, nhờ vậy con
người có thể tồn tại được, sử dụng nguồn tài nguyên phong phú trong thiên nhiên
một cách bền vững mà không liên tục hủy diệt sự sống trên trái đất.
Các vấn đề về ngăn chặn xói mòn đất do nước, do gió nhằm giữ gìn tài
nguyên đất và nước để phát triển nông nghiệp bền vững đã được rất nhiều người
quan tâm nghiên cứu. Để việc chống xói mòn có hiệu quả cao cần kết hợp các biện
pháp công trình và các biện pháp sinh học (Thái Phiên và Nguyễn Tử Siêm, 1998).
Trên quan điểm phát triển bền vững, sự phát triển nông nghiệp một cách bền
vững là vừa thỏa mãn nhu cầu hiện tại ngày càng tăng về sản phẩm nông nghiệp vừa
không giảm khả năng đáp ứng những nhu cầu của nhân loại trong tương lai. Mặt khác,
phát triển nông nghiệp bền vững vừa theo hướng đạt năng suất nông nghiệp cao hơn,
vừa bảo vệ, giữ gìn tài nguyên thiên nhiên đảm bảo sự cân bằng có lợi về môi trường
(Đào Thế Tuấn, 1999). Như vậy, phát triển nông nghiệp bền vững cũng được xem xét
theo ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường, là sự quản lý và bảo tồn sự thay đổi về tổ
chức và kỹ thuật nhằm đảm bảo thoả mãn nhu cầu ngày càng tăng về sản phẩm nông
nghiệp của con người cả cho hiện tại và mai sau.
Trong khoa học, việc đo lường phát triển bền vững trong nông nghiệp có
thể thực hiện bằng cách sử dụng thang đo để định lượng các vấn đề nghiên cứu.
Hoàng Thái Đại và Mạnh Quân Phúc (2007), khi đánh giá sự phát triển bền vững
của một số công trình cấp nước sạch tỉnh Bắc Giang đã xây dựng thang đo 4 mức:
rất bền vững, bền vững, kém bền vững và không bền vững. Tổng hợp nhiều nghiên
cứu trong và ngoài nước cho thấy có rất nhiều phương pháp để đánh giá sự phát
triển bền vững theo thang đo, việc lựa chọn phương pháp nào là tùy thuộc vào từng
đối tượng. Tuy nhiên có thể thấy phương pháp cho điểm có trọng số phù hợp với
nhiều đối tượng nghiên cứu đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp.
2.1.2. Vai trò của phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
2.1.2.1. Cung cấp nguyên liệu ổn định cho ngành công nghiệp chế biến chè
Lịch sử tồn tại của cây chè ở Việt Nam đã được phát hiện từ lâu nhưng cây
chè mới chỉ trồng và phát triển với quy mô lớn từ khoảng 100 năm nay và nó cũng
đã nhanh chóng trở thành cây công nghiệp mũi nhọn có giá trị kinh tế cao. Hiện
nay Việt Nam là một trong 5 nước có diện tích trồng và sản lượng chè cao nhất
14

thế giới. Sản phẩm chè Việt Nam có mặt trên thế giới với các thị trường xuất khẩu
chính là Pakistan, Đài Loan, Liên Bang Nga, Trung Quốc… và gần đây đã bước
đầu đưa vào thị trường khó tính như Tây Âu, Nhật Bản, Bắc Mỹ. Do đó sẽ đem lại
nguồn kim ngạch xuất khẩu đáng kể cho đất nước (Trần Thị Thu Hằng, 2010).
Đối với nước ta, sản phẩm chè không chỉ thoả mãn nhu cầu trong nước, mà
còn là một mặt hàng xuất khẩu quan trọng tạo ra nguồn thu ngoại tệ lớn, giúp nước
ta có thêm một nguồn ngân sách để đầu tư vào phát triển kinh tế của đất nước, cải
thiện nâng cao mức sống của người dân. Xét ở tầm vĩ mô thì xuất khẩu chè cũng
như xuất khẩu các mặt hàng khác nó là cơ sở để đẩy mạnh lưu thông buôn bán
giữa các nước trong khu vực và trên thế giới, góp phần tạo sự cân bằng giữa xuất
khẩu và nhập khẩu trong tổng thể nền kinh tế, đồng thời nó tạo nên mối quan hệ
bình đẳng, thân thiện, cùng có lợi giữa các nước xuất khẩu, nhập khẩu trên thế giới
(Banerjee,1992).
Đối với các hộ sản xuất kinh doanh sản phẩm chè thì cây chè mang lại thu
nhập ổn định, cao hơn nhiều so với nhiều loại cây trồng khác, bởi cây chè có tuổi thọ
cao có thể sinh trưởng, phát triển và cho sản phẩm có giá trị cao và đều đặn trong
khoảng 50 - 60 năm, do vậy nó sẽ tạo ra một nguồn thu đều đặn lâu dài và có giá trị
kinh tế cao, giúp các hộ cải thiện đời sống, nâng cao mức sống của người dân.
Đồng thời nó còn tạo ra một lượng của cải vật chất lớn cho xã hội, tăng thu
nhập cho người dân, cải thiện mức sống của khu vực nông thôn, tạo sự thay đổi
lớn cho bộ mặt các vùng nông thôn, nhất là trong giai đoạn đổi mới hiện nay, việc
phát triển sản xuất chè góp phần đẩy nhanh công cuộc công nghiệp hoá - hiện đại
hoá nông thôn, đẩy nhanh tốc độ phát triển kinh tế của khu vực nông thôn, nâng
cao mức sống của các vùng nông thôn, thu hẹp khoảng cách giàu nghèo giữa thành
thị và nông thôn (Lê Hữu Nghĩa, 2009).
Do vậy phát triển chè nguyên liệu ngoài ý nghĩa kinh tế, còn ổn định đời
sống và định cư cho người dân do sử dụng nhiều lao động tại chỗ để chăm sóc, thu
hái, vận chuyển, chế biến và tiêu thụ chè. Ưu điểm tương đối của chè là hệ số chi
phí nội nguồn thấp do nguồn lực tự nhiên dồi dào và chi phí lao động thấp. Cây
chè thực sự được coi là người bạn “chung thủy” của nông dân (Hoàng Anh, 2015).
Cây chè tỉnh Phú Thọ đã từng là “cây xoá đói giảm nghèo” và hiện đang là “cây
làm giàu” của của nhiều hộ nông dân các dân tộc tỉnh Phú Thọ (Sở Nông nghiệp
và Phát triển nông thôn Phú Thọ, 2015).
15

2.1.2.2. Góp phần bảo vệ môi trường
Cây chè là loại cây trồng thích hợp với các vùng đất miền núi và trung du,
những vùng đất cao, khô thoáng. Hơn thế nữa nó còn gắn bó keo sơn ngay cả với
những vùng đất đồi dốc khô cằn sỏi đá. Chính vì vậy trồng chè không chỉ mang lại
giá trị kinh tế cao, mà nó còn góp phần bảo vệ môi trường, phủ xanh đất trống đồi
trọc, tạo ra cảnh quan đẹp. Kết hợp trồng chè với trồng rừng sẽ tạo nên những vành
đai chống xói mòn, rửa trôi, giữ lại lớp màu mỡ cho đất, cải tạo đất tăng độ phì cho
đất bạc màu, góp phần bảo vệ môi trường phát triển một nền nông nghiệp bền
vững (Trần Văn Chử, 2004).
Do cây chè núi cao gắn liền với vùng núi cao và vùng đồng bào dân tộc từ
lâu đời, đã hình thành tập quán canh tác chè rất phù hợp với đặc điểm sinh trưởng
tự nhiên của cây chè. Trồng chè núi cao giống như trồng rừng, bảo vệ chè là bảo
vệ rừng. Vì vậy, phát triển cây chè có ý nghĩa lớn về sinh thái, môi trường và đóng
góp tích cực vào chương trình trồng rừng, bảo vệ môi trường vùng cao bền vững.
Với đặc điểm thân cây lớn, tán rộng sống chung với cây rừng, tuổi thọ cao, chè
vừa là cây trồng nông nghiệp vừa là cây rừng, nó có tác dụng phủ xanh đất trống
đồi núi trọc, cải tạo đất, tạo cân bằng sinh thái cho vùng núi cao, đáp ứng yêu cầu
phát triển nông nghiệp bền vững (Phạm Ngọc Hồ và cs., 2001). Đặc biệt nghề
trồng và chế biến chè còn đem lại hiệu quả lớn về xã hội, tạo công ăn, việc làm và
đảm bảo thu nhập cho hàng triệu người. Đặc biệt nghề trồng chè đã giúp cho đồng
bào dân tộc vùng cao định canh, định cư, ổn định cuộc sống, giảm bớt nạn chặt
phá rừng, đốt nương rẫy, bảo vệ sinh thái góp phần phủ xanh đất trống đồi núi trọc,
cải thiện môi trường (Nguyễn Huế, 2014).
Bên cạnh đó nó còn có tác dụng giảm thiểu xói mòn, rửa trôi của đất, cân
bằng sinh thái, góp phần bảo vệ môi trường, phủ xanh đất trống, đồi trọc, bảo vệ
đất, bảo vệ môi trường sinh thái. Nước ta có điều kiện khí hậu, đất đai phù hợp với
sự sinh trưởng và phát triển của cây chè, nhân dân ta lại có kinh nghiệm và tập
quán trồng chè lâu đời, khéo léo trong các khâu thu hoạch, chế biến chè, có các cơ
sở nghiên cứu lâu năm về chè. Do đó tiềm năng khai thác và phát triển sản xuất
chè trong những năm tiếp theo là rất lớn và khả thi (Đỗ Ngọc Qúy và cs., 1997).
2.1.2.3. Giúp cho sản xuất chè nguyên liệu tăng tiến, ổn định
Đối với hộ nông dân sản xuất chè thì giá trị tạo ra từ cây chè sẽ là nguồn
thu nhập chính của các hộ sản xuất chè, chè là nguồn thu rất quan trọng đối với các
địa phương có diện tích trồng chè lớn. Do đó, phát triển chè nguyên liệu sẽ
16

có vai trò tạo nguồn thu nhập ổn định cho các hộ sản xuất chè. Tuy nhiên, thực tế
cho thấy nền kinh tế của các địa phương nếu phụ thuộc quá nhiều vào ngành sản
xuất này và sự phát triển sản xuất chè nguyên liệu sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sự
phát triển bền vững nền kinh tế - xã hội của toàn vùng. Phát triển chè nguyên liệu
góp phần định canh định cư cho đồng bào dân tộc thiểu số, tạo và giải quyết việc
làm cho người lao động, tăng thu nhập cho người dân, góp phần xoá đói giảm
nghèo, nhưng cần phải giữ ổn định và bền vững phát triển chè nguyên liệu trên địa
bàn tỉnh. Sản xuất chè nguyên liệu có phát triển bền vững thì mới đem lại thu nhập
ngày càng tăng, hiệu quả kinh tế ngày càng cao cho các tác nhân tham gia, để từ đó
ổn định và phát triển sản xuất, đóng góp vào phát triển kinh tế chung của địa
phương và đất nước.
2.1.3. Đặc điểm phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
2.1.3.1. Là cây công nghiệp dài ngày
Cây chè là loài cây mà lá và chồi của chúng được sử dụng để sản xuất chè.
Chè là loại cây xanh lâu năm được mọc thành bụi hoặc các cây nhỏ, thông thường
được xén tỉa thấp hơn 2m khi được trồng để lấy lá. Lá chè có chiều dài từ 4 -
15cm, lá non có màu xanh lục nhạt, lá già có màu lục sẫm. Các độ tuổi khác nhau
của lá chè tạo ra các sản phẩm chè khác nhau về chất lượng do thành phần hóa học
trong các lá này là khác nhau. Thông thường, chỉ có lá chồi và 2 đến 3 lá mọc gần
thời gian đó được thu hoạch để chế biến. Việc thu hoạch thủ công bằng tay diễn ra
đều đặn sau khoảng 1 đến 2 tuần.
Chè là cây công nghiệp lâu năm, có đời sống kinh tế lâu dài, cho hiệu quả
kinh tế cao. Cây chè có thời kỳ kiến thiết cơ bản (KTCB) và chu kỳ kinh doanh
dài. Từ khi trồng cho đến khi có sản phẩm thu hoạch thời gian mất 3 năm, do đó
ảnh hưởng rất lớn đến quá trình đầu tư của nông dân nhất là vấn đề về vốn và thu
hồi vốn. Sản xuất chè mang tính thời vụ cao và chi phí phát sinh liên tục, dẫn tới
khó khăn cho việc chế biến và bảo quản sản phẩm. Trong chu kỳ kinh tế của cây
chè thông qua hai thời kỳ: Thời kỳ kiến thiết cơ bản (KTCB) khoảng 2 - 3 năm và
thời kỳ sản xuất kinh doanh khoảng 30 - 40 năm (Lê Tất Khương và Đỗ Ngọc
Quỹ, 2000).
- Thời vụ thu hoạch một năm thu khoảng 4 - 5 lần vào khoảng từ tháng 4 -
12, khoảng 30 - 45 ngày cho thu một lứa. Lao động sử dụng cho việc trồng chăm
sóc, thu hoạch rải đều quanh năm nên có thể sử dụng lao động gia đình (Nguyễn
Văn Đoàn, 2009).
17

- Sản phẩm chè cần có kho, công cụ, thiết bị dùng cho bảo quản và các thiết
bị, phương tiện vận chuyển… cũng hết sức quan trọng trong việc đảm bảo chất
lượng sản phẩm chè búp tươi. Từ chè búp tươi, tuỳ theo công nghệ và cách chế
biến sẽ tạo ra các loại sản phẩm chè khác nhau: Chè xanh, chè đen, chè vàng, chè
túi lọc v.v.
- Việc phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững ngoài yếu tố về thời
tiết, khí hậu, đất đai thì phát triển sản xuất chè nguyên liệu muốn bền vững hay
không thì cần phải đặc biệt chú ý đến chu kỳ sinh trưởng và phát triển của cây chè.
2.1.3.2. Gắn kết chặt chẽ giữa sản xuất, thu mua và chế biến
Các hoạt động tạo ra sản phẩm chè nguyên liệu bao gồm cung cấp đầu vào,
sản xuất, thu mua, chế biến (tiêu thụ). Chè là một ngành có tính thương mại hóa
cao nên phát triển sản xuất bền vững phụ thuộc lớn vào khả năng tham gia chuỗi
giá trị của các tác nhân tham gia trong các khâu sản xuất, chế biến cho đến tiêu
thụ. Thực hiện sản xuất tốt nhưng các khâu chế biến và tiêu thụ thiếu gắn kết và
yếu kém sẽ làm giảm chất lượng và giá trị sản phẩm, hiệu quả kinh tế thấp, làm
giảm tính bền vững trong quá trình phát triển sản xuất. Do đó, để phát triển sản
xuất chè nguyên liệu bền vững, cần phải gắn kết chặt chẽ giữa sản xuất với thu
mua và chế biến (Đoàn Hùng Tiến, 2005).
Việc phát triển chè nguyên liệu bền vững phụ thuộc vào khả năng tham gia
chuỗi giá trị của các tác nhân tham gia trong các khâu sản xuất, chế biến cho đến
tiêu thụ.
Khâu đột phá để ngành chè phát triển bền vững nằm ở khâu tổ chức sản
xuất, mọi người có được động lực, ai làm tốt thì được thưởng, ai làm không tốt thì
bị phạt và hình phạt cao nhất là bị loại khỏi chuỗi giá trị. Ngành chè phải theo
hướng thị trường, phát triển sản xuất chè nguyên liệu dựa trên lợi thế từng vùng và
có cơ chế hỗ trợ tài chính với người trồng chè và xuất khẩu chè.
Thực tế hiện nay, cái khó khăn nhất của ngành chè là diện tích nhỏ lẻ, manh
mún đang là cản trở lớn nhất, hơn nữa do quan hệ sản xuất chưa phù hợp, vì vậy
cần tổ chức nông dân theo hình thức hợp tác hoặc hội sản xuất và gắn két nông dân
với doanh nghiệp để xây dựng một chuỗi ngành hàng chuyên nghiệp. Vì vậy, việc
nhanh chóng thúc đẩy thành lập Ban điều phối ngành hàng chè được kỳ vọng là
“chìa khóa” thay đổi quan hệ sản xuất, nâng vị thế của người nông dân. Theo đó,
Ban điều phối sẽ có sự tham gia của nông dân, doanh nghiệp, các tổ chức nước
ngoài và các cơ quan quản lý nhà nước theo tỷ lệ công - tư:50-50 (Quỳnh Nga và
cs., 2015).
18

Để đảm bảo tính ổn định, chắc chắn trên thị trường thì việc xác định được
chính xác nhu cầu của thị trường và biến động của giá cả. Tuy nhiên tình trạng
biến động về sản xuất, cũng như tình hình tiêu thụ trên thị trường là một đặc điểm
chưa được khắc phục không chỉ ngành chè nói riêng mà nhiều ngành khác nói
chung. Người sản xuất chỉ biết sản xuất mà không hề biết được thông tin về khả
năng tiêu thụ, người kinh doanh chỉ biết đến mùa vụ là việc thu mua chứ không hề
biết đến xu hướng diễn biến của giá cả, trong khi đó phần lớn chè nguyên liệu
được hộ nông dân sản xuất ra bán cho doanh nghiệp để chế biến sau đó bán ra thị
trường trong nước, xuất khẩu. Do đó phát triển sản xuất chè nguyên liệu trong hộ
nông dân cần được gắn với đặc điểm của sản phẩm cũng như tính cạnh tranh mạnh
mẽ trên thị trường hiện nay.
2.1.3.3. Tạo ra sản phẩm đồ uống
Hiện tại ngành chè Việt Nam đang tồn tại quá nhiều vấn đề: từ giống, tuổi
vườn chè, vệ sinh an toàn thực phẩm, thuốc bảo vệ thực vật sử dụng, cơ giới, thu
hoạch. Đó cũng chính là yếu tố trì hoãn kéo toàn bộ chuỗi giá trị cho chè Việt Nam
xuống thấp nhất. Cụ thể: hiện có khoảng 90% sản lượng chè xuất khẩu của nước ta
vẫn ở dạng nguyên liệu thô, chưa qua chế biến nên giá trị tăng thấp. Bên cạnh đó,
chất lượng của sản phẩm chè xuất khẩu chưa cao, do đó giá trị xuất khẩu thấp hơn
so với mặt bằng chung của thế giới. Hơn nữa, trong bối cảnh hội nhập kinh tế thế
giới có thể giúp cho việc xuất khẩu trở nên dễ dàng hơn do các hàng rào thuế quan
dần được gỡ bỏ, nhưng đồng thời lại bị hạn chế bởi việc xuất hiện thêm nhiều hàng
rào kỹ thuật khắt khe, đặc biệt là vấn đề an toàn thực phẩm đối với các mặt hàng
nông sản.
Cây chè là một loại cây trồng có vị trí quan trọng trong đời sống sinh hoạt
cũng như phát triển kinh tế và văn hoá con người, sản xuất chè tạo ra những sản
phẩm đáp ứng nhu cầu giải khát của đông đảo người dân ở nhiều quốc gia.
Chè có nhiều Vitamin giúp thanh lọc cơ thể, giải khát, có tác dụng giảm
thiểu một số bệnh thường gặp về máu, do đó chè đã trở thành đồ uống phổ thông
trên thế giới. Tại một số nước thói quen uống nước chè đã tạo thành một nền văn
hóa truyền thống, một tập quán. Hiện nay khoa học tiến bộ đã đi sâu vào nghiên
cứu tìm ra được một số hoạt chất quý có trong cây chè như: Cafein, Vitamin A,
B1... Đặc biệt trong cây chè còn chứa Vitamin C là loại Vitamin dùng để điều chế
thuốc tân dược vì thế chè không những là loại cây giải khát mà chè còn có tên
trong danh sách cây y dược (Đặng Hạnh Khôi, 1993).
19

Ngày nay con người đã sản xuất nhiều loại chè có tác dụng giải nhiệt, an
thần, chè lợi mật, chè chữa thận… Khoa học hiện đại đã đi sâu nghiên cứu bản
chất cây chè và đã phát hiện ra hàng trăm hoạt chất quý trong chè. Thành phần hoá
học chủ yếu của lá chè là Tanin chiếm 20 - 35%, cafein chiếm 2,5%. Trong lá chè
còn chứa nhiều loại vitamin A, B, K, PP, đặc biệt có rất nhiều vitamin C (Nguyễn
Văn Mấn, 2012).
Chính vì vậy chè có tác dụng tốt trong phòng và chữa bệnh đường ruột,
chống nhiễm khuẩn (nhờ Tanin), có tác dụng lợi tiểu (do Teofilin, Teobromin),
kích thích tiêu hoá mỡ, chống béo phì, chống sâu răng, hôi miệng. Chất Catechin
trong chè còn có chức năng phòng ngừa phóng xạ, ung thư, phòng bệnh huyết áp
2.1.3.4. Gắn kết chặt chẽ giữa sản xuất với bảo vệ môi trường, bảo đảm công
bằng xã hội
Phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững phải xem xét bối cảnh kinh tế,
xã hội, môi trường cụ thể của địa phương đó để đặt ra các mục tiêu và kế hoạch
hành động phát triển chè nguyên liệu bền vững cho phù hợp. Tùy theo bối cảnh
phát triển cụ thể có thể áp dụng các biện pháp ưu tiên khác nhau.
Đặc điểm nổi bật trong sản xuất chè nguyên liệu là để có năng suất cao,
chất lượng sản phẩm đạt tiêu chuẩn quốc tế cần áp dụng các tiến bộ kỹ thuật về
phân bón, trồng cây che bóng, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật an toàn (Sở Nông
nghiệp và Phát triển nông thôn Phú Thọ, 2015).
Mặt khác, sản xuất chè nguyên liệu bền vững không chỉ có ý nghĩa về mặt
kinh tế mà còn có ý nghĩa về chính trị, xã hội, sự sụt giảm trong sản xuất chè
nguyên liệu sẽ ảnh hưởng đến thu nhập của người trồng chè, tăng tỷ lệ nghèo, bất
bình đẳng, ảnh hưởng đến môi trường do người dân có thể phá bỏ diện tích chè đã
trồng thay thế bằng cây trồng khác do giá chè xuống thấp.
2.1.4. Nội dung nghiên cứu phát triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững
Xuất phát từ bản chất, khái niệm, vai trò và đặc điểm của phát triển sản xuất
chè nguyên liệu bền vững chúng ta có thể khái quát nội dung nghiên cứu của phát
triển sản xuất chè nguyên liệu bền vững bao gồm các vấn đề, nội dung sản xuất
chè nguyên liệu (về kinh tế: phát triển quy mô, các hình thức tổ chức sản xuất, đầu
tư vốn, giống, áp dụng kỹ thuật mới, liên kết sản xuất và tiêu thụ, kết quả và hiệu
quả; về xã hôi: lao động việc làm, xóa đói giảm nghèo; về môi trường: khai thác
hợp lý tài nguyên thiên nhiên, ô nhiễm môi trường). Các nội dung đó cần được
phân tích dưới góc độ phát triển (về chiều rộng, chiều sâu) và đáp ứng yêu cầu bền
vững cả về kinh tế, xã hội, môi trường trong hiện tại cũng như trong tương lai.
20

*Phát triển theo chiều rộng
Phát triển theo chiều rộng đó là trong sản xuất chè nguyên liệu tăng thêm về
số lượng lao động, khai thác các nguồn tài nguyên thiên nhiên, tăng thêm tài sản
cố định và tài sản lưu động trên cơ sở kỹ thuật như trước. Phát triển theo chiều
rộng là tăng về về diện tích, sản lượng, qui mô dựa vào lợi thế so sánh, đầu tư
thêm nhân lực, vật lực làm tăng sản lượng, doanh thu, lợi nhuận… nhưng không
thay đổi về mặt công nghệ, quy hoạch phát triển diện tích và cơ cấu diện tích chè
sao cho hợp lý nhất tuy nhiên phải gắn với dự báo tiềm năng nên phát triển ở vùng
nào có hiệu quả nhất. Tuy nhiên, trong thời kỳ khoa học công nghệ phát triển
không ngừng thì phương hướng cơ bản và lâu dài để phát triển sản xuất chè
nguyên liệu bền vững là phải chuyển sang phát triển kinh tế theo chiều sâu
(Rambo et al.,1997).
*Phát triển theo chiều sâu
Hiện nay sản xuất chè nguyên liệu bắt buộc phải sản xuất theo tiêu chuẩn
VIETGAP của ngành chè (Nghị định của Chính phủ về Nông nghiệp hữu cơ,
2018). Phát triển sản xuất theo chiều sâu là chủ yếu nhờ đổi mới thiết bị, áp dụng
công nghệ tiên tiến, nâng cao trình độ kĩ thuật, cải tiến tổ chức sản xuất và phân
công lại lao động hợp lý. Trong điều kiện hiện nay yếu tố phát triển theo chiều
rộng đang cạn dần, cuộc cách mạng khoa học công nghệ trên thế giới ngày càng
phát triển mạnh với những tiến bộ mới về điện tử và tin học, công nghệ mới,
nguyên liệu mới, vật liệu mới, công nghệ sinh học…đã chính thức chuyển sang coi
trọng phát triển theo chiều sâu (Rambo et al.,1997).
Đối với phát triển sản xuất chè nguyên liệu theo chiều sâu là thâm canh, cải
tiến quy trình kỹ thuật trong chăm sóc, nâng cao trình độ kỹ thuật của nông dân, áp
dụng khoa học công nghệ, kỹ thuật tiên tiến trong sản xuất, bảo quản và chế biến chè
búp tươi… Kết quả phát triển sản xuất theo chiều sâu được biểu hiện ở các chỉ tiêu
tăng hiệu quả kinh tế, tăng năng suất, sản lượng, nâng cao trình độ cho người sản xuất
chè, nâng cao chất lượng sản phẩm, tăng lợi nhuận trên một đơn vị diện tích.
- Mặt khác phát triển sản xuất chè nguyên liệu theo chiều sâu đó là cần có
sự thay đổi cơ cấu giống chè hợp lý đảm bảo cho năng suất, chất lượng cao, .
Ngoài các yếu tố trên cần đánh giá cụ thể thực trạng phát triển về diện tích và quy
mô việc quy hoạch và quản lý quy hoạch, thực trạng việc sử dụng đầu vào, ứng
dụng các thiết bị khoa học kỹ thuật sao cho phù hợp với nhu cầu của các đối tác,
đặc biệt cần nâng cao trình độ cho người sản xuất chè nguyên liệu, điều đó
21

đòi hỏi cần gắn với sản xuất theo chuỗi, gắn với việc tổ chức sản xuất như chính
sách, hạn điền, vốn. Mối liên kết giữa các tác nhân tham gia trong chuỗi giá trị
ngành chè, đảm bảo hài hòa lợi ích giữa các tác nhân, phát triển các dịch vụ cung
ứng đầu vào và đầu ra một cách tốt nhất. Từ đó đánh giá tính bền vững trong sản
xuất chè nguyên liệu trên góc độ kinh tế, xã hội và môi trường.
2.1.4.1. Phát triển quy mô sản xuất chè nguyên liệu
Mối quan hệ giữa quy mô sản xuất và hiệu quả sản xuất đã được các nhà
kinh tế quan tâm nghiên cứu từ lâu. Nhiều khái niệm xung quanh vấn đề này đã
được đưa ra, trong đó nổi bật là lợi thế kinh tế nhờ quy mô và hiệu suất thay đổi
theo quy mô. Các khái niệm kinh tế học này xuất phát từ Adam Smith với ý tưởng
mong muốn thu được lợi nhuận sản xuất lớn hơn từ việc phân công lao động
(Samuelson et al., 2007). Lợi thế kinh tế nhờ quy mô được hoạch định và sử dụng
triệt để trong sản xuất kinh doanh. Nội dung chính là nếu sản xuất với quy mô
càng lớn thì chi phí và giá thành trên một đơn vị sản phẩm sẽ càng giảm, làm gia
tăng lợi nhuận và khả năng cạnh tranh.
Samuelson (2007) cho rằng, trong khi thuật ngữ lợi thế kinh tế nhờ quy mô
đề cập đến vấn đề chi phí của nhà sản xuất thì khái niệm hiệu suất thay đổi theo
quy mô lại xuất hiện cùng lúc với hàm sản xuất. Nó giải thích mối quan hệ giữa
tốc độ gia tăng của đầu ra với tốc độ gia tăng của các yếu tố đầu vào có liên quan
trong dài hạn.
Đối với sản xuất chè nguyên liệu, do bình quân diện tích chè của hộ rất nhỏ
nên sản lượng hiện còn rất thấp. Ở mức sản lượng này, sản xuất với quy mô lớn
hơn tỏ ra có ưu thế hơn so với quy mô hiện tại. Vì vậy phát triển quy mô sản xuất
là một hướng quan trọng để hạ được chi phí bình quân trong dài hạn, tăng sản
lượng chè nguyên liệu và tăng thu nhập cho nông hộ.
2.1.4.2. Phát triển các hình thức tổ chức sản xuất chè nguyên liệu
Việc tổ chức sản xuất chè nguyên liệu theo hướng liên kết bốn nhà (nhà
nông, nhà nước, nhà khoa học, doanh nghiệp) là yếu tố cần thiết cho phát triển sản
xuất chè nguyên liệu bền vững. Mục đích của việc liên kết là nhằm hỗ trợ về vốn,
kỹ thuật và tiêu thụ sản phẩm, qua đó sẽ góp phần giúp các tác nhân trong chuỗi
giá trị ngành chè có điều kiện tiếp thu, phổ biến, truyền đạt kinh nghiệm, kỹ thuật
trong sản xuất nhằm nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả sản xuất từ đó góp
phần cho phát triển sản xuất chè nguyên liệu ổn định và bền vững.
22

Phát Triển Sản Xuất Chè Nguyên Liệu Bền Vững Trên Địa Bàn Tỉnh Phú Thọ.doc

Phát Triển Sản Xuất Chè Nguyên Liệu Bền Vững Trên Địa Bàn Tỉnh Phú Thọ.doc

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Phát Triển Sản Xuất Chè Nguyên Liệu Bền Vững Trên Địa Bàn Tỉnh Phú Thọ.doc

Similar to Phát Triển Sản Xuất Chè Nguyên Liệu Bền Vững Trên Địa Bàn Tỉnh Phú Thọ.doc (20)

More from Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562

More from Dịch vụ viết thuê Luận Văn - ZALO 0932091562 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (11)

Phát Triển Sản Xuất Chè Nguyên Liệu Bền Vững Trên Địa Bàn Tỉnh Phú Thọ.doc